اجەمنىڭ جاستىق شاعى سىبىردە ايداۋدا ءوتتى
– گۇزال حانىم ءسىز «زۇلەيحانىڭ ويانۋى» اتتى رومانىڭىزبەن الەمگە تانىلدىڭىز, كەزىندە گارسيا ماركەس بارلىق شىعارمالارىن اجەسىنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنىڭ جەلىسى بويىنشا جازعانىن جاقسى بىلەمىز, ال ءسىز جازعان «زۇلەيحانىڭ ويانۋى» دا اجەڭىزدىڭ ءومىربايانىنا نەگىزدەلگەنىن ەستىدىك. اجەڭىز رومانداعى باس كەيىپكەر زۋلەيحانىڭ ءپروتوتيپى مە؟
– 1930 جىلدىڭ قاڭتارىندا كسرو-دا باي شارۋالارعا قارسى كەڭ اۋقىمدى ناۋقان باستالدى, بۇقارا ءاپ-ساتتە مۇلكىنەن ايىرىلىپ, كەڭەس وداعىنىڭ شالعاي, ادام قونىستانباعان ايماقتارىنا: سىبىرگە, قازاقستانعا, التايعا جەر اۋدارىلدى, ءوز مەكەنىنەن قۋىلدى. مەنىڭ رومانىم وسى وقيعالار تۋرالى باياندايدى. جوعارىدا ايتقان وقيعا كسرو-نىڭ بۇكىل شارۋالارىنا اسەر ەتتى: 3 ميلليون ادام جەر يەلىگىنەن ايىرىلدى, 6 ميلليونى «ەڭبەك قونىستارى» (جەر اۋدارىلعاندار ءۇشىن ارنايى قونىستار) دەپ اتالاتىن جەرلەرگە بارۋعا ءماجبۇر بولدى. سول التى ميلليوننىڭ ءبىرى مەنىڭ اجەم بولاتىن. 1930 جىلدىڭ قاڭتارىندا ونىڭ اتا-اناسى جەرىنەن ايىرىلدى, اجەم ول كەزدە 7 جاستا ەكەن. ولار جول بويىمەن جۇرە بەرىپتى, اۋىلدان قازان قالاسىنا اتپەن, سودان كەيىن بىرنەشە كۇن پويىزبەن كراسنويارسكىگە, ودان ءارى ەنيسەي بويىمەن انگاراعا دەيىن بوسىپ بارىپتى. اجەمنىڭ بۇكىل بالالىق, جاستىق شاعى سىبىردە ايداۋدا ءوتتى. سول جەردە پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ, 1946 جىلى عانا تۋعان اۋىلىنا ورالدى. سودان كەيىن اجەمنىڭ ءۇشىنشى ءومىرى باستالدى: ءبىرىنشىسى – اۋىلعا جەر اۋدارىلعانعا دەيىن, ەكىنشىسى – سىبىردە, ءۇشىنشىسى – كەيىنگى بەيبىت ءومىرى, وندا بالالارى, نەمەرەلەرى, ستۋدەنتتەرى قاسىندا بولدى. اجەم ءتىرى كەزىندە وكىنىشكە قاراي, ونىڭ تراگەدياعا تولى ەستەلىكتەرىن ديكتوفونعا تۇسىرمەپپىن. كەيبىر ايتقان اڭگىمەلەرى كەيدە ەسىمە ورالادى, بىراق كوبى ۋاقىت وتكەن سايىن ۇمىتىلىپ قالدى. مىسالى, جاسوسپىرىمدەردىڭ انگارا وزەنىندە التىن جۋعا ارنالعان ەلەۋىش جاساپ, التىندى قالاي جۋعانى جونىندە ايتقان اڭگىمەلەرىن ەسىمە ساقتاي الماپپىن. اجەم جەتى جىل بۇرىن باقيلىق بولدى. ال العاشىندا ونىڭ ايداۋدا جۇرگەندە قانداي ازاپتاردى كورگەنىن ءتۇسىنۋ, سەزىنۋ, ەلەستەتۋ ءۇشىن عانا ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبى مەنى قىزىقتىردى. كەيىنىرەك ويىما كىتاپ جازۋ يدەياسى كەلدى. سوندىقتان بۇل وقيعا مەنىڭ وتباسىما قاتىستى دەپ ايتا الامىن. تاعى ءبىر جايت, ءسىز ايتىپ وتىرعان بۇل رومان باستان-اياق ومىرباياندىق حيكايانى باياندامايدى. مەنىڭ كەيىپكەرىم زۇلەيحا