روزا ايتماتوۆا: اعام اقىرعى رەت الماتىدان حابارلاستى

– قازاقستانعا قوش كەلدى­ڭىز، روزا تورەقۇلقىزى! شىڭعىس اعا­مىز­دىڭ ەرتە كەزدە جام­بىل­دا وقى­عانىنان حاباردارمىز. بىراق بۇل جايلى دە­رەكتەر كوپ ۇشىراسا بەرمەيدى.

–1956 جىلى شىڭعىس تورە­قۇل ۇلى ماسكەۋدەگى جوعارى ادەبي كۋرسقا قابىلدانۋعا ءوتىنىش حات جازادى. حاتتا ءوزى جايلى مىنا­داي جولدار بار: «مەن ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىس باستالعان شاقتا التىن­شى سىنىپتى ءبىتىردىم. ال سو­عىس ۋاقىتىن­دا وقۋدى دوعارىپ، كولحوزدا جۇ­مىس ىستەدىم. تراكتور­شى­نىڭ كومەك­شىسى، كومباين­شى سەكىلدى ءارتۇرلى جۇ­مىس ات­قار­­­­دىم. مايدان اياقتال­عان سوڭ وقۋىم­دى جالعاستىرىپ، 8-سى­نىپ­­­قا قابىلداندىم. 8-سىنىپ­تى بىتىرگەن سوڭ، جامبىل قالا­سىن­داعى تەحنيكۋمعا وقۋعا ءتۇستىم». جام­بىل – قازىرگى تاراز. وسى قالادا زووتەحنيكالىق-مال دارىگەرلىك تەحنيكۋم بولاتىن. وندا ورتالىق ازيا، رەسەي، كاۆكازدىڭ وقۋ مەكە­مە­لەرىنەن كەلگەن ماماندار ساباق بەرەتىن. وسىعان وراي باۋىرىما قاتىستى تەحنيكۋمدا بولعان ءبىر قىزىق جايت ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. وقۋ ورنىندا ءبىر پروفەسسور ەسەكتانۋ دەيتىن تاقىرىپتا ءدارىس ءوتىپتى. ول ەسەكتىڭ قانداي جانۋار ەكەنىن، ونى قالاي باعىپ-كۇتۋ كەرەكتىگى جايلى باياندايدى. الايدا تەحنيكۋمدا تاجىريبە كورسەتەتىن ءدارىسحانا­لار جوق ەكەن. سوندىقتان پروفەسسور ستۋدەنتتەرگە بازارعا بارۋدى تاپسىرادى. جامبىلدا سول كەزدە ۇلى جىبەك جولىنان قالعان ۇلكەن بازار بولعان. اينالاداعى حالىق مۇندا ساۋدا جاساۋعا، ءتىپتى الىس تۇكپىرلەردەن دە اعىلىپ كەلەتىن. سوعىستان سوڭعى كەزەڭدە ءبارى اتپەن، ەسەكپەن، وگىزگە اربا جەگىپ جۇرەتىن. ءبىر جەرگە توقتايدى دا، كولىگىن بايلاپ، بازارعا ەنىپ كەتە بەرەدى. مىنە، ستۋدەنتتەر الدەبىر ەسەك بايلاۋلى تۇرعان جەرگە كەلەدى. پروفەسسور: «ستۋدەنت ايتماتوۆ، مىنە، ەسەك، قانە جاقىن تۇرىڭىز، ونىڭ قانداي پايداسى بار، ايتا بەرىڭىز»، دەيدى. شىڭعىس ۇستازىنا جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندا، ەسەكتىڭ يەسى كەلىپ قالادى. ال يەسى شەكەردەن، ءبىزدىڭ ايىلدان بولىپ شىعادى. الگى كىسى جاقىنداپ: «شىڭعىس، سەن مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» دەيدى، ول: «مەن تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتىرمىن. وسىندا وقۋدامىن عوي» دەيدى. ءبىزدىڭ قاراعىز دەگەن اپامىز بولدى، سول كىسى تۋىستارىنىڭ اراسىندا شىڭعىستى ايتىپ سىرتىنان ماقتانىپ جۇرەتىن بولسا كەرەك. ول ۋاقىتتا وقۋ وقيتىندار ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. ال اپكەمىز «جيەنىم جام­بىلدا وقيدى، بولاشاقتا ۇلكەن ءبىلىمدى ادام بولادى» دەپ ماق­تانادى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە جاڭاعى كىسى اۋىلعا كەلىپ: «قاراعىز بوسقا داۋرىعادى، جيەنى ەسەكتىڭ وقۋىندا ەكەن» دەپ، جوعارىداعى كۇلكىلىلەۋ وقيعانى جۇرتقا جايا­دى. قاراعىز اپا بۇعان قاتتى رەنجىپ، شىڭعىس دەمالىسقا كەلگەندە ونىمەن سويلەسپەي قويادى. شىڭعىس بولسا، «سىزگە نە بولدى؟» دەپ سۇ­راي­دى. سوندا قاراعىز اپا: «نەگە ەسەكتىڭ وقۋىن وقۋ ءۇشىن شەكارا اسىپ اۋرەلەنىپ ءجۇرسىڭ، ءوزىمىزدىڭ اۋىلىمىزدا دا بار ەمەس پە؟» دەپ رەنجىپ.

