جان ءسوزى

بالا كۇنىمىزدەن، مەكتەپ وقۋشىسى كەزىمىزدەن ەسەنقۇل اعانىڭ ءسوزىن تىڭداپ وسكەنىمىزدى كەيىن بىلدىك. ەڭ العاش وقۋشى شاقتا ءسۇيىپ تىڭداعان ء«وزىڭدى اڭساپ» ءانىن، ءتىپتى ەلدەن وڭاشا قالعاندا ىڭىلداپ ءجۇرىپ، سوزىنە شەيىن تۇگەل جاتتاپ، اۋلاقتا داۋىستاپ ايتاتىنبىز. «جانىم-اۋ مەنىڭ، جاعاما تاققان تۇمارسىڭ» دەپ باستاپ جىبەرسە، كىم دە بولسىن ءىلىپ اكەتەر ەدى. اۆتورىن بىلمەي جاتتاپ الىپ، ەلدىڭ ءبىر قيىرىندا ءسوزىن بىرەۋ ايتىپ جۇرگەن قانداي باقىتتى اقىن، قانداي ونەر يەسى دەسەڭىزشى؟!

سول كەزدە بۇل ءاندى حالىق ايتاتىن، اۋىل سۇيەتىن، ەل تىڭدايتىن. جۇرەكتەن جۇرەككە كوشىپ، جاۋراعان جاندارعا جىلىلىق سىيلاپ، ىزگىلىك نۇرىن شاشقا­نىنا بالا دا بولساق كۋامىز. ودان كەيىن نەبىر كەرەمەت ءان سوزدەرى ەسەنقۇل جاقىپبەكتىكى ەكەنىن تانىدىق. ء«بىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتتەرى»، «ونەر ادامى»، ء«ومىر ءوتتى زىرعىپ اعىپ» بولىپ كەتە بەرەدى. وسى كۇنگە دەيىن ەكى جۇزدەن استام ولەڭى­نە ءان جازىلىپتى. جان تولقىتىپ تۋ­عان ءسوزدىڭ ءبارى ءان شاقىرىپ تۇراتىنى بۇرىننان بەلگىلى قۇبىلىس ەمەس پە؟ ونىڭ مىسالى – مۇقاعالي، ونىڭ مىسالى – ەسەنقۇل. قازاق ادەبيەتىندە مۇقاعاليدى وقىپ، ۇلگىسىن الماعان اقىن از دەسەك، ەسەنقۇل اعا ءوز زامانىنىڭ مۇقاعاليىنداي سەزىلەدى كەيدە. جازۋشى ورازبەك سارسەنبايدىڭ «الماتىدا تۇرىپ، ءدال ىرگەمىزدە مۇقاعاليداي ءبىر­تۋار اقىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بايقا­ماپپىز» دەگەن ءسوزى قۋاتتار ەدى ويىمىزدى. ايتىستا دا جارقىراپ كورىنىپ، الامان توپتىڭ الدىنا تۇسكەن دۇلدۇلدىگى مەن پوەزياداعى ەرەكشە قولتاڭباسىن اتاساق، ناعىز حالىق اقىنى وسى ەسەنقۇل اعاداي بولسا كەرەك دەپ ويلايمىز.

