كرەاتيۆتى ەكونوميكا – قانداي ەكونوميكا؟

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىقارالىق كرەاتيۆتى ەكونوميكا جىلى ەلى­مىزدە دە كرەاتيۆتى يندۋستريا قۇرۋ­دا تالانتتى جاستارعا نازار اۋدارۋدى، جۇمىسپەن قامتۋ­دى، ۇكى­مەتكە ستراتەگيالىق تۇر­­عىدان ماڭىزدى سالانى كە­شەندى تۇردە دامىتۋ جوسپارىن قۇرۋدى تاپسىر­دى. ياعني عى­لىم، مادەنيەت جانە زاماناۋي شى­عارماشىلىق سالا­لارى بو­يىن­شا ۇلتتىق ءبىلىم حابى، «تا­لانت­تار فابريكاسى» سياق­تى ور­­تا­لىقتار قۇرىلىپ، ەلى­مىز­دىڭ بارلىق وڭىرىندەگى دارىن­دى جاس­تار­دىڭ كاسىبي ماماندار­دان ءبىلىم الىپ، ولاردىڭ شەبەر­لىك ساعاتتارىنا قاتىسۋعا جول اشى­­لادى دەلىندى. بىراق ازىر­شە ەلى­­مىزدىڭ زاڭنامالىق قۇجات­تارىند­ا كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ ناقتى انىق­­تاماسى جوق. ياعني وكى­لەت­تى ورگاندارمەن وسى سالانى دا­­­مى­تۋ­دىڭ ناقتى باعىت­تارى بەل­گى­لەن­بە­گەن سوڭ، مەملە­كەتتىك قولداۋ شا­را­لارى دا قاراستىرىل­ماعان. بى­لىكتى ماماندار دا از. ويتكەنى كرەا­تيۆتى يندۋستريانىڭ ماقساتى – قار­جىلىق تابىس قانا ەمەس، الەۋ­مەتتىك جانە ازاماتتىق دامۋ.

– جالپى، «كرەاتيۆتى ەكونوميكا» تەرمينىن العاش رەت نيۋيوركتىك Businessweek جۋرنا­لى 2000 جىلى قولدانعان. سون­دىق­تان كرەاتيۆتى يندۋست­ريا دە­گەنىمىز – ەكونوميكانى دامى­تۋ­دىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. بۇ­كىل الەمدە كرەاتيۆتى يندۋس­ت­ريا­ الەۋەتتى ونەركاسىپتىك سايا­سات­تىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. بۇل ەرەك­شە سالالار ۇلىبريتانيا، قى­تاي، جاپونيا، وڭتۇستىك كو­رەيا، رە­سەي جانە باسقا دا ەلدەردە مەم­­لەكەتتىك قولداۋعا يە، – دەي­دى ەكو­نوميست عالىم ءاليا ابىشەۆا.

كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ قارا­پايىم سيپاتتاماسىنا كەلسەك، شىعارماشىلىق قى­ز­مەت­تىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا جاڭا­شىل يننوۆاتسيالىق تەحنولو­گيا­لاردىڭ الاتىن ورنىمەن ەرەك­شە. مىسالى، جەرلەسى­مىز يمانبەك زايكەنوۆتىڭ الەم­دىك «گرەممي» مۋزىكالىق پرەميا­سى­نىڭ جەڭىمپازى اتانۋى دا كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ مۋزىكا، ونەر، جارناما، ساۋلەت، كينەماتوگرافيا، انيماتسيا، ديزاين سالالارىنداعى شىعارماشىلىق قىزمەتپەن تىكەلەي بايلانىستى ەكە­­نىن كورسەتتى. بۇل يمانبەك سياق­­تى ويلاۋ قابىلەتى ۇشقىر، كرە­ا­­تيۆتى، تالانتتى جانە بىرەگەي جاس­­تاردى بىرىكتىرەتىن بولسا، زا­ما­­ناۋي تسيفرلى قۇرالدار ار­قى­لى ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ال­دى­مىزدان جەتىستىكتەر كۇتەرى انىق.