اجەمە شامالى ۇقسايدى. اجەم كىشكەنتاي كەزىندە سىبىرگە بارىپ, سول جەردە ءوسىپ, قالىپتاستى. مەن ءۇشىن ەرەسەك ايەلدىڭ قالاي وزگەرەتىنى تۋرالى ايتۋ الدەقايدا قىزىقتى بولدى. روماننىڭ باسىندا كەيىپكەر زۇلەيحا 30 جاستا. اجەمنىڭ ومىرىنەن مەن ۋاقىت كەزەڭىن (1930-1946) جانە جول كارتاسىن الدىم, بۇل ازاپتى ساپار اۋىل-قازان-كراسنويارسك-انگارا وزەنى جانە سول كەزدەگى تۇرعىندار جەر اۋدارىلعان كۇنكورىس ناشار تايگاداعى شالعاي ءوڭىردى قامتيدى. وسى كىتابىما اجەمنىڭ ەستەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن تريۋمدە قامالعان بىرنەشە ءجۇز تۇتقىنى بار بارجا وزەننىڭ ورتاسىنا قالاي باتىپ كەتكەنى جانە قۋعىنداعى پروفەسسوردىڭ اجەمە ءوز وقۋلىعىمەن ماتەماتيكادان ساباق بەرگەنى تۋرالى ەكى ەپيزودتى قوستىم. ال رومانداعى وزگە ەپيزودتاردىڭ ءبارى وتىزىنشى جىلدار ويرانىنا ۇشىراپ باسقا جاققا كەتكەندەر تۋرالى ەستەلىكتەردەن, ديسسەرتاتسيالار مەن عىلىمي ەڭبەكتەردەن, دەرەكتى فيلمدەردەن, ماسكەۋدەگى گۋلاگ مۇراجايىنىڭ ماتەريالدارىنان الىندى. رومانداعى وقيعالاردىڭ كوزگە كورىنبەيتىن كەي تۇسى مەن تۇراقتى «قاڭقاسى» ناقتى تاريحي شىندىقتان قۇرالعان. ال وسى كىتاپتاعى ءبىراز وقيعالاردى جازۋدا كەيىپكەرلەردىڭ جەكە اڭگىمەلەرىن اتالعان «قاڭقاعا» سىيعىزۋ قيىنىراق بولدى. ارينە, روماندا شىعارماشىلىق قيال دا بار, تۇپتەپ كەلگەندە, بۇل تاريح وقۋلىعى ەمەس, كوركەم شىعارما.
وسى شىعارمانى جازۋ بارىسىندا جەكە پسيحولوگيالىق ماقساتتارعا باسا نازار اۋداردىم. مەن ءۇشىن اتا-اجەلەرىمىزدىڭ تۋىپ-وسكەن, ەسەيگەن, جاستىق شاعى وتكەن جىلداردى زەرتتەۋ وتە قىزىقتى. قيىن-قىستاۋ كۇندەردى باسىنان وتكىزگەن سول ۇرپاق ماعان وتە قىمبات, ولاردىڭ ءومىرىن كىتابىما كەيىپكەر ەتكەنىم ءۇشىن قاتتى قۋاندىم. بۇل رومان ماعان كوپ ەكونوميكالىق پايدا اكەلدى, مەن قازىر شىنىمەن باي جازۋشى قاتارىندامىن, باعىما قاراي ەكى جاقتاعى اتا-اجەلەرىمنىڭ كوزى ءتىرى بولدى, ولار ماعان كوپ ۋاقىتىن ارناپ, وتكەن وقيعالارىن ايتىپ بەردى. وتكەن عاسىردىڭ باس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق مەنىڭ شىعارماشىلىعىما وتە جاقىن. ءتىپتى ولاردىڭ ءومىرى ۇلكەن جۇمباققا تولى. «زۇلەيحانىڭ ويانۋى» اتتى ءبىرىنشى رومانىمدا مەن جەرىنەن ايىرىلعان, جەر اۋدارىلعان بايلار جانە سىبىردەگى ەڭبەك قونىستارىنىڭ ءومىرى تۋرالى شىندىقتى جازۋعا تىرىستىم. وسى ارقىلى وتە كۇردەلى, قاتال ءومىردى ءتۇسىنىپ, ونىڭ قۇپياسىن, اجەمنىڭ وزىنە تيەسىلى مىنەزىنىڭ سىرىن اشقىم كەلدى. سوڭعى شىققان «سامارقانعا باعىت العان ەشەلون» اتتى رومانىمدا وسى تاقىرىپقا قاتىستى شاعىن جەكە بايلانىس بار دەپ ويلايمىن, بۇل