سۋرەت سىرى

«كۇڭىرەنەدى كەڭەس ايتىپ قاريا،

الدەقايدا جەر شەتىندە داريا.

تۇڭعيىقتىڭ ءتۇبى تولعان تاماشا،

داريانىڭ سىرى جوق قوي جاريا»

دەمەي مە سۇراپىل اقىن ماعجان جۇماباەۆ. ەكى عاسىردىڭ وتكەلىندە ءومىر سۇرگەن ادام جىلداردىڭ جان تولعاتقان ساتتەرىنە ءجيى ايالدايتىنى بار. كونە كۇيساندىقتاي كوڭىل پەرنەسىن باسىپ قالساڭىز، قادىم زاماننىڭ قيسساسىن شەرتەدى. بالالىق بال قيالىن جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ساقتاعان مايدانگەردىڭ قىزى ارىدەن تارتىپ ءسوز ساباقتاعاندا، قاندى ءداۋىردىڭ اششى جاسى كوزىڭىزگە ۇيدى. بەلگىلى سپورت ءجۋرناليسى ريشاد تۇرعانبايدىڭ اناسى كۇلسارا توقپانباەۆا – سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اق جاۋلىقتى اجە. قاراشاڭىراقتاعى كەنجە ۇلىنىڭ قولىندا نەمەرەلەرىمەن بەرەكەلى عۇمىر كەشىپ جاتىر. كىتاپقۇمار اپامىز اڭگىمەگە جۇيرىك، كورگەنى-تۇيگەنى كوپ كىسى ەكەن. داستارقان باسىندا كەسكىلەسكەن ءىرى ۇرىستارعا قاتىسىپ، سۇراپىل مايدان جولدارىنان تىك وتكەن مايدانگەر اكەسى جايلى تولعاندى. «ماي گ ۇلىندەي مازداعان مايدانگەرلەر، قاپىلىستا مەرت بولعان قايران ەرلەر!» دەگەندەي اكەسىنەن ەرتە قالعان كەيۋانا تالايلى تاعدىرىنان سىر تارقاتتى.

اپامىز جەتىسۋ وبلىسى ۇشتوبە قالا­سىن­دا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى بەيسەنباي سو­عىسقا اتتانعاندا نەبارى ءۇش جاستاعى بالاۋىز بالدىرعان ەكەن. بۇل ءبىر حالىق با­سىنا كۇن تۋعان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ ەدى. قازاقتى قىناداي قىرعان 1941 جىل. وكىنىشكە قاراي، قان مايداننان قارا قاعاز ەرتە كەلەدى. سول جىلى-اق اكەسى حاركوۆ تۇبىندەگى قاندى شايقاستا وققا ۇشىپتى. سوندىقتان كەلبەتى ەسىندە ساقتالماسا دا اتا-اپاسىنىڭ، اناسىنىڭ، اۋىلداستارىنىڭ اكەسى تۋرالى ايتقان ءار ءسوزىن مۇقيات كوڭىلىنە ءتۇيىپ، اڭىزداي اسپەتتەپ جۇرەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقالامىزعا مۇرىندىق بولعان سول ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى.

توقساننىڭ بيىگىنە جول سالسا دا اكەسى جايلى ءسوز قاۋزاعاندا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن ءوزىنىڭ بالا كۇنگى ءبىر جاپىراق سۋرەتىنە قاراي بەرەدى. سەبەبى بۇل سۋرەت – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقان اكەسىنەن قالعان قۇندى دۇنيە. وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جاۋىنگەر قىزىنىڭ سۋرەتىن تۇمارىنداي قاستەرلەپ، ۇزاق ساپاردا جانقالتاسىنان ءتۇسىپ قالار دەپ، اۋىلعا قايتارعان ەكەن. جىراقتا ءولىم قۇشسام جاۋدىڭ تابانىندا تاپتالماسىن دەپ دە ويلاپتى.

بارىمىزگە بەلگىلى، سوعىس جىلدارى حالىق­تىڭ جاعدايى وتە قيىن بولدى. سول تۇستا سۋرەتكە ءتۇسۋ كينوعا تۇسكەنمەن بىردەي شار­ۋا ەدى. قولى جەتكەندەر عانا فوتوگرافتى قولقالاپ ءجۇرىپ، اي بويى دايىندالىپ، ءتاۋىر كيىمىن تۇگەندەپ ەستەلىككە ىلىنەتىن. سوعان قاراماستان، بال تىلىمەن بىلدىرلاپ سويلەپ جۇرگەن كۇلسارانى اتاسى ارنايى سۋرەتكە ءتۇسىرتىپ، ۇلىنا جازعان ساعىنىش حاتىمەن بىرگە جىبەرەدى. قىزىنىڭ جان جىبىتەر داۋىسىن ەستي الماسا دا ءجۇزىن كورىپ قالسىن دەگەن شىعار قايران قاريا. بالكىم، حاتقا سارعايعان سۇگىرەتتى سالىپ تۇرىپ: «وسى سۋرەتپەن بىرگە ۇلىم دا ەلگە ورالار»، دەگەن ءۇمىتىن ۇكىلەگەن شىعار. كىم ءبىلسىن!؟ نە دەسەك تە جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن اقساقالدىڭ نەندەي كۇي كەشكەنىن ويلاپ كەتسەك جانىمىز اۋىرادى. ول ءبىر ازاپتى جىلداردىڭ جاڭعىرىعى ەدى عوي.