ءا.ابىشەۆانىڭ ايتۋىنشا، ەكو­نوميكاداعى «كرەاتيۆتى ەكو­نو­ميكا»، «كرەاتيۆتى يندۋست­ريا»، ء«بىلىم ەكونوميكاسى» سياق­تى جاڭا تەرميندەر تىكەلەي جاس­تار­­دىڭ زياتكەرلىك ءبىلىم دەڭ­گەيى­­مەن بايلانىستى. كرەاتيۆ بى­لىم­دىلىك حابىنا اينالادى دا، نا­رىق­قا ءوز ونىمدەرىن شىعارۋعا مۇم­كىن­دىگى بار كرەاتيۆتى جاستار كەلە باستايدى. ارينە، كرەاتيۆتى كاسىپ­كەرلىك باعىتىن، كرەاتيۆتىك الەۋە­تتى، كرەاتيۆتى ەكونوميكانى دا­مىتۋدا مەملەكەتتىڭ قول­داۋى قاجەت. بۇل جاستاردىڭ جاپ­­پاي شەتەلگە كەتۋ ۇردىسىنە دە توق­تاۋ بولار ەدى. مىسالى، اقش ەل­شىل­ىگى ءوڭىردىڭ كرەاتيۆتى ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قولداۋ كور­سەتپەك. ەلىمىزدەگى اقش ەلشى­لىگى­نىڭ مادەنيەت جانە ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى اتتا­شەسى ەمبەرمەن (Amber Aura) پاۆ­لو­دار وبلىسى اكىمدىگىندەگى كەز­دەسۋ­­دە ءوڭىردىڭ كرەاتيۆتى ەكونو­مي­­كاسىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارا وتىرىپ، وزەكتى جانە الەۋەت­تى ىنتىماقتاستىق ماسەلەسى تال­قى­لاندى. جىل سوڭىنا دەيىن س.تورايعىروۆ اتىنداعى وبلىس­تىق عىلىمي كىتاپحانادا امەري­كالىق ەرەكشە جوبا ءبولىمى اشى­لا­دى. بۇل – كرەاتيۆتى ونەرتاپ­قىش جاستاردىڭ يدەيالارى مەن ين­نو­ۆاتسيالىق جوبالارىن جۇ­زەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى. كىتاپ­حانا­دا اشىلعان Maker Space شى­عار­ما­شىلىق زەرتحاناسىنا كەز كەلگەن وقۋشى مەن ستۋدەنتتەر وزدەرىنىڭ جوبالارىن جاساۋ ءۇشىن كەلەدى. ياعني Maker Space – يدەيالاردى ىسكە اسىرۋعا ارنالعان شىعارماشىلىق شەبەرحانا. جوبالار مەن ستارتاپتاردى ىسكە اسىرۋدا پىكىرلەستەردى قاسىڭنان تاباسىڭ.

ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ساكەن شاياحمەتوۆ، اقش-تىڭ ەلىمىزدەگى ەلشىلىگى ميسسياسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى دجۋدي كۋو قاتىستى. جاڭا جوبا اتالعان ەلشىلىك پەن Chevron كومپانياسى ارا­سىن­داعى مەموراندۋم بارىسىندا جاسالدى.

– بۇل بىلىمگە، عىلىمعا قۇش­تار جاستاردى تابۋعا مۇمكىن­دىك بەرەدى. جوبانىڭ ماقساتى – وڭىر­دە كرەاتيۆتى ەكونوميكانى دامىتۋ. تەگىن جۇمىس ىستەيتىن ورتا­لىق كرەاتيۆتى ەكونوميكا­داعى جاڭا باعىتتىڭ اشىلۋىنا جول اشادى، جاستارعا جاڭا تەحنولوگيالارمەن جۇمىس جاساۋعا قولداۋ كورسەتەدى، – دەيدى س.شاياحمەتوۆ.