دا مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى. مەنىڭ اتام كوپبالالى شارۋا وتباسىنان شىققان, 1917 جىلدان كەيىن, اشتىق ەندى عانا باستالعاندا بالالار ۇيىنە جىبەرىلەدى. اتام ول جەردەن قاشىپ, باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ, 1920 جىلدارى ءوزى سياقتى باسقا دا بوسقىندارمەن بىرگە پويىزبەن تۇركىستانعا جىبەرىلەدى. ءسويتىپ, اتام امان قالعان ەكەن.
ءدال سول كەزدەگى العاشقى كەڭەستىك ونجىلدىقتاردا قازىر بىزدە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ نەگىزى قالاندى. سول جىلدارى, باسشىلاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا, «ادام ماسساسىنان» كەڭەس ازاماتى قالىپتاستى, مەنىڭشە, ولار ءالى ءتىرى سياقتى. ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا پايدا بولعان ساعات مەحانيزمى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ىشىمىزدە سىرتىلداپ تۇر. سوندىقتان, كەشەگى كەڭەستىك ۋاقىتقا قاتىستى روماندار جازۋدا مەن شىندىقتان الشاق كەتكىم كەلمەيدى, كەرىسىنشە, ءجۇز جىل بۇرىنعى وقيعالارعا ءۇڭىلىپ, بۇگىنگى ءوزىمىزدى جاقسىراق تۇسىنۋگە تىرىسامىن.
– «زۇلەيحانىڭ ويانۋىنىڭ» ەپيلوگى وقىرماندارعا جىلى سەزىم سىيلايدى. باس كەيىپكەر قانشا قيىندىق كورسە دە, ەش مويىمايدى. بۇل روماندى باستاعاندا, ونى قالاي اياقتاۋدى جوسپارلادىڭىز با؟
– بۇل رومان نۇكتەمەن ەمەس, كوپ نۇكتەمەن اياقتالادى. كەيىپكەر سۇيىكتى ۇلىنىڭ ءسىبىر جەرىنەن قاشىپ كەتكەنىن كورىپ, ونىڭ تاعدىرى قالاي بولارىن ەلەستەتە دە المايدى. ۇيگە قايتار جولدا ول ومىردەگى جالعىز ماحابباتى بولعان جانە قارىم-قاتىناسى ناتيجە بەرمەگەن ادامدى كەزدەستىرەدى جانە بۇل كەزدەسۋ, مۇمكىن, قارىم-قاتىناستىڭ جالعاسۋىن بىلدىرەدى. مەن اتالعان روماننىڭ وقىرماندى جالىقتىرىپ جىبەرمەۋىن كوزدەدىم, كىتاپتى قولىنا العاننان كەيىن وقىرمان ءبىراز ۋاقىت بويى ونىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ, كەيىپكەرلەر تاعدىرىنىڭ تراەكتورياسىنىڭ ءارى قاراي قالاي ءوربيتىنى تۋرالى بولجام جاساۋعا ۇمتىلادى. سونىمەن بىرگە, كەيىپكەر زۇلەيحانىڭ ۇلىمەن قوشتاسۋ ءساتى ونىڭ ىشكى تۇرلەنۋىندەگى ەڭ ماڭىزدى ءساتى سانالادى. روماندا ونىڭ ءومىرى كۇيەۋىنىڭ ۇيىندەگى كۇڭ رەتىندە باستالىپ, ودان سوڭ اڭشى, اقشا تابۋشى جانە اسىراۋشى ايەل, باسقا ادامعا ەركىندىك بەرە الاتىن جان رەتىندە اياقتالادى. جالپى العاندا, بۇل رومان ايەلدىڭ, ەر ادامنىڭ, ءتىپتى سىرتقى ەركىندىكتىڭ جوقتىعى جاعدايىندا, ياعني گۋلاگ جۇيەسىندە ىشكى ەركىندىككە قالاي قول جەتكىزۋگە بولاتىنى تۋرالى ءسوز قوزعايدى. ترانسفورماتسيا بولعاننان كەيىن وقيعا اياقتالۋى كەرەك قوي.
