ايدا ەگەمبەرديەۆا: جازۋشى رۋحاني كوشباسشى بولۋى كەرەك

– قىرعىز ادەبيەتى ايتماتوۆ ار­قىلى الەمگە تانىلدى دەۋگە بولا ما؟

– ءحىح عاسىردىڭ اياعى، حح عاسىر­دىڭ باسىندا دۇنيەجۇزىلىك تاريح پەن مادەنيەتتە ۇلكەن وزگەرىس بولىپ، رەا­­ليزم مودەرنيزممەن الماستىرىلدى. دۇ­نيەجۇزىلىك سوعىستار، ادام ءومىرىنىڭ نازىكتىگى، دۇنيەنى تاريحي فون رەتىندە تراگەديالىق قابىلداۋ («جوعالعان ۇرپاق» گ.شتەين); نيتسشە، فرەيد، يۋنگ ەڭبەكتەرى عىلىمي نەگىز بولدى. ۆ.ۆولف، دج.دجويس، م.پرۋست، ا.كاميۋ، گ.شتەين الەمدىك ادەبيەتتەگى مو­دەر­نيزم وكىلدەرى ەكەنىن بىلەمىز. مودەر­نيزم­نىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ ءبىز سۋبەك­تيۆتىلىكتىڭ يدەيالارمەن الماساتىنىنان حاباردارمىز. ەكسپەريمەنتاليزم: ءارتۇرلى مەكتەپتىڭ، اعىمداردىڭ، جاڭا كوركەمدىك ادىستەردىڭ پايدا بولۋى; شى­­عارماشىلىقتاعى ەركىندىك، ءومىردى رەاليستىك بەينەلەۋدەن باس تارتىپ، ونىڭ سانادا بەينەلەنۋىنە نازار اۋدارۋ: ءتۇس كورۋ، سانا، سيمۆولدار، ميفتىك ويلاۋ، ارحەتيپتەر، ت.ب.; وبەكتيۆتى ەمەس، سۋبەكتيۆتى بىلىمگە ءمان بەرۋ: سەزىم، تۇي­سىك، ينتۋيتسيا; ەليتالىق ادەبيەت: وقىر­مانعا جوعارى تالاپ، كۇردەلى شىعار­مالار سياقتى بەلگىلەردىڭ بارلىعى وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعىندا ادەبيەتكە كەلگەن شىڭعىس ايت­ماتوۆتىڭ شىعارمالارىندا بار. بۇعان مىسال رەتىندە «اق كەمەنى» نەمەسە باسقا شىعارمالاردى الايىق. باتىس ادەبيەتىندەگى يماگينيزم، سيۋررەاليزم، سانا اعىمى، ەكزيستەنتسياليزم، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ورىس ادە­بيەتىندەگى سيمۆوليزم، اكمەيزم، فۋتۋريزم داعدارىسپەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. جاڭا بۋىن – 60-جىلداردىڭ ادەبيەتكە ەنۋى، اعا بۋىن مەن جاڭا بۋىن اراسىندا­عى تارتىستى سول ايتماتوۆ مىسالىندا، اسى­رەسە ء«جاميلانى» وقىرماندار جىلى قابىلدادى، ءتىپتى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ قابىلداۋىنان دا وزگەشە ءبىر جاڭا لەپتى كورۋگە بولادى.