ەلشىلىك وكىلى دجۋدي كۋونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە وسى ىسپەتتى 10 ورتالىق اشىلماق، پاۆلوداردا بەسىنشى نىسان اشىلىپ وتىر.

وبلىستىق كىتاپحانا ديرەكتورى شولپان شاياحمەتوۆانىڭ اي­تۋىنشا، ستۋدەنتتەر روبوت قۇ­راستىرۋ، 3D مودەلدەۋ، اعاش جانە تەمىر وڭدەۋ جۇمىستارىمەن اي­نالىسا الادى. كابينەتتە قا­جەتتى قۇرالدار جەتكىلىكتى. ال­داعى ۋاقىتتا مەكتەپ وقۋشى­لارى مەن كوللەدج جانە جوعارى وقۋ ورنى ستۋدەنتتەرىنە ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلادى.

جەرگىلىكتى ستارتاپشىلارعا ەرەكشە مۇمكىندىك بەرەتىن Busi­ness Ertis Innovation اياسىندا وبلىس­تا عىلىم-بيزنەس-مەملەكەت ۇدە­رى­سىن قالىپتاستىرۋ بويىنشا جۇ­­مىستار جالعاسۋدا. الداعى ۋا­­قىت­تا وبلىس ورتالىعىندا عى­­لى­مي-تەحنيكالىق كەڭەس وتىرى­سى وتكىزىلەدى. وعان جەرگىلىكتى جۇيە قۇراۋشى كاسىپورىندار مەن عىلىمي قوعامداستىق وكىلدەرى قاتىسادى. كاسىپورىندار تاراپىنان ناقتى تەحنيكالىق تاپسىرمالار مەن قارجىلاندىرۋدى جەرگىلىكتى جوعارى وقۋ ورىندارىنا اۋدارۋ ماسەلەسى دە انىقتالدى. جوعارى وقۋ ورىندارى، كوللەدج­دەر جوباعا بيزنەس تۇرعىسى­نان قاراپ، ەكونوميكالىق ءوزارا ءتيىمدى ارىپتەستىك قۇرا الادى. بۇل وبلىس­تىڭ ستارتاپشىلارى ءۇشىن دە جاقسى مۇمكىندىك. مىسالى، توراي­عىروۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كومان­داسى رەسپۋبليكالىق Student Energy Challenge-2020 رەس­پۋب­ليكالىق بايقاۋىنىڭ جەڭىم­پاز­دارى اتاندى. ولار باي­قاۋعا AirFlux يننوۆاتسيالىق ەنەر­گيا ۇنەمدەيتىن باكتەريتسيدتى جەلدەت­كىشىن ۇسىندى. Enactus رە­زي­دەنت­تەرى مەن ستارتاپ اكا­دەميا­سىنىڭ مەنەدجەرلەرى رۋس­تام قابدەن، ايجان قالياس­قار، گۇلدانا تەمىرشوت ستارتاپ-جوبالارىن دامىتۋعا 3 مىڭ دوللار ۇتىپ الدى. ولار ەندى بۇل قاراجاتقا جاڭا قۇرالدار جيناۋعا قاجەت شيكىزاتتاردى ساتىپ الماق. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كومانداسى – ENACTUS KAZAKHSTAN Online National Expo 2020 ستۋ­دەنتتىك كاسىپكەرلىك، ستارتاپتار مەن يننوۆاتسيالاردىڭ ۇلتتىق كۋبو­گىنىڭ چەمپيونى اتاندى. ستۋ­دەنتتەر «قارجىلىق ساۋات­­تىلىق پەن ستارتاپتاردى دامى­تۋعا با­عىت­تالعان وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان Jaryq اتتى ءبىلىم بەرۋ» ونلاين-پلاتفورماسىن جاساپ شىققان.