ەدىل بالالارى جانە كەڭەس ەرتەگىسىنىڭ جۇزەگە اسپاۋى
– «مەنىڭ بالالارىم» اتتى شىعارماڭىز دا ءساتتى شىققان تۋىندىنىڭ ءبىرى. وقىس وقيعادان كەيىن كەيىپكەر ۇنسىزدىك ىشىندە ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى, قىزىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن ول جەرگىلىكتى نەمىس گازەتىنە بالالارعا ارنالعان ەرتەگىلەر جازادى. وسى شىعارماداعى باحتىڭ ءومىر ءۇشىن كۇرەسى, تاباندىلىعى باقىتقا جەتۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن تۇسىندىرەدى. باقىتتى بولۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟
– «مەنىڭ بالالارىم» اتتى رومانىم «ەدىل بالالارى» دەپ تە اتالادى. بۇل شىعارما ءالى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان جوق. روماننىڭ باس كەيىپكەرى – اۋىل مۇعالىمى باح. مەن سول كەيىپكەر ارقىلى «كىشكەنتاي ادامنىڭ» كلاسسيكالىق مىنەزىن جاساي الدىم, بۇل ستيل گوگول مەن پۋشكيننەن باستالىپ, چەحوۆ, گوركي سياقتى كوپتەگەن ورىس جازۋشىلارىنا مۇرا بولىپ قالعان ءداستۇر. اۋىلداعى مەكتەپتىڭ ادەبيەت ءپانى مۇعالىمى باحتىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تىرەلەدى, وتە قيىن ءومىر سۇرەدى: رەۆوليۋتسيا, ازامات سوعىسى جانە اسكەري كوممۋنيزم, شارۋالارعا قارسى كۇرەس, ۇجىمداستىرۋ, اشتىق, قۋعىن-سۇرگىن – وسىنداي قورقىنىشتى وقيعالاردىڭ ءبارى كىشكەنتاي ەدىل وزەنىن قامتيدى. بارلىق وتارلاۋشىلاردىڭ (جانە كەڭەس مەملەكەتىندەگى ميلليونداعان باسقا «كىشكەنتاي ادامداردىڭ») ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن كولونيا دا وسىندا بولدى. باح قاتىگەز زامانعا قارسى تۇرۋدىڭ ءوز جولىن تابادى, وتباسىمەن بىرگە وڭاشا فەرمادا ءومىر سۇرەدى. كەيدە ول وزگەلەردەن بويىن اۋلاققا سالىپ, جاسىرىنىپ تا جۇرەدى. بىراق روماننىڭ سوڭى باسقاشا سيپات الادى, مەيلى كىم بولساڭ دا, تاريح اعىمىنان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ, ارقاشان ءوز ەلىڭنىڭ تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى بولۋىڭ كەرەك. مىنە, وسى وي اتالعان رومانىمنىڭ تاقىرىبى, مەن سول ارقىلى تاريحتان قاشىپ قۇتىلام دەگەن ادامنىڭ سول قوعامدا ءومىر سۇرە المايتىنىن ناقتى جاۋاپ رەتىندە ايتقىم كەلدى.