اسىرەسە بۇل قاقتىعىسقا نە سەبەپ بول­دى؟ جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، باتىس­تى ورىس ءتىلى ارقىلى ءسىڭىرۋ دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. اعا بۋىن فولكلوردان ءوز ءمانىن تاپسا، جاڭا بۋىن فولكلورعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قارادى. «اق كەمەدەگى» «بۇعى ەرتەگىسى» شىعارمانىڭ جالپى ماز­مۇنىنا قالاي سىڭگەنىن كورەيىك. ال «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» دەگەن مۇڭدى، كونە اڭگىمە ەكەنى ايدان انىق. «اق كەمەدە» جازۋشى الەمدى وپتيميستىك كوڭىل كۇيدە بەينەلەۋ يدەياسىن جوققا شىعاردى، كەرىسىنشە تراگەديالىق تۇسىنىك بەردى. ول تەك شىڭعىس ايتماتوۆقا عانا ەمەس، ونىڭ زامانداستارى قازات اقماتوۆقا، مۇرزا عاپاروۆقا، امان ساسپاەۆقا، قۇباتبەك جۇسۋباليەۆكە دە تيەسىلى. ولاردىڭ شى­عارمالارىنداعى باستى كەيىپكەر وزگەر­دى – ولار جالعىز، پەسسيميستىك، وقشاۋ كەيىپ­كەرلەردى جاسادى. ادەبيەتتەگى كە­يىپ­كەرلەردى جاعىمدى-جاعىمسىز دەپ ەكى جاققا كۇرت بولگەن كەشەگى وقىر­مان­دارعا مۇنداي «باقىتسىز»، «تۇسى­نىكسىز» كەيىپكەرلەر قيىنعا سوقتى. دە­گەنمەن ايتماتوۆتى رەسەيلىك جانە حا­لىق­ارالىق وقىرماندار بىزدەن بۇرىن باعا­لادى. وسى ورايدا قىرعىز ادەبيەتىنىڭ الەمگە ايتماتوۆ ارقىلى تانىلعانى داۋسىز شىندىق.

– كەڭەستىك كەزەڭدەگى قىرعىز ادە­بيەتى مەن قازىرگى قىرعىز ادەبيەتىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟

– كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرلى قاھار­ماندارى حالىقتى تاربيەلەدى. ال بۇگىنگى وقىرماندارعا مۇنداي ءبىلىمنىڭ كەرەگى جوق. كەڭەس داۋىرىندەگى شىعارمالاردا­عى ايتىلعان سوزگە وقىرماندار وڭاي سەنە­تىن. قازىرگى وقىرمانداردى سەندىرۋ قيىن. سوندىقتان بۇگىنگى ادەبيەتتە وقىرمان جازۋشىدان كوپ نارسەنى تالاپ ەتەدى. قىرعىز كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى جۇيەلى تۇردە كوپ تيراجبەن قايتا باسىلىپ، قازىرگى ۇرپاق ولاردى وقۋعا قىزى­عادى. بىراق ولاردىڭ نازارىن اۋداراتىن ينتەرنەت تە جىلتىڭداپ، قىزىلدى-جا­سىلدى بولىپ قوسامجارلاسىپ ءومىر سۇ­رۋدە. قازىر تالعام وزگەرگەن سوڭ، شىعار­مالارعا ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ بەرگەن باعاسى دا كەرەك ەمەس سياقتى.

– جازۋشىنىڭ العاشقى شىعار­ماسى وزىنە ىستىق. ءسىزدىڭ تىرناقالدى تۋىندىڭىز نە تۋرالى ەدى؟

– اي شىققاندا، كۇن باتقاندا، جاڭ­بىر جاۋعاندا نەمەسە كەمپىرقوساق پايدا بولعان كەزدە سول ءساتتى كورۋگە اسىعاتىن ادەتىم بار. العاشقى ولەڭىم تابيعاتپەن بايلانىستى بولدى. سول كەز ەسىمدە:

ء«بىرتۇرلى سيقىرلى الەم،

مۇمكىن ەمەس نارسەنى بولدىراتىن.

تۇلا بويىڭدا جاڭبىر جاۋسا،

كىشكەنتاي تولقىندار جول قۋاتىن.

ءتۇرلى-ءتۇستى كەمپىرقوساق

كۇنگە كۇيگەن تۋدايسىڭ.

سەن كورگەن كەرەمەت دۇنيە،

سول ءبىر بەينەسىنەن اداسپاعايسىڭ.

ۇزاق جولدان اۋىلعا باراتىن،

كەز كەلگەن ءومىردىڭ قاتىسىنا.