شىڭعىس وسىنى ايتىپ كۇلگەن ەدى. مەن اپاما ەشنارسە تۇسىندىرە المادىم دەيدى. مىنە، 8-سىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن وقۋعا تاپسىردى دەدىم عوي. ول كەزدە، شىنىندا، وقىعىسى كەلەتىندەر از بولاتىن. شىڭعىس تەحنيكۋمدا بىردەن ەكىنشى كۋرسقا ءتۇسىپ، ۇزدىك ءبىتىرىپ شىقتى. وعان اناتوميانى، بيولوگيانى جاقسى بىلەدى ەكەنسىز، ەكىنشى كۋرس­تا وقۋعا تولىق مۇمكىندىگىڭىز بار دەگەن ەكەن. جامبىلدا 1946-1948 جىلدار ارالىعىندا وقىدى.

– جازۋشى ومىرىنە «حالىق جاۋىنىڭ ۇلى» دەگەن ايىپ قا­لاي اسەر ەتتى؟

– ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ تاعدى­رىندا اكەمىزدىڭ قاسىرەتى باستى ءرول وينادى. «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» اتانۋ بارىمىزگە سور بوپ جابىستى. 1937 جىلى اكەمىز قاماۋعا الىنعان سوڭ، كسرو-نىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارى ەجوۆتىڭ ۇكىمى شىقتى، وندا «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» كەڭەس بيلىگى ءۇشىن قاۋىپتى، سوندىقتان حالىق جاۋىنىڭ ايەلدەرىن 8-10 جىلعا الىس لاگەرلەرگە، ال بالا­لارىن كولونياعا جىبەرۋ كەرەك» دەگەن جولدار بار. ءبىز ول كەزدە ماسكەۋدە تۇراتىنبىز (مەنىڭ تۋعا­نىما 5 اي عانا بولاتىن). اكە­مىز الگى قۇجاتتىڭ قۇقايىنان قور­قىپ، ءبىزدى قىرعىزستانعا، استانادان الىس، ءوز ايىلى شەكەرگە ات­تاندىرۋعا ءماجبۇر بولدى. شەكەر – قازاقستانمەن شەكارالاس تالاس جەرىندە ورنالاسقان. انامىز ونى جالعىز قالدىرعىسى كەلمەدى. اكە­مىز وتباسىن اتتاندىرىپ جاتىپ جان جارى ناعيماعا: «ەڭ باستىسى، بالالاردى قۇتقارۋ كەرەك. نەگىزگى ءىسىمىز – ولاردى امان الىپ قالۋ. ايتپەسە، بالالار ۇيىنە نەمەسە كولو­نيالارعا جىبەرەدى، ءبىر-ءبىرىن تانى­ماي وسەتىن بولادى»، دەيدى.