تاريحي وقيعالار باحتى شىندىقتان قاشۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن سەلگە كەتىرەدى. مىنە, وسىلايشا اينالادا بولىپ جاتقان ۇلكەن تاريحي وقيعالار قاراپايىم مۇعالىمدى ناعىز قاھارمانعا اينالدىرادى. 1916 جىلدان 1938 جىلعا دەيىنگى جيىرما ەكى جىلدىق بارىستى قامتيتىن بۇل روماندا باح سۇيىكتى ايەلىن جوعالتۋ قورقىنىشى, بالانىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىرى تۋرالى ۇرەي, ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ تاعدىرى سياقتى جەكە باسىنا تيەسىلى قورقىنىشتاردى جەڭۋگە ارەكەت جاسايدى. ۇنسىزدىك كۇيىنەن قايتادان بۇرىنعى كۇيىنە اۋىسادى.
رومان وسى قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ جانە ودان الشاقتاۋ مۇمكىن بە؟ بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى ما: اينالادا بولىپ جاتقان وقيعالاردان جاسىرىنىپ, ۇنسىزدىك تانىتۋ قيىن با؟ ال اعا بۋىن كەنەت ءۇنسىز قالسا, اكە مەن بالا اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلە مە؟ بۇل تۇپتەپ كەلگەندە – ءوز بالالارى ءۇشىن كۇرەستە جەڭىلۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مە دەگەن ۇلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. اعا بۋىننىڭ ۇنسىزدىگى, بالالاردى قورعاۋعا دەگەن ىزگى نيەت «مەنىڭ بالالارىم» اتتى رومانىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى بولدى. قازىر رەسەيدە كوپتەگەن ادامدار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى تۋرالى وتە از بىلەدى: بۇل حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قايعىلى وقيعالارعا قاتىستى, ونىڭ ۇستىنە وتباسىلىق ءداستۇردىڭ ۇزىلۋىنە جانە بۇرمالانۋىنا, سونداي-اق كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ۇنسىزدىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سول ءۇشىن ولاردى ء«ۇنسىز ۇرپاق» دەپ تەككە ايتپاعان. مەنىڭ كەيىپكەرىم ياكوۆ يۆانوۆيچ باح – وسى ء«ۇنسىز ۇرپاقتىڭ» سيمۆولى. ولار 1917 جىلعى توڭكەرiستi, ازامات سوعىسىن, ب ۇلىكشىلىكتى, الاپات اشتىقتى دا, ستاليندiك قۋعىن-سۇرگىن مەن ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستى دا ءوز كوزىمەن كوردى. بىراق ولار ءۇنسىز قالدى, ءۇنسىز كەتتى. مەنىڭ اتام ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءتورت جىلىن تۇگەلدەي مايداندا وتكىزدى, ال ول ءومىر بويى ماعان سوعىس تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.
ءسىز ءسوز ەتىپ وتىرعان رومانىما كوپ ەرتەگى مەن ميفولوگيا كىرىستىردىم. باستى كەيىپكەر, پەداگوگ باح ەرتەگىلەردى ءوزى جازادى, ءبىر كۇنى ول نەمىس فولكلورلىق اڭگىمەلەرىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى شىندىققا سايكەس كەلەتىنىن ەلەستەتە باستايدى, قاتىگەزدىككە تولى نەمىس ەرتەگىسى قاتىگەز كوممۋنيستىك ەرتەگىمەن بىرىكتىرىلەدى. العاشىندا ەرتەگىلەر جايدارى, كوڭىلدى, مازمۇنعا باي, جاقسى ومىرگە جەتەلەيتىن سيپاتتا ەدى, سودان كەيىن گنومدار كيبۋتتسيم استىندا التىن ەكشەپ, بۇرىن-سوڭدى بولماعان كوپ مولشەردەگى بيدايمەن قامتاماسىز ەتەدى; وندا كولحوز بۇرشاعى كوككە قاراي بوي تۇزەپ جايقالادى; كەڭەس جۇمىسشىلارى نەمىس ەرتەگىلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە ۇقسايدى ت.