ءدارى-دارمەك: وتاندىق ءونىمنىڭ ۇلەسى قانداي؟

وسى ورايدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 2021 جىلعى 1 قىر­كۇيەكتەگى جولداۋىندا «فارماتسەۆتيكا ونەر­كاسىبىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەت. ۆيرۋسپەن كۇرەس كەزىندە ءدال وسى سالا ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتى مەن قا­ۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىنە كوزى­مىز جەتتى. سوندىقتان مەديتسينا ونىم­دەرىن زەرت­حانالىق جانە تەح­ني­كالىق سىناق­تان وتكىزەتىن ورتالىق قۇرۋىمىز كەرەك. جاھاندىق فارماتسەۆتيكالىق كور­پورا­تسيالارمەن ىنتى­ماقتاستىقتى جان­داندىرعان ءجون. ينۆەستورلاردى تارتىپ، وزىق تەحنو­لو­گيانى جانە وسى سالاداعى جاڭا زەرت­­تەۋ جۇمىستارىن يگەرۋدى قولعا الۋ كەرەك. بىزدەگى ءدارى-دارمەك پەن مەدي­­تسينالىق قۇرال-جابدىقتىڭ 17 پا­­­يىزى عانا وتاندىق ءونىم. 2025 جى­­لى ونى 50 پايىزعا جەتكىزۋ قاجەت»، دەپ باسا ايتتى.

الايدا ءدارى-دارمەك سالاسىنداعى ماشاقات وسى كۇنى ەلىمىزدە عانا ەمەس، تورت­كۇل دۇنيەدە ماڭىزدى ماسەلەگە اي­نا­لىپ وتىر. ماسەلەن، جۋىردا رەسەي تۇرعىندارى ەڭ قاجەتتى ءدارى-دارمەك تۇرلەرى تاپشى ەكەنىن ايتىپ، شا­عىم جاسادى. تۇرعىندار عانا ەمەس، وسى ەلدىڭ دارىگەرلەرى دە وتكەن ناۋرىز ايىن­دا 80-گە تارتا ءدارى-دارمەك ءتۇرى­نىڭ ازايعانىن مالىمدەدى. ال قىر­عىز­ستان­­داعى ءدارىحانالاردا كوروناۆيرۋس پەن پنەۆ­مونياعا قارسى انتيۆيرۋستىق پرە­پا­راتتاردىڭ، قاجەتتى دارىلەردىڭ سار­­قىلعانى جونىندە ايتىلۋدا. حا­لىق­تىڭ كوپ بولىگى دەرتتىڭ اسقىنعان ۋا­­قىتىندا «اربيدول»، «ەرگوفەرون»، «گە­­پارين»، «كلەكسان»، «فراكسيپارين»، «ين­­فۋلگان»، «پاراتسەتامول» سىندى دا­رى­­لەر مەن انتيبيوتيكتەر ءۇشىن جاپپاي كەزەكتە تۇرعانىن كوردىك.

وتانىمىزعا ورالايىق. بۇگىندە ەلى­مىزدە ىندەتتىڭ بەتى قايتقانىمەن، پان­دە­مياعا شالدىققان ناۋقاستار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن تابىلادى. ياعني ساقتىق شارالارىنان تولىق قول ۇزۋگە بول­ماي­­تىنىن اڭعارامىز. وسى تۇستا ەلى­مىزدەگى فارماتسەۆتيكا سالاسىنىڭ بۇگىن­گى احۋالى قانداي دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى؟ پرەزيدەنت جولداۋىنان كەيىنگى ءبىر جىلدا ءدارى-دارمەك ءوندىرىسىن جۇيەلى جولعا قويا الدىق پا؟ قولدا بار ما­لىمەتكە سۇيەنسەك، بيىل دەنساۋلىق ساق­تاۋ مينيسترلىگى 1،5 مىڭنان استام ءدارى-دارمەك ءتۇرىن ساتىپ الدى. سونىڭ 919-ى ەلىمىزدە وندىرىلسە، قالعان 628 اتاۋلى دارىلىك زات پەن مەديتسينالىق بۇيىمدار شەتەلدىك تاۋار سانالادى. وسى دەرەككە قاراپ-اق، وتاندىق ءدارى-دارمەك ءوندىرىسىنىڭ ءباسى جوعارىلاعانىن بايقاۋعا بولادى.