ارينە، ءبىز ەسەنقۇل اعانىڭ ايتىسقا­نىن كورگەن جوقپىز. ءوزى ءبىر ەستەلىگىندە وتىز جىل ايتىس ساحناسىندا جۇرگەنىن ايتىپتى. وسىنشاما جىل ايتىسا ءجۇرىپ، پوەزياسىن ءولتىرىپ الماعان اقىندى ناعىز اقىن، اقىن بولعاندا دا قۇيىلىپ تۇسكەن «سامورودنىي سارى التىن» (اباي) دەمەسىڭە قويمايدى. ال وندا نەگە ۇزاق جىلدار جۇرگەنىن شايىر اق قاعاز الدىندا ارىلىپ وتىرىپ بىلاي دەيدى: ء«وزىمدى قويشى، ءوزىم دۇنيەگە اكەلگەن بالا-شاعامدى باعۋ كەرەك ەدى. اۋىلعا قايتىپ كەلسەم، وتباسىمنىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتىپتى. دەرەۋ «مالتابار» اقىن بولىپ شىعا كەلدىم. توي باسقاردىم، كەلىننىڭ بەتىن اشتىم، جاراپازان ايتتىم، سىيلى كىسى ەلگە كەلسە، الدىنان شىعىپ ولەڭ اي­تىپ سۇڭقىلدادىم. قىسقاسى مال تا­بۋ­دىڭ قامىنا كوشتىم. ارا-تۇرا ولەڭ مە­نىڭ تۇسىمە كىرىپ ءجۇردى. بىردەڭەلەردى كۇبىر­لەپ وياناتىن بولدىم. مۇقاعالي دۇرىس ايتادى ەكەن، كەيدە بىرەۋ قۇلاعىڭا سىبىرلايدى ەكەن. بىراق تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىمەن جۇرگەندە قۇدايدىڭ قۇلا­عى­ما سىبىرلاعانىن دا ەلەمەيتىن، ەستىگىسى كەلمەيتىن كەزدەرىم بولدى. ادە­بيەت الدىنداعى مەنىڭ كۇنام سول. تالاي شىعارمالارىم جازىلىپ كەلە جاتىپ، جارتى جولدا اياقسىز قالا بەردى، قالا بەردى». اقىننىڭ جانى، ولەڭگە بەرگەن سەرتى دە وسى تۇستان قىلاڭ بەرەدى. اقشا تابۋعا اينالعاندا، ولەڭگە جولاماعان جانە جولاتپاعان. ىشتەي بۋلىعىپ جۇرگەن جوعارى تالعام يەسىن تانىر ەدىك.

ءبىز اۋەل باستا ەسەنقۇل جاقىپبەكتىڭ سوزىنە جازىلعان اندەرمەن وستىك، ستۋدەنت كەزدە بارىپ ولەڭدەرىمەن «اۋىردىق». سول بەتى جىرلارىنا سۇڭگىدىك تە، كەي كەزدەرى ءوزىمىزدى تاپپاي دا قالعان كۇندەر­گە ۇشىراستىق. ەسەنقۇلشا ويلاپ، ەسەن­قۇلشا ءومىر سۇرگىمىز كەلگەن دە بولار. «تاز­قارا قۇستىڭ تاعدىرىن» پاراقتاپ جاتىپ، ۇيقىعا كەتكەن تۇندەرىمىز قان­شاما. ادەتتە اقىنداردىڭ كىتابىنىڭ العىسوزىندە ء«مۇيىزى قاراعايداي» اۆتور­لاردىڭ قولتاڭباسى تۇراتىنىن ءبىلىپ قالعان كەز-ءدى. مۇندا «كىرىسپە» دەپ باس­تاپ، ەس-اعاڭنىڭ ءوزى تولعاعانىن وقىپ، ءبىز دە ءبىراز ءارى-ءسارى كۇي كەشكەنبىز. «تۋا­دى، تۋادى ءالى ناعىز اقىن، ناعىز اقىن بال مەن ۋ تامىزاتىن. جەسىردىڭ ايى­رىل­ماس سىرلاسى بوپ، جەندەتتىڭ كوزىنەن جاس اعىزاتىن»، دەگەن مۇقاعالي جىرى ەسەنقۇل اعامىزعا ارنالعانداي سەزىلەتىن. العىسوز ورنىنا اقىننىڭ ءوزى كىرىستىرگەن قاراسوزىنەن باستاپ، جىر جيناعىنىڭ ءبارى تەك جاننىڭ ءسوزى ەكەنى بىردەن بايقالادى.

مولتىلدەگەن مەن وسى، سەزىم ەدىم.

وگەي تارتىپ بارامىن وزىمە-ءوزىم،

ءوزىمدى-ءوزىم ەستەلىك سەزىنەمىن.

كولبەڭ قاعىپ كوشەگە شىعا قالسام،

ءوتىپ كەتكەن ومىرگە كەزىگەمىن.

ءبارى بولعان وقيعا، ءبارى دە وتكەن،

وتكەن شاقتى كورەمىن توڭىرەكتەن.

ساعىناسىڭ باياعى جاس شاعىڭدى،

قياناتتار جانىڭدى ەڭىرەتكەن.

تارتىپ الىپ بىرەۋلەر سۇيگەنىڭدى،

ەسكە الاسىڭ جازىقسىز كۇيگەنىڭدى.