انامىز سوندىقتان ءتورت بالاسىن الىپ ماسكەۋدەن شەكەرگە كەلدى. مايماق بەكەتىنەن (مايماقتان شەكەرگە دەيىن جيىرما كيلومەتر) تۋىستارىمىز اربامەن كەلىپ، ءبىزدى ايىلعا جەتكىزدى. اكەمىز بولسا نكۆد مەكەنجايىمىزدى ءبىلىپ قويار دەپ قورقىپ، ءتىپتى تەلەگرامما دا جولداي المادى. سوندىقتان انا­مىز شەكەردەن كوشىپ، ءبىزدىڭ فا­مي­ليامىز كوپكە بەيمالىمدەۋ ءبىر اۋىل­دا ءومىر سۇرۋگە شەشىم قا­بىل­دادى. اكەمىز قىرعىز اسسر-ءى جەتەك­­شىلەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، فا­مي­ليامىز جالپاق جۇرتقا ءمالىم ەدى.

– شىڭعىس تورەقۇل ۇلى­نىڭ بالالىق شاعىنان ءبىر ۇزىك ­سىر ايتساڭىز.

– قازىرگى بىشكەكتەگى كيەۆسكايا مەن راززاكوۆا كوشەلەرىنىڭ قيى­لىسىندا ونىڭ ءمۇسىنى قويىلدى. مىنە، وسى ارادا ەرتەرەكتە بالا­باقشا بار-تۇعىن. ەسكەرتكىش شامامەن سول بالاباقشانىڭ اۋلاسىندا تۇر. مۇنى ماعان انام كورسەت­كەن بولاتىن، ول تۇستا بالاباقشا جۇ­مىس جاساپ تۇرعان. ال قازىر بۇل ماڭ­دا ۇلكەن ۇيلەر قاپتاپ كەتتى. 1934 جىلى (بۇل قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ وتىرىقشى ومىرگە بەيىم­دەلىپ جاتقان كەزەڭى ەدى) بول­سا كەرەك. سول ۋاقىتتا بىزدە «لە­نينشىل جاس» اتتى جاستار گازەتى شى­عا باستادى، ول جەردە رايحان شۋكۋر­بەكوۆ (كەيىننەن ول كەڭىنەن تانى­مال اقىن-ساتيريككە اينال­دى) دەگەن جۋرناليست قىزمەت جاسايدى. رەداكتسيادان وعان بالالاردىڭ مەكتەپكە دايارلىعى تۋرالى ماقالا ازىرلەۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلەدى. جۋرناليست جاڭاعى بالاباقشاعا كەلىپ، ەرەسەكتەر توبىنداعى بالالارمەن كەزدەسەدى. اينالا قورشاي وتىرعىزىپ، ولاردى اڭگىمەگە تارتادى. «بالاباقشادا وزدەرىڭدى قالاي سەزىنەسىڭدەر، ۇيلەرىڭدە قانداي ىس­پەن شۇعىلداناسىڭدار؟ تۋىستا­رىڭ سەندەرگە ەرتەگى وقىپ بەرە مە؟» وسى سەكىلدى سۇراقتار قويادى. مىنە، سوندا توپ بالانىڭ ىشىنەن بىرەۋى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، ەمىن-ەركىن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. رايحان شۋكۋربەكوۆ الگى بالانى عانا قالدىرىپ، قالعاندارىن توبىنا قايتارادى. ال بۇل بالا شىڭعىس ايتماتوۆ ەدى. ول: «مەنىڭ ۇيىمدە ءوزىمنىڭ ارنايى بۇرىشىم بار، ول بۇرىشتى جاساۋعا ماعان پاپام كومەكتەستى. ول جەردە مەنىڭ ويىنشىقتارىم، ەرتەگى كىتاپتارىم، البوم، ءتۇرلى-ءتۇستى قالامدارىم بار. مەن قازىردىڭ وزىندە ارىپتەردى بىلەمىن، وقي الامىن، سونىمەن بىرگە جازۋدى ۇيرەنىپ ءجۇرمىن»، دەيدى.

– ال ەڭ سۇيىكتى ويىنشىعىڭ قانداي؟ دەگەندە، ول: «ماشينا» دەيدى. ول كەزدە قازىرگىدەي كوپ ويىنشىق بولعان جوق، ماشينا جاڭا ويىنشىعى بولعان شىعار.