فارماتسەۆتيكا سالاسىنداعى وتاندىق ءىرى ءوندىرىس كاسىپورىندارىنىڭ ءبىرى – Kelun-Kazpharm فارماتسەۆتيكا زاۋىتى. بۇگىندە Kelun-Kazpharm كورپوراتسيا­سى الەمنىڭ 20-دان اسا مەملەكەتىندە تانىمالدىلىققا يە بولعان ونىمدەردىڭ ەكسپورتىن ىسكە اسىرۋدا. كاسىپورىن جانكەشتى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە وتاندىق ءفارمونىمنىڭ ۇلەسى ەكسپورتتىڭ 80%-ىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ۇزدىكسىز شىعىپ جاتقان پرەپاراتتار وتاندىق مەديتسيناعا جاڭا قارقىن بەرىپ، ءتيىمدى باعادا ساتىلۋ جاعى دا قولعا الىنعان. سونىمەن بىرگە كاسىپورىندا ينەكتسيالىق سۇيىقتىق شىعارۋ ءىسى جولعا قويىلىپ، امپۋلالارعا قۇيىلعان ونىمدەر ساپاسى جاھاندىق ساراپشىلاردان جوعارى باعاسىن العان.

– ءبىز جۇمىستى 2012 جىلدان باستاعان ەدىك. 2014 جىلى ناقتى ءونىم شىعارۋدى قولعا الدىق. جاڭادان باستا­عان­دا، ارينە قيىن بولعانى راس. ال سوڭعى پاندەميا كەزىندە ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىز ارتا ءتۇستى. ەرتە كەزدە 50-60 ملن سالاكون ءوندىرىپ جۇردىك، قازىر سوڭعى ەكى جىلدا 90 ملن-عا دەيىن ەرىتىندى دايىندادىق. بىزدە ەكى تارماق بار، ءبىرى – ەرىتىندى وندىرەتىن، ودان كەيىن انتي­بيو­تيكتەر وندىرەتىن. ال ەرىتىندىنىڭ جىل­دىق ءونىم مولشەرى 100 ملن-عا دەيىن جەتەدى. شىققان ونىمدەردىڭ ءبىرشاماسىن سق-فارماتسياعا جىبەرەمىز، ولار وزدەرى تاراتادى، ال قالعانىن ورتا­لىق ازيا ەلدەرىنە ەكسپورتتايمىز. قىر­عىز­ستان، وزبەكستان، تاجىكستان الادى، قال­عا­نىن رەسەيگە جىبەرەمىز. جىلىنا 40 ملن-داي ەرىتىندى رەسەيگە جونەلتىلەدى. جالپى، ءبىزدىڭ كاسىپورىندا 400-دەي جۇمىسشى ەڭبەك ەتەدى. ورتاشا جالاقى­ – 250 مىڭ تەڭگە، – دەدى اتالعان كاسىپورىننىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى مەرەي سلام ۇلى.

بۇل رەتتە كاسىپورىن باسشىسىنان جولداۋ جۇكتەگەن مىندەت ءدارى-دارمەك ءون­دىرى­سىنىڭ ارتۋىنا قانشالىقتى ىقپال ەتىپ جاتقانىن سۇرادىق.