مەن ەندى بۇلاي كەتە المايمىن،

باسقا قالانىڭ شىعىسى مەن

باتىسىنا...»

 – قازىرگى قىرعىز ادەبيەتىندە ء«جامي­لانىڭ» دەڭگەيىندەگى جازىلعان پروزالىق دۇنيەلەر بار ما؟

– قازات اقماتوۆتىڭ «مەزگىل» (1979)، «مۇنابيا» (1982)، «كۇندى اينالىپ وتكەن جىلدار» (1988)، «ارحات» (2007)، مۇرزا عاپاروۆتىڭ «قاراكول قازدارى» (1973)، «شوقۋمۋ»، «وزەندەر» (1979)، «جاڭعاق ورمانى تۋرالى اڭگىمە» (1987)، بەيشەباي ۋسۋباليەۆتىڭ، توپچۋگۇل شاي­دۋللاەۆانىڭ تاماشا اڭگىمەلەرىن سول كوشكە قوسقىم كەلەدى. ءابدىلاميت ماتىساقوۆ، سامساق ستاناليەۆ، بەيشەباي ۋسۋباليەۆ، ايداربەك سارمانبەتوۆ سياقتى قالامگەرلەرگە ء«جاميلا» ءدا­ۋىرى عانا جاراسادى، بۇل شىعارمانىڭ كوتەرگەن تاقىرىبى ءبىزدىڭ ادەبيەت ءۇشىن العاشقى بولعانى دا شىندىق. ءار ءداۋىر­دىڭ تاڭعاجايىپ تۋىندىلارى بولادى. پوەزيادا ومور سۇلتانوۆتىڭ ليريكاسى، تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ادەبيەت ايدىنىنا مەليس ماكەنباەۆ دەگەن جازۋشى شىقتى. تۇرمە تۋرالى العاش رەت شىعارما جازدى، 6 جىلدا 11 رومانى جارىق كورگەن. وسىنداي جاعدايدا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق اقىنى كاربالاس باكىروۆتىڭ «اداس­قان كەنتاۆر» (1997) كىتابى پوەزياداعى جاڭالىق بولدى. وقىرمان ارسلان قويچيەۆتىڭ «مىسىلدىرىك» (2009) رومانىن ىزدەپ وقىدى.

– ولەڭدەرىڭىز تاعدىر، ءومىر سۋرەتى ۇعىمدارىنا ءۇن قوسۋعا تىرىسادى. ءسىز ءۇشىن ولەڭ دەگەن نە؟

– مەن ءۇشىن ولەڭ – تاعدىر. مەن وعان ەرتە ارالاستىم.

– جاقسى ولەڭ جازۋدىڭ وزىندىك شار­تى بار ما؟

– وقىرمان ءوزiنىڭ سەزىمىن، مىنەز-قۇلقىن اقىن جازعان ولەڭنەن تابا السا، ونىڭ شىعارماسى وزگەلەرگە ەستەتيكالىق ءلاززات بەرە السا، ەڭ باستىسى، ولەڭگە وتىرىك ارالاسپاسا بولعانى. جاقىندا شابدان سۋلايمانوۆ دەگەن جاس اقىن «اناما» اتتى ولەڭiن Facebook-تە جاريالادى. وقىرماندار وتە جاقسى كوردى. اتا-اجەسىنىڭ قولىندا ءوسىپ، ءوز اناسىن قابىلداي الماعاندار نەمەسە كەرىسىنشە، مورالدىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان اۋىر پروبلەمالارعا ۇشىراعاندار ارامىزدا از ەمەس ەكەن. «جالعىز مەن وسىندايمىن» دەيتىن ونداعان وقىرمان سول ولەڭنەن ءوز تاعدىرلارىن تاۋىپ الىپ جاتتى. مەنىڭ ويىمشا، ولەڭ دەگەن –وسى. ارينە، بۇل جەردە ايتىلعان وي عانا ەمەس، ونىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعى دا ماڭىزدى. وسى تۇرعىدان العاندا، قىرعىز حالىق اقىنى شايلوبەك دۇيشەەۆتىڭ «قاراعايشى كەمپىر» اتتى جىرلارى مەن پوەمالارى باياعىدا جازىلسا دا، بۇل جىردىڭ وسى داۋىردەگى وقىرماندار ءۇشىن دە ماڭىزى زور.