– وسكەندە كىم بولاسىڭ؟ دەگەندە، – شوپىر بولامىن، – دەيدى. بىراق ول وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، شوپىر بولعان جوق.

بىردە ونىمەن بىشكەكتەن ىستىق­كولگە باردىم. ول كولىككە وتىردى دا، بىردەن ۇيىقتاپ كەتتى. كولىك توقتاعان كەزدە: «وھ، كولىككە وتىرماي جاتىپ بىردەن ۇيقىعا كەتەمىن دە ءارتۇرلى تۇستەر كورەمىن، قاجىدىم وسىدان»، دەدى. مەنىڭشە، ول كوپ ويلاناتىن، ويشا ەلەستەتىپ بەينەلەردى سومدايتىن، وسىنىڭ ءبارى ونىڭ ءتۇسى بولىپ كورىنىس تاباتىن، ۇنەمى ءتۇس كورىپ ءجۇرۋشى ەدى.

– جازۋشى وزىنە ايتىلعان سىندى قالاي قابىلدايتىن؟

– العاشىندا ونى توقومباەۆ، بايتەميروۆ، ۋمەتاليەۆ سىندى اعا بۋىن جازۋشىلار ونشا قا­بىلداعان جوق. ويتكەنى ولار سەكىلدى ەمەس، باسقاشا جازدى. شىعارمالارى كەڭەستىك يدەولوگيامەن سايكەسپەيدى دەپ جانە كىنا تاقتى. وعان، ارينە، اۋىر ءتيدى. ءار سويلەمىنە شۇيلىگىپ، جينالىسقا دا سالدى «قىراعى» ارىپتەستەرى. الايدا كەنەش اساناليەۆ، كام­بارالى بوبولوۆ، سابيرجان جي­گيتوۆ سىندى جاس سىنشىلار وعان كەرىسىنشە قولداۋ ءبىلدىردى. ۇلكەندەر جاعى سىپىرا سىناپ جاتتى. وداقتىق «نوۆىي مير» جۋرنالىنا ء«جاميلا» جاريالانىپ، فرانتسۋز جازۋشىسى لۋي اراگوننىڭ نازارىن اۋدارار تۇستا، باسىلىمنىڭ رەداكتورى الەكساندر تۆاردوۆسكي بولاتىن. پوۆەست جارىق كورگەن سوڭ سىني پىكىرلەر ساپ تىيىلدى، ويتكەنى ولار ماسكەۋگە قارسى شىعا المايتىن ەدى. تۆاردوۆسكي: «الدىمەن ءبىز ورىس تىلىندە ماسكەۋدە جاريا­لايمىز، سوسىن قىرعىزستاندا قىر­عىز تىلىندە جاريالانا بەرسىن. سوندا ولار سەنى سىناي المايدى»، دەگەن كەڭەس ايتىپتى. 1963 جىلى «تاۋ مەن دالا حيكايالارى» ءۇشىن ول لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى. بارلىق ۇلى جازۋشى سەكىلدى ونى دا ورىندى-ورىنسىز ءاردايىم سىناپ وتىردى. بىراق كەيىننەن ول سىناپ-مىنەۋشىلەردى نازارعا المادى. ولارعا كوڭىل اۋدارمايتىن، جاۋاپ بەرۋدى قاجەت ەتپەيتىن رۋحاني بيىككە شىقتى. مەن كەيدە: – كەشە گازەتكە بىلاي دەپ جازىپتى، – دەپ اشىنعانىمدا، سالقىن عانا: – جارايدى، جازا بەرسىن، – دەيتىن.