– ءارتۇرلى انتيبيوتيكتەر پاندەميا كەزىندە قاجەتتى دارىلەر ساپىندا بولدى. بۇل ونىمدەر بىزدە بىرنەشە ەسەگە دەيىن ارتتى. ۇكىمەت قانداي تاپسىرىس بەرسە دە، ونى ءوندىرىپ شىعارۋعا ءبىزدىڭ زاۋىتتىڭ مۇمكىندىگى بار. سول ءبىر قيىن شاقتاردا «سق-فارماتسيانىڭ» بەرگەن بارلىق تاپسىرىسىن دەرەۋ دايىنداپ وتىردىق. قازىر 40 شاقتى ءدارى ءتۇرىن وندىرەمىز. شەتەلدەن كەلگەن، ەلگە قاجەتتى بولىپ جاتقان دارىلەرگە ساراپتاما جاساپ، كە­رەك­تىلەرىن ءوندىرىپ جاتىرمىز، – دەدى مەرەي سلام ۇلى.

دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى تاراپىنان ەلەۋلى جۇمىستار اتقارىلىپ وتىر. وسى ماسەلەلەر جونىندە ۆەدومستۆو­­­عا قاراستى ءدارى-دارمەك ساياساتى دە­پار­­تامەنتىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان ءجۇسىپوۆ:

– پرەزيدەنت وتاندىق تاۋار وندىرۋ­شى­لەردىڭ فارماتسەۆتيكا سالاسىنداعى ءونىمنىڭ جالپى پايىزىن 50%-عا دەيىن جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. وسى بو­يىن­شا ءبىراز جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەڭ باس­تى ماسەلە – وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى دامىتۋ، بۇل با­عىت­تاعى جۇمىستار بىر­نە­شە پارامەتر بويىنشا ىستەلۋدە. ءبىرىن­شى پارامەتر – قازىرگى تاڭداعى تاۋار وندى­رۋ­شى­لەر­دىڭ جۇمىستارىن ودان ءارى دامى­تۋ، شى­عا­رىلىپ جاتقان ءدارى-دارمەك سانىن بىرنەشە ەسەگە كوبەيتۋ. ەلىمىزدە دەن­ساۋ­لىق ساقتاۋ مينيستر­لى­گىنە قاراستى «سق-فارماتسيا» بىرىڭعاي ديستريبيۋتورى بار. ياعني مەديتسينالىق ۇيىمداردى كەپىلدەندىرگەن مەديتسينالىق كومەك كولەمى جوباسىنداعى جانە مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ شەڭبەرىندەگى دارىلىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى. سول جەردە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرمەن ون جىلعا دەيىنگى ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىم­شارتتار جاسالادى. قازىرگى تاڭدا بىزدە 98 ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمشارت 37 وتاندىق تاۋار وندىرۋشىمەن جاسالعان. سول 98 كەلىسىمشارت شەڭبەرىندە 5 مىڭنان استام دارىلىك زات پەن مەديتسينالىق بۇيىمداردى شىعارۋعا وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرى نيەت بىلدىرگەن. ەكىنشىدەن، big pharma دەگەن ۇعىم بار. تارقاتىپ ايتساق، دۇنيە جۇزىندە فارماتسەۆتيكا سالاسىندا 40-50 بەدەلدى كومپانيا بار. سول كومپانيالارمەن ارنايى كەلىسىمشارتتار جاساپ، ولاردىڭ دارىلىك زاتتارىن ءوندىرۋ ءىسىن قازاقستاندا شو­عىر­لاندىرۋ، ياعني سونداي زاۋىت سالۋ نەمەسە بىزدەگى زاۋىتتاردا سول دارىلىك زاتتاردى شىعارۋ ءىسى قولعا الىنۋدا. قازىرگى تاڭدا وسى ماسەلە بويىنشا بەدەلدى كومپانيالارمەن بىرگە جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز، – دەدى.

ءدارى-دارمەك ءتۇرىنىڭ ءبىرى – ءشوپ دا­رىلەر. 7 مىڭ جىلدان استام ۋاقىت تاريحى بار شوپپەن ەمدەۋ ءىسى بۇگىنگى دامىعان كەزەڭدە دە ماڭىزىن جوعالتقان جوق. اۋرۋدىڭ الدىن الۋدىڭ ەڭ قاۋىپسىز جانە ءتيىمدى ادىستەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ءشوپ دارىلەر ەلىمىزدە ءبىرشاما ۋا­قىت­تان بەرى ءوندىرىلىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – «زەردە-فيتو» كاسىپورنى.