ب. بىراق ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ەرتەگىلەر باسقاشا كۇيگە اۋىسادى: مۇڭدى, قاتىگەز, ءتىپتى تراگەديالى جاعدايدا بولادى ... كوپتەگەن كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى نەمىس ەرتەگىلەرىنە سىلتەمەلەر بەرەدى: روماندا كوممۋنيست گوفمان مەن باي شارۋا گرين باستى ءرول اتقارادى. مەن ءتىپتى كىتاپتىڭ مەتافورالىق سەرياسىن نەمىس فولكلورىن تۇسپالداپ وقۋعا بولاتىنداي ەتىپ قۇرىلىمداۋعا تىرىستىم. باح – كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا از ۋاقىت قالعاندا جانە ونىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا دۇنيەگە كەلگەن ادامداردىڭ وكىلى. ول باقىت تۋرالى ارمانداپ, وعان جەتۋگە قۇلشىنادى, ءومىر بويى سول ءۇشىن كۇرەسەدى. ۇلكەن تاريح ءوز بەدەلىن قالىپتاستىرىپ جاتقان تۇستا, باقىت ۇعىمىنان ءمان كەتە باستايدى. ءبىز قازىر رەسەيدە دە وسىنداي جاعدايدى باستان وتكىزىپ جاتىرمىز: سوڭعى ايلاردا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى كەيىن تاريح كىتاپتارىنا ەنەدى. ءبىز ۇلكەن تاريح دوڭگەلەگىنىڭ ىشىندەمىز, ول قازىردىڭ وزىندە ۇدەپ, كەرەمەت جىلدامدىقپەن دوڭگەلەپ بارادى جانە بۇل جاعدايدا باقىت تۋرالى ايتۋ ءبىرتۇرلى.
– بۇل رومانداعى كەيىپكەردىڭ تاعدىرى وتە ايانىشتى. شىعارمانى وقىعاننان كەيىن وقىرمان كۇيزەلىسكە تۇسەدى دەپ ويلامادىڭىز با؟
– روماندا سۋرەتتەلگەن قابىلداۋعا اۋىر جانە ۇرەيلى ەپيزودتاردىڭ ولشەمى ارقاشان ماڭىزدى. كەي وقىرمانعا تىم ايانىشتى بولىپ سەزىلگەنىمەن, وزگە ءبىر وقىرمانعا باسقاشا اسەر ەتۋى مۇمكىن. مەنىڭ ءۇش رومانىم دا بىردەي سىنعا ۇشىراعان كەزدەرى بولدى: كەيبىرەۋلەر بۇل شىعارمالارىمدى كەڭەستىك ءداۋىردى دارىپتەپ, اقتاعان, تۇسىنىكسىز تاريحي قيال-عاجايىپقا تولى شىعارما دەسە, ەندى بىرەۋلەرى كەڭەستىك ءداۋىردى سىنعا الدى, وقىرمانعا ۇرەي سالدى, ەموتسياعا ەرىك بەردى دەپ ايىپتايدى.
«مەنىڭ بالالارىمدا» ءىرى وقيعالارداعى تراگەديالار قيسىندى سۋرەتتەلگەن دەپ ويلايمىن, كەيىپكەردىڭ ادال ماحابباتى – الدىمەن ايەلگە, سودان كەيىن بالاسىنا ارنالادى. ەدىل نەمىستەرىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى كوپتەگەن قىزىقتى وقيعالارى; كوميكستەردىڭ كورىنىستەرى جانە فيلم باياندارى دا بۇل كىتاپتا نازاردان تىس قالمايدى.
– ءوزىن ءوزى جەڭەتىن, ومىرمەن بەتپە-بەت كەلە الاتىن ادامدى ەدىلگە تەڭەپسىز...
– ەدىل تۋرالى ءبىر ماقالا جازىپ, ونى وسى شىعارمانىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءسوزى ەتكىم كەلگەن ەدى. وسى روماننىڭ ءبىرىنشى ءسوزى – ەدىل. شىعارمانىڭ سوڭى دا وسى سوزبەن اياقتالادى. شىعارماداعى سوڭعى كورىنىس ەدىل وزەنىندە وتەدى. بۇل وزەن ماقال-ماتەلدەردە, جىرلاردا, باتىرلىق داستانداردا ءجيى باياندالادى. رومانىمداعى ەدىل جاي عانا وزەن ەمەس, ول نەگىزگى تابيعي بولمىس, سۇلۋلىقتىڭ كوزى, كەيدە قۋانىش پەن قايعىنى بولىسەتىن دوس, كەيدە قاۋىپ قاينارى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ەدىلدىڭ ءوزى تۇنىپ جاتقان تاريح. كەيىپكەر باحتىڭ ويىنشا, جاعادا تۇرىپ-اق, ونىڭ اعىسىن بيىك جارتاستان باقىلاۋعا بولادى. بىراق ەرتە مە, كەش پە وسى تاريحقا ەنىپ, ونىمەن قوسىلا اعۋعا دا تۋرا كەلەدى.