– قازاق جازۋشىلارىنان كىم­دەردى جاقىن تۇتتى؟

– جاستاۋ كەزىندە ءابدى­جامىل نۇر­پەيىسوۆ، قالتاي مۇحامەد­جا­نوۆ سىندى جازۋشىلارمەن دوستىق قاتىناستا بولدى. ءبىر قىزىعى، ول قانداي دا ءبىر دۇنيە جازعان كەزدە قازاقتار قىرعىزداردان بۇرىن شىعارما بويىنشا سپەتاكل قو­يىپ ءجۇردى. الماتىعا «انا – جەر-انانىڭ» پرەمەراسىنا كەلگەنىمىز ەسىمدە. سول شاقتا ءارتۇرلى جازۋشىلارمەن ارالاس-قۇرالاسىپ تۇردى. شىڭعىس تورەقۇل ۇلى مەن قالتاي مۇحامەدجانوۆ بىر­لەسىپ «كوكتوبەدەگى كەزدەسۋدى» جاز­دى. سوڭعى جىلدارى مۇحتار شا­حانوۆپەن جاقىن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. شاحانوۆ قازاق­ستاننىڭ قىرعىزستانداعى ەلشىسى بولعاندا، وتباسىمىزبەن ارالاسىپ تۇردىق. ولار بىرىگىپ «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارىن» جازدى. ارينە، ەڭ ۇلكەن قولداۋدى اۋەلگىدە ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتەن كورگەنى ايتپاساق تا بەلگىلى.

– اعاڭىزبەن سوڭعى كەزدە­سۋى­ڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– سوڭعى جىلداردا ول شەتەلدە، بەلگيادا تۇردى. بىراق ەلگە ءجيى كەلىپ تۇراتىن. بىردە بىشكەككە كەلىپ، ءبىز سوندا كەزدەستىك. سوسىن الماتىعا كەتىپ، سول جاقتان ماعان حابارلاستى. ماسكەۋگە كەتەتىنىن، ودان ءارى قازانعا باراتىنىن ايتتى. مەن ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بىشكەكتەگى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋگە ءتيىس بولدىم. مەكتەپ ديرەكتورىنا وقۋشىلارمەن كەزدەسۋگە كەلەتىنى جايلى ۋادە بەرىپتى. كوپ وقۋ ورىندارى ونىمەن كەزدەسۋدى قالايتىن. بۇل مەكتەپ تە سولاردىڭ ءبىرى ەكەن. ماعان كەزدەسۋگە كەلە المايتىنىن ايتتى. «سەن كەزدەسۋگە بار، ولاردىڭ سۇراقتارىنا جا­ۋاپ بەرەتىنىڭە سەنەمىن»، دەدى. مەن كەلىسىم بەردىم. ءوزى ماسكەۋگە اتتانىپ كەتتى. ال ماسكەۋدە ءوزىن جايسىز سەزىنە باستاپتى. قىرعىزستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىندەگى قىزمەتكەر ماعان «ول ءوزىن ناشار سەزىنىپ، ءدارى اكەلىپ بەرۋىمدى سۇرادى. مەن اكە­لىپ بەرىپ، وسىندا قالىپ ەمدەلۋدى ۇسىندىم. مۇنداي اۋىر جاعداي­مەن قازانعا بارۋعا بولمايتىنىن ايتتىم. ال شىڭعىس تورەقۇل ۇلى «قازاندا كينو تۇسىرەتىن توپ كە­لۋىمدى قالايدى، سوندىقتان ساپار­دان باس تارتا المايمىن. مىنا ءدارىنى ىشەمىن دە بارا­مىن» دەدى»، – دەپ بولعان جايتتى ەلشى ايتىپ بەردى. سونىمەن ول ءدارىنى ءىشىپ، ماسكەۋدەن قازانعا باراتىن ۇشاققا وتىرادى. كەنەت جاعدايى ناشارلاي باستايدى. تاتارستان پرەزيدەنتى مينتەمير شايميەۆ­تىڭ ءوزى كەلىپ، گەرمانياعا اتتاندى­رۋ­عا شەشىم قابىلدايدى، ويتكەنى قالامگەر اقىل-ەسىن جوعالتىپ العان ەدى. گەرمانيادا جاقسى ماماندار قارادى. سوڭعى رەت تەلەفون ارقىلى سويلەستىك. ول الماتىدان قوڭىراۋ شالعان بولاتىن.