«زەردە-فيتو» جشس – 20 جىلدان استام دەنساۋلىقتى ساقتاۋ جانە جاقسارتۋ ءۇشىن تۇتىنۋشىلاردى ساپالى، ەكولوگيالىق تازا ءشوپ ونىمدەرىمەن قام­تاماسىز ەتىپ كەلە جاتقان جانە ورتا­لىق ازيا ايماعىنداعى فيتوونىم­دەر­دى وندىرۋمەن اينالىساتىن ءىرى كاسىپورىن. بۇگىنگى تاڭدا كومپانيا نارىقتىڭ 80%-دان استامىن الىپ جاتقان وتاندىق شوپ­تىك پرەپاراتتار وندىرۋشىلەرىنىڭ اراسىندا جەتەكشى ورىنعا يە. «زەردە-فيتو» كاسىپورنىنىڭ ونىمدەرى «التىن ساپا» سىيلىعىنىڭ بايقاۋىندا «جىل­دىڭ ۇزدىك تاۋارى» سانالىپ، «وڭتۇس­تىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇزدىك كاسىپ­ورنى» بايقاۋىندا ەرەكشە اتاپ وتىلگەن.

– «زەردە-فيتو» كومپانياسى دا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىر. اتاپ ايتساق، كومپانيا پاندەميا كەزىندە ءوندىرىستى ءبىر كۇن دە توقتاتپادى. حالىقتى دارىلىك شوپتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سول قيىن كەزەڭدەردە ەكى اۋىسىممەن جۇمىس اتقاردى. سوڭعى ەكى جىلدىڭ اۋماعىندا كاسىپورىن اسسور­تيمەنتىندە قوسىمشا 18 ءتۇرلى جاڭا ونىمدەر پايدا بولدى. ولاردىڭ ىشىندە يممۋندىق جۇيەنى نىعايتاتىن، دارۋ­مەن­دىك ونىمدەر جانە ۆيرۋستارعا قارسى اسەرى بار دارىلىك شوپتەرگە كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى. وسى جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن وندىرىسكە GMP جۇيەسىن ەندىرىپ، 41 ءتۇرلى دارىلىك زات رەتىندە تىركەلگەن ونىمدەردى شىعارۋعا تىرىسىپ وتىرمىز، – دەدى كاسىپورىن ديرەكتورى سەرىك شۇيىنشاليەۆ.

فارماتسەۆتيكا – ەڭ تابىستى ءھام ما­ڭىزدى سالالاردىڭ ءبىرى. بۇل سالادا جوعارى ناتيجە كورسەتىپ، ونىمدەردى مولىنان ەكسپورتتايتىن ەلدەردىڭ وندىعىنا گەرمانيا، شۆەيتساريا، بەلگيا، اقش، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، يرلانديا، يتاليا، نيدەرلاند جانە يسپانيا سىندى ەلدەر كىرەدى. ءدارى-دارمەك ساتۋدا الەمدە وزىق كورسەتكىشكە يە كومپانيالار ءتىزىمىن سارالاساق، اقش-تىڭ 6، شۆەيتساريانىڭ 2، ۇلىبريتانيانىڭ 2 كومپانياسىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. اسىرەسە اقش-تىڭ Johnson & Johnson فارماتسەۆتيكالىق كومپانياسىنىڭ نارىقتاعى كاپيتالى 372 ملرد دوللاردى قۇراپ، باسقا كومپانيالاردان ءباسى جوعارى بولىپ وتىر. قازىرگى قازاقستانداعى وتاندىق فارماتسەۆتيكانىڭ ۇلەس كورسەتكىشى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن بولعانىمەن، الداعى ۋاقىتتا ىلكىمدى ىستەر جالعاسىن تاۋىپ، وزىمىزدە وندىرى­لەتىن ءدارى-دارمەكتەر سانى ارتادى دەگەن ءۇمىت باسىم.

باتىرحان سارسەنحان،

«Egemen Qazaqstan»