– قازاق قالامگەرلەرى نوبەل سىي­لىعىن الۋعا ءالى ۇمتىلا قوي­عان جوق. سىزدەردىڭ جازۋشىلار شە؟ بۇل سىي­لىققا لايىق قىرعىز جازۋشىلارى بار ما؟

– نوبەل سىيلىعى شىڭعىس ايت­ما­توۆقا بۇيىرعان جوق. قازىرگى قىرعىز ادە­بيەتىندە بۇل سىيلىققا سۇلتان راەۆ وتە لايىق.

– ادەبيەتتىڭ ءبىر وزەگى - سىن. بۇل جانر­عا قالاي قارايسىز؟

– ءادىل سىن بولسا، ارينە، قۇبا-قۇپ. ايت­پەسە، قىرعىز ءسوز ونەرىنىڭ تاريحىن­دا اقىن-جازۋشىلار اراسىندا «ادە­بيەت مايدانى» ۇعىمىن سوزبە-ءسوز كورسە­تەتىن تەرەڭ تارتىس بولعانى بەلگىلى. كەڭەشبەك اساناليەۆ، سالي­جان گيگيتوۆ، قادىرقۇل ءداۋىتوۆ، سوۆەت­بەك بايعازيەۆ، قانىبەك ەدىلباەۆ، كۋبات يبرايموۆ، ابدىعانى ەركەباەۆ، وسمو­ناكۋن يبرايموۆ، قالىق يبرايموۆ، تاعى باسقا سىنشىلار ادەبي ۇدەرىستىڭ دامۋ باعىت­تارىن مۇقيات كورسەتىپ بەردى. شىڭ­عىس ايتماتوۆ «كەڭەشبەك مىر­زا­نىڭ سىنىنان وتكەننەن كەيىن عانا شىعار­مالارىمدى شىعارامىن» دەپ وتىراتىن. مۇنىڭ ءوزى قىرعىز ادەبيەتتانۋىنىڭ دەڭگەيىن ايقىندايدى. ك.اساناليەۆتىڭ «قانت اۋىلى جانە عارىش» (1991، 1994) كىتابى قىرعىز ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ايتماتوۆ تۋرالى ەرەكشە ءسوز ايتا الدى دەپ ويلايمىن.

– جازۋشىنىڭ قوعام ال­دىنداعى مىندەتى قانداي بولۋعا ءتيىس؟

– ەڭ دۇرىسى، جازۋشى رۋحاني كوش­باسشى بولۋى كەرەك. بىزدە اكادەميك حۇسەيىن قاراساەۆ پەن جازۋشى تۇگولباي سىدىقبەكوۆتىڭ دانالىعىن ءوز زامانىندا مەملەكەت باسشىلارى دا مويىنداعان. ت.سىدىقبەكوۆ – كەزىندە ايتماتوۆ «تاۋ قۇلاعان» رو­ما­نىنىڭ ەكىنشى تومىن ورىس تىلى­نە اۋدار­عاننان كەيىن: «تۋككو، سەن ادە­بيەت­تە تاۋسىڭ!» – دەدى. اري­نە، كوش­باسشى بولۋ كەز كەلگەن ادام­نىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. كەڭ ماعى­نادا قالامگەر قوعامدا بولىپ جات­قان ۇدەرىستەرگە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، ءوز ءداۋى­رىنىڭ ءۇنىن، بەينەسىن، كەلبەتىن سەزىنىپ، جازا ءبىلۋى، ءوز قوعامىن جات سەزىنبەۋى كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

دۇيسەنالى الىماقىن،

«Egemen Qazaqstan»