– ءجاميلانىڭ ءپروتوتيپى بار ما؟

– ءبىزدىڭ اۋىلدا كوپتەگەن ايەل­ ء«جاميلا مەنمىن» دەپ جاتادى. بىراق ولاردىڭ قايسىسى شىن ءجاميلا ەكەنىن مەن بىلمەيمىن. اۋىلدا ول كەزدە تاعدىرى جاميلاعا ۇقساس ايەلدەر جەتەرلىك ەدى عوي. مۇمكىن سولاردىڭ ءبىرىن كەيىپكەر ەتىپ العان شىعار.

– «قۇس جولى» پوۆەسىندەگى كەيىپكەرلەر سىزگە تانىس پا؟

– تولعاناي، شىنىندا، ومىردە بولدى، جەيدە دەگەن اۋىلدا تۇردى. ونىڭ سۋبانبەك دەگەن ۇلى بولاتىن. سوعان سوعىسقا شاقىرتۋ كەلەدى. سۋبانبەك مايداننان ورالىپ كەلگەنشە ءوز ورنىنا كولحوز باسىنا ءبىلىمدى جانە ۇقىپتى ادامدى قويعىسى كەلەدى. وعان بىرەۋلەر ەسەپشى رەتىندە ادال، جاقسى ادام دەپ مەنىڭ شەشەمدى، ناعيما ايت­ماتوۆانى جۇمىسقا الۋدى ۇسى­نادى. سونىمەن ءبىز جەيدە اۋىلىنا بارىپ، تولعانايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. تولعاناي اپانىڭ اسەل اتتى كەلىنى بولاتىن.

– اناڭىز قانداي ادام ەدى؟

– سوعىستان كەيىنگى اۋىر كەزەڭ­دى باستان وتكەردىك، انامىز ناعيما ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا تاعىلعان ايىپتان سوڭ ادام ومىرىندەگى ءبىلىمنىڭ قانداي ماڭىزدى ءرول وينايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. وتە ءبىلىمدى، مەد­رەسەدە مۇسىلمانشا حات تانى­عان ءدىنشىل ادام ەدى. سول كەزەڭدەگى اقىل-ءبىلىمى وزىق جانداردىڭ ساپىن­دا بولدى. ول ءبىزدىڭ جوعارى ءبىلىم الۋىمىز ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. شىڭعىس الەمگە ايگىلى جازۋشىعا اينالدى. ودان كەيىنگى ۇلى يلگيز گەولوگ-عالىم. ليۋتسيا بولسا ەنەرگەتيك ەدى، بىراق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ەڭبەككە ۇزاق ارالاسا المادى. ال ءوزىم ءومىر بويى فيزيكادان ساباق بەردىم. انامىز ادامگەرشىلىگى مول، ءوز بويىندا باردىڭ ءبارىن بالالارىنا ارناپ، ولار ءۇشىن ۇلكەن جاقسىلىقتى جاساي ءبىلدى. ول وتە ونەگەلى، پاراساتتى جان ەدى.

– قازىر قانداي ىسپەن شۇعىل­دانىپ ءجۇرسىز؟

– بىزدە 8 قاراشا – تاريحتى، اتا-بابالالاردى ەسكە الۋ كۇنى دەپ اتالادى. وسى كۇنى ءبىز «اتا-بەيىتكە» بارامىز. «اتابەيىت» دەگەن باتىر بابالارىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قازا بولعان جەر. وتكەن جولى سوندا بارىپ كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، ەسىل ەرلەردى ەسكە الدىق. جاقىندا اسان احماتوۆ ەكەۋمىز «اتابەيىت» اتتى كىتاپ جازدىق. سول جەردە «اتابەيىتتە» كومىلگەن اتالار جونىندە كوپ دەرەك بار. وسى كىتاپتى شى­عارىپ، قازىر تۇساۋكەسەرىن وتكىزىپ ءجۇرمىز. بابالارىمىزدى 1937-1938 جىلدارى قاماپ، اتۋ جازاسىنا كە­سىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي سۇيەكتەرىن شۇڭقىرعا تاستاپ، جاسىرىپ قوي­عان. بۇل تۋرالى ەشكىم بىلگەن ەمەس. 1953 جىلدان كەيىن قازبا جۇمىس­تا­رى ناتيجەسىندە «اتابەيىت­تەن» اتالارىمىزدىڭ قۇجاتتارى تابىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ول جەرگە كىمدەر كومىلگەنى انىقتالدى. بۇل – قاسيەتتى جەر. كوپ جىل اتامىزدى ىزدەپ ءجۇرىپ تاپپاي، اقىرى تاپقان كەزدە وسى مەموريالدىق مۋزەيدى شىڭعىس تورەقۇل ۇلى «اتابەيىت» دەپ اتاعان بولاتىن. شىڭ­عىستىڭ سۇيەگى دە «اتابەيىتكە» قويىلدى.