– ۇلى جازۋشىلارعا ەلىكتەدىڭىز بە؟
– جوق ەشقاشان ولاي ىستەگەن جوقپىن. ونىڭ ۇستىنە ءار شىعارمامدى جازعاندا كوركەم ادەبيەتتى مۇلدە وقىماۋعا تىرىسامىن. ونسىز دا بۇرىن ءبىر رەت وقىلعان كىتاپتاردىڭ جازاتىن شىعارماڭا ىقپالى وراسان زور ەكەنى انىق. ءبىزدىڭ ءومىرىمىز وقىعان كىتاپتار مەن كورگەن, ەستىگەن, سىڭىرگەن مادەني قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى قالىپتاسادى. بىراق مەن بۇل اسەردى كۇشەيتپەۋگە تىرىسامىن. مەنىڭ ويىمشا, «ىرگەلەس سالالارعا» نازار اۋدارۋ دا وتە پايدالى: مۋزىكا, دراما, كەسكىندەمە, ءمۇسىن جانە پوەزيا جازۋعا جاقسى كومەكتەسەدى.
كەشەگى كۇندى جاقسى بىلمەي, ەرتەڭ تۋرالى ويلانا المايمىز
– شىعارمالارىڭىزدا تاتار حالقىنىڭ ميفتەرىن پايدالانا الدىڭىز با؟
– ميفولوگيا مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى تاقىرىپ. «زۇلەيحانىڭ ويانۋى» اتتى رومانىمدا سيۋجەتتىڭ نەگىزىن ەكى شىعىس ءميفى قۇرايدى, بۇل – ءجۇسىپ پەن زۇلەيحا تۋرالى قۇران حيكاياسى مەن وتىز قۇس تۋرالى اڭىز ەدى. «مەنىڭ بالالارىمدا» كوپ ەپيزود نەمىس ەرتەگىلەرىنە نەگىزدەلىپ, نەمىس فولكلورىنا باسىمدىق بەرەدى, ال نەمىس ەرتەگىسىنىڭ ءوزى ءماتىننىڭ نەگىزگى مەتافوراسى, مۇنى جوعارىدا مەن جۇزەگە اسپاي قالعان كەڭەس ەرتەگىسىنىڭ مەتافوراسى دەپ ايتتىم. ال ءۇشىنشى كىتابىم «سامارقانعا باعىت العان ەشەلوندا» ءىنجىل ميفىنە ناقتى تۇسپال كەزدەسەدى, اش بالالار وتىرعان پويىز جول بويىندا ءتۇرلى ۇلت بالالارىن وتىرعىزادى, بۇل ولىمنەن ومىرگە اپاراتىن نۇحتىڭ كەمەسىنەن ەش كەم ەمەس. ميفكە سۇيەنگەن كەزدە جازۋ وڭايىراق بولادى. كوبىنەسە مەن ميفولوگيانى فولكلورلىق نەمەسە بيبليالىق, قۇراندىق ماتىندەردى نەگىز ەتىپ ءجيى قولداندىم.
– بۇگىنگى تاتار ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيى قانداي؟
– مەن ءومىرىمنىڭ كوبىن ماسكەۋدە وتكىزدىم, تاتارستاندى سىرتتاي باقىلايمىن. سوندىقتان تاتار ادەبيەتى تۋرالى, وكىنىشكە قاراي, كوپ ەشتەڭە ايتا المايمىن, 1990 جىلدارمەن سالىستىرعاندا, ونداعى جاستاردىڭ تاتار تىلىندە (تەك كۇندەلىكتى دەڭگەيدە عانا ەمەس, ادەبي دەڭگەيدە دە) جاقسى سويلەيتىنىن بىلەمىن.