اجالمەن تالاي مارتە بەتپە-بەت كەزدەسكەن جاۋىنگەر بەيسەنباي اۋىلدىڭ سالەمىن الىپ، ءالى بۋىنى بەكىمەگەن قارشاداي قىزىنىڭ سۋرەتىن كورگەندە قانداي كۇي كەشتى ەكەن؟ اكە جۇرەگى ەلجىرەپ اۋىلىنا اسىقتى ما ەكەن!؟ الدە جاۋىنا ودان ارمان ىزالانا ءتۇسىپ، جىگەرلەنىپ جولبارىستاي اتىلدى ما؟! اپامىزدىڭ ايتۋىنشا، حاتتى وقىعاندا «سۇم سوعىس بولماعاندا بالالارىمنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ولاردى ەركەلەتىپ، ءوزىم تاربيەلەيتىن ەدىم. اتتەڭ... «ادامنىڭ ايتقانى ەمەس، اللانىڭ جازعانى بولادى» دەگەن وسى عوي. ءبىزدى ءبىر-بىرىمىزدەن ايىرعان فاشيستەردى تەزىرەك جەڭىپ، تۋعان جەرگە ورالساق ەكەن»، دەپ ارمانىن اقتارىپ، تەرەڭ تولعانعان دەسەدى. بىراق ىشتەي ءدام-تۇزى تاۋسىلاتىنىن سەزسە دە كەرەك. نامىستى ەلدىڭ ۇرپاعى بەيسەنباي اكەسىنىڭ حاتىن  تامسانا وقىپ، كەيىننەن «قازىر قاندى مايدانعا كىرەمىز. قىزىمنىڭ سۋرەتى جاۋ اياعىنىڭ استىندا قالماسىن» دەپ قايىرا جاۋاپ جازىپ، سۋرەتتى قايتارىپ جىبەرەدى. كوپ ۇزاماي اۋىلعا حاتتىڭ ارتىنان قارا قاعاز دا ەرىپ كەلگەن.

مىنە، وسىلايشا جاۋ قولىنان بەيسەنباي باتىر ءوزى ولسە دە، رۋحىن ساقتاپ قالدى. ءوزى تاپتالسا دا، ۇرپاعىن تاپتاتپادى. ءبىز وسىنداي نامىسى الداسپان باتىرلاردىڭ ومىرىنەن ۇلگى-ونەگە الۋىمىز كەرەك. سۋرەتتىڭ سىرتىندا اكەسىنىڭ قولى قويىلعان. ق ۇلىنىنىڭ بەينەسىن قۇشاعىنا قىسىپ، ارتىنشا اجال جەبەسىنە كەۋدەسىن توسىپتى. وتان ءۇشىن جان­قيار ارەكەتكە بارعان باتىردىڭ داڭقى ۇرپاق ساناسىنان وشپەك ەمەس. بۇگىندە تۇڭعىشى كۇلسارا توقپانباەۆا – 7 بالانىڭ اناسى، ۇلاعاتتى ۇستاز، نەمەرەلەرىنىڭ اياۋلى اجەسى، «التىن القا» يەگەرى.

«وسىنداي بەيبىت كۇندە ءومىر ءسۇرىپ جات­قا­نىمىز، بىرىنشىدەن، اللا تاعالانىڭ، ەكىنشىدەن، جان اياماي وتان ءۇشىن سوعىسقان ەرجۇرەك اكەلەرىمىزدىڭ ارقاسى. ولاردىڭ قاتارىندا مەنىڭ دە اكەمنىڭ بارىنا ماقتا­نامىن. عۇمىرىمنىڭ سوڭىنا دەيىن كوككە كوتەرىپ وتەمىن. نەمەرەلەرىمە ۇلگى تۇتىپ جۇرەمىن»، دەيدى كۇلسارا اپا اكەسى ۇستاعان سۋرەتتىڭ بەتىن سيپاپ وتىرىپ.

ءيا، وكىنىش وزەكتى كەرنەيدى. سۇراپىل سو­عىس­تىڭ كەسىرىنەن تالاي ادام اقەدىل اعاسى­نان، ىزەتتى ىنىسىنەن، باۋىر ەتى بالاسىنان، قىزعالداقتاي قىزدارىنان ايىرىلدى. اسقار تاۋداي اكەسىنىڭ ايالى الاقانىن اڭساپ، ارماندا قالعان بالالار دا از بولعان جوق. وسى ساتتە ويىمىزعا جازۋشى مەڭدەكەش ساتىبالديەۆتىڭ «قوڭىر قاز» پوۆەسى ورالادى. «كۇللى قازا تاپقان مايدانگەرلەردىڭ سۋرەتىن كوككە كوتەرىپ شىقسا، جەر بەتىندەگى جاۋ اتاۋلى شوشىنىپ، ارام نيەتتەرىنەن قايتار ەدى». بۇل سارعايعان سۋرەت – وكىنىش پەن ساعىنىشتىڭ سىزباسى سەكىلدى. ماڭگىلىك بەينە، ماڭگىلىك ەسكەرتكىش، ماڭگىلىك ىڭكارلىك.