مەن شىڭعىستانۋشى ەمەس، تورە­قۇلتانۋشىمىن دەگەندى ءجيى ايتىپ جۇرەمىن. اكەم تورەقۇل قىر­عىزستاننىڭ كورنەكتى مەملەكەت قاي­راتكەرى بولدى. رەسپۋبليكادا باسشىلىق قىزمەتتەردە ىستەدى. قىر­عىز اسسر-ءى جاڭا قۇرىلعان ۋاقىت. ەكونوميكاسى، باسقاسى ءالى ءجوندى قالىپقا كەلمەگەن، بىراق وسىعان قاراماستان ماسكەۋدەن ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپار جاساپ، سول بويىنشا كول-كوسىر جۇمىستاردى اتقارۋعا كۇش سالعان. رەسپۋبليكادا ءالى ەشقانداي تەحنيكا جوق، قۇرال-جابدىق جوق كەزدە ەڭبەك ەتكەن. كەيىن اكەمىز قاماۋعا الىنعاندا تەرگەۋشىلەر «مينيستر بولىپ تۇر­عاندا نە ىستەدىڭ؟» دەيدى. سوندا تورەقۇل: ء«دايىم جولدا ءجۇردىم، رەس­پۋبليكانىڭ بارلىق جەرىن زەرت­تەدىم. تاۋ-كەندى، اققان سۋلاردى زەرتت­ەدىم، گيدروەنەرگەتيكاعا قول­دانۋ ءۇشىن تاسىپ اققان سۋلار­دىڭ ەنەرگياسىن زەرتتەپ، گيدرو­ەلەكترستانتسيا سالدىردىم»، دەپتى. تەمىر جول سالدىرىپ، سونىمەن بىرگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قانت زاۋىتىنىڭ بوي كوتەرۋىنە مۇ­رىندىق بولادى. ءبىزدىڭ ءبىر وبلىستا قىزىلشا جاقسى وسەدى، سول ءۇشىن ماسكەۋگە حات جازىپ، قىزىلشا بىز­دە جاقسى وسەدى، قانت زاۋىتىن اشۋىمىز كەرەك دەيدى. قىزىلشانى قانت زاۋىتىنا جەتكىزۋ ءۇشىن تەمىر جول سالۋىمىز كەرەك دەپ ماسەلەلەر قويادى. كىتاپقا وسى جو­نىندەگى بارلىق قۇجاتتى كىر­گىزىپ، ءۇش جىلدا اتقارعان ءىسىن كور­سەتتىك. ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا تابان­دى شارالار اتقارىلعان سوڭ ەلى­مىز قىرعىز رەسپۋبليكاسى اتانادى. مىنە، وتىزىنشى جىل­دارداعى اكەمىزدىڭ ۇزەڭگىلەستەرى ابدراحمانوۆ، رۋستاموۆ جانە باس­قالار ەكونوميكانى كوتەرىپ، دەن­ساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتىپ، بيىك دەڭگەيگە شىعارىسقان كىسىل­ەر. ماڭىزدى دەرەكتەردىڭ ءبارى «اتابەيىت» كىتابىندا كورسەتىل­گەن. قازىرگى ۋاقىتتا زەينەتتە ۇيدە وتىرمىن، وسىنداي مەمۋارلار جازىپ، نەمەرەلەرىمدى تاربيەلەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن

باتىرحان سارسەنحان،

«Egemen Qazaqstan»