– جازۋشىنىڭ تاريحتى جاقسى ءبىلۋى مىندەتتى مە؟
– ءوز تاريحىن ءبىلۋ تەك جازۋشىعا عانا ەمەس, كەز كەلگەن ادامعا پايدالى, ءتىپتى بۇل وتە قاجەتتى ءىس. كەشەگى كۇندى جاقسى بىلمەي, ەرتەڭ تۋرالى ويلانا المايمىز. تاعى ءبىر جايت, مەن ءوز شىعارمالارىمدى تازا تاريحي سيپاتقا يە دەپ ويلايمىن. ءۇش رومانىمدى ءبىر مەزەتتە تاريحي جانە تاريحي ەمەس كۇيدە قابىلدايتىنداي ەتىپ جازۋعا تىرىستىم, ولار بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ بەينەسى رەتىندە ەسكىرمەيتىن تاقىرىپتاردى اشادى. مەن ۇلكەن تاريح اياسىندا «كىشكەنتاي ادامنىڭ» پورترەتىن جاساپ قانا قويماي, سول ارقىلى تاريحي كەيىپكەردىڭ جەكە ءومىرىن سۋرەتتەپ, دامىتا ءتۇستىم. «زۇلەيحانىڭ ويانۋى» رومانىمدا بۇقارانىڭ جەرسىز قالۋى, كۋلاكتاردىڭ جەر اۋدارىلۋى, گۋلاگ جۇيەسىندەگى ەڭبەك قونىستارىنىڭ ءومىرى ايەلدىڭ جەكە مەتامورفوزىسىمەن باستالادى. ال «مەنىڭ بالالارىمدا» ەدىل نەمىستەرىنىڭ تاريحى مەن «حالىقتار كوسەمى» ءستاليننىڭ از ساندى ۇلتتارعا دەگەن كوزقاراسى ءومىر بويى سىنالعان اۋىل مۇعالىمىنىڭ ۇرەيلى كوزىمەن بەينەلەندى. «سامارقانعا جول العان ەشەلون» رومانىندا 1920 جىلدارداعى اشتىق «جازادان قاشىپ قۇتىلا الماس» كەيىپكەردىڭ تراگەدياسىمەن استاسىپ, ومىرىنە قاۋىپ تونگەن 500 بالا وزگە ەرەسەك كەيىپكەرلەر ءۇشىن ادامگەرشىلىك ولشەمىنە اينالادى.
– ءسىزدىڭ ەكى رومانىڭىز قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ, «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كوردى. قازاق وقىرماندارىنا نە ايتاسىز؟
– ەكى كىتابىمنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعانىنا قۋانىشتىمىن. جاقىندا «مەنىڭ بالالارىم» اتتى رومانىم دا سىزدەرمەن جۇزدەسەدى دەپ سەنەمىن. ونىڭ ۇستىنە ەدىل نەمىستەرىنىڭ تاقىرىبى قازاقستان تاريحىمەن وتە تىعىز بايلانىستى. ايتىپ وتىرعان رومانىمداعى كەيىپكەردىڭ ءبىرى كوشە بالاسى ۆاسكا نە باشقۇرت, نە قازاق بولۋى مۇمكىن. مەن ەكى رەت الماتىدا بولدىم, ول جەردەن كەرەمەت ىستىق سەزىممەن قايتتىم. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى جەرىنەن ايىرىلۋ جانە 1940 جىلدارداعى كەڭەستىك نەمىستەردىڭ جەر اۋدارىلۋى كەزىندەگىدەي قازاقستان بۇگىندە حالىقارالىق كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشەتىن مامىلەگەر ەلگە اينالدى. مەن قازاقستان مەملەكەتىنە جانە ونىڭ حالقىنا وسى جاقسىلىقتارى ءۇشىن, ءجۇز جىل بۇرىن دا, قازىر دە كومەكتەسۋگە دايىن بولعانى ءۇشىن ۇلكەن العىس ايتامىن.
اڭگىمەلەسكەن
دۇيسەنالى الىماقىن,
«Egemen Qazaqstan»