ەسكە الاسىڭ سودان سوڭ ءوزىڭ دە وسى،

اينالاعا قىرعيداي تيگەنىڭدى.

قاناتىمدى قايىرعان قاراۋلاردان،

كەزدەرىم-اي، ارەڭ ءبىر امان قالعان.

قاتارىمنان وزدىم با، كىم بىلەدى؟

وسى ءومىردى ۇيرەنىپ جامانداردان.

تاپپاي ءجۇر عوي ءبارىبىر جان قاناعات،

كەيدە ءتىپتى جۇرەمىن جار جاعالاپ.

جاماۋ-جاماۋ جالاۋىن

تاعدىرىمنىڭ،

ۇستاپ الىپ جۇگىرەم جەلگە قاراپ.

ءيا، ەسەنقۇل جاقىپبەكتىڭ ءاربىر ولەڭى جاننىڭ ءسوزى، جۇرەكتىڭ ءۇنى دەسەك، ەش­كىم جوققا شىعارا المايدى. ولەڭگە ەندى كەلگەن جاستاردىڭ، جىر الەمىندە ءتاي-ءتاي باسقان شىنشىل جۇرەكتەردىڭ قايتا-قايتا وقىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ، ەسىمى ەستىلسە ەلەڭدەپ تۇراتىنى دا سون­دىق­تان دەگەن ويدامىز. ءومىردى ادال باعا­لاپ، تازا قابىلدايتىن دا 16 مەن 24 ارا­سىن­داعى جىرعا عاشىق جۇرەكتەر ەمەس پە؟ ارام-ايلا، باقاي ەسەپ ارالاسپاعان ادامنىڭ جاستىق كەزەڭىنەن اسىل جوق. اباي ايتقانداي «كىمدى كورسەڭ ءبارى دوس» سەزىلەتىنى كوكىرەكتە ارام ويدىڭ جوقتى­عىنان بولسا كەرەك. سونداي تازا جۇرەكتى اقىن ولە-ولگەنشە، الپىس جىل بويى تۋ قىلىپ وتكەنىن ونىڭ ولەڭدەرىنەن دە، سۇحباتتارىنان دا قاپىسىز تانىر ەدىك. الپىسقا تولعاندا، ولەرىنىڭ الدىندا رەسپۋبليكالىق ارنادان ارنايى شاقىرىپ العان سۇحباتىندا «ماعان دانالىق قونباي كەتەتىن شىعار، الپىسقا كەلسەك تە بالامىز» دەپ جۇرەك كوزى اشىل­عان شىنايى كوڭىل يەسى عانا ايتا الا­تىن سياقتى. قادىر اقىن بولسا، «بالا­لىعىن جوعالتىپ العانداردان قورقۋ كەرەك» دەيدى. جۇرەكتەگى جان ءسوزى بالاداي تازالىعى جوقتاردان تۋماسىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار.

...بىردە اعامىز اۋىل سىرتىندا كورشى­س­­ىنىڭ سيىرىن ىزدەپ، جولدى كەسىپ وتە بەرسە، شەتەلدىك قىمبات اۆتوكولىك توقتاي قالىپ، ىشىنەن تانىس جىگىتتەر ءتۇسىپ، جالپىلداپ امانداسىپ جاتقان كورىنەدى. قولىنا تاياق ۇستاپ، الىستى قاراپ، جوق ىزدەگەن ءتۇرىن كورگەن الگىلەر سۇراماي ما: «ەس-اعا، نە جوعالتتىڭىز، قايدا باراسىز، جەتكىزىپ سالايىق؟»، دەپ. سويتسە، ەس-اعاڭ: «كورشىمنىڭ سيىرى ورىستەن كەلمەي قالىپتى، سونى ىزدەپ شىعىپ ەم»، دەيتىن كورىنەدى. «وي، ەس-اعا، وسى جاسىڭىزعا كەلگەندە سيىر ىزدەگەنى نەسى؟ دارداي اقىن باسىڭىزبەن ۇيات ەمەس پە؟»، دەسە، «وي، بۇزاۋ كۇنىنەن تانيتىن سيىر بولعان سوڭ ىزدەپ شىعىپ ەم» دەپ كەتە بارىپتى... دالاداي كەڭ تىنىستى اقىننىڭ بالاداي ءبىر اڭعالدىعى وسىنداي دەسەدى ەل.