– جوبالاردى بيزنەس-مو­دەل­د­ەردى قولدانا وتىرىپ ازىر­لە­دىك. ENACTUS WORLD CUP 2021 الەمدىك كۋبوگىنا بەس بيلەت ۇتىپ الدىق. ءبىز ەندى ۇلت­تىق چەم­پيون رەتىندە ەلىمىزدىڭ نامى­سىن حالىقارالىق دارەجە­دە قورعايتىن بولامىز، – دەيدى Enactus Toraighyrov كومانداسى­نىڭ كاپيتانى ادىلەت ءداۋىتوۆ.

جۋىردا وبلىس اكىمى ابىل­قايىر سقاقوۆ «كرەاتيۆتى يندۋستريانى دامىتۋ جونىندەگى» رەس­پۋبليكالىق جوبالىق كەڭسە­نىڭ جەتەكشىسى دانات جۋمين جانە ءوڭىردىڭ شىعارماشىل جاس­تارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ديالوگ­تىك الاڭعا قاتىستى. ديا­لوگ­تىك الاڭدا كرەاتيۆتى يندۋس­ت­ريانىڭ الەۋەتى جوعارى ەكەنى، قازىر ونى دامىتۋ تۇجىرىم­داماسى دايىندالىپ جاتقانى، شىعارماشىلىق ورتالىقتار اشۋ، كرەاتيۆتى كاسىپكەرلەردى قولداۋ، ءتىپتى يمانبەك پەن سكريپتونيتتىڭ جەتىستىككە قالاي جەتكەندەرى جايلى تالقىلاندى. ءوڭىر باسشىسى وبلىس ورتالىعىندا بۇرىنعى تەمىر­ جول كوللەدجىنىڭ نەگىزىندە Technikum شىعارماشىلىق ورتالىعى اشىلاتىنىن اتاپ ءوتتى.

– بۇل جەردە سپورتپەن اينالى­سىپ، شىعارماشىلىق جارمەڭ­كە­لەر مەن شەبەرلىك سىنىپتارىن وتكىزىپ، جاڭاشىل ءبىلىم الۋعا بو­لادى. سوندىقتان شىعار­ما­شىلىق وكىلدەرى باس قوسىپ، كرەا­تيۆتى يدەيالار تۋىندايتىن كەز­دەسۋ ورنىنا اينالادى دەپ ۇمىت­تەنەمىز. ورتالىقتىڭ جوباسى مەم­لەكەتتىك ساراپتامادان ءوتىپ، كەلەسى جىلى ونى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قارجى بولىنەدى، – دەدى وبلىس اكىمى.

كرەاتيۆتى يندۋستريا دەگەنى­مىز – شىعارماشىلىق ارقىلى ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋ. دا­مى­عان مەملەكەتتەردە كرەا­تيۆ­تى يندۋستريا ىشكى جالپى ءونىم­نىڭ 10 پايىزىن قۇرايدى. ەلى­مىزدە وندىرىلەتىن ىشكى جالپى ءونىم 2،3 پايىزعا جەتكەن. بۇل سالادا تۇرعىنداردىڭ 3،6 پايىزى ەڭبەك ەتۋدە.

– ارينە، كرەاتيۆتى يندۋس­تريا­نى دامىتۋ ءۇشىن ءتيىستى ينف­را­قۇرىلىم قاجەت. مىسالى، قالا­لار مەن اۋدانداردا شىعار­ماشىل جاستاردىڭ ءوز ونىمدەرىن شى­عارا­تىن ورىندارى از ەكەنى بارى­مىز­گە بەلگىلى. ورتالىقتى قۇرۋدان بو­لەك ونى دۇرىس باسقارۋ دا باستى ماسەلە، – دەيدى دانات جۋمين.

ءبىز كۇندەلىكتى جاستاردى جۇ­مىس­پەن قامتۋ قاجەتتىگىن ءجيى اي­­تامىز. جۇمىسسىز جاستار­عا جول سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرە­تىن كوشە بويىنداعى جۇمىس­قا شا­قىرعان جارنامالار دا كوپ. بى­راق كرەاتيۆتى ۇزدىك وي جەتىس­پەي­­تىندەي. ەكىنشىدەن، جۇمىس­پەن قام­تۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى قول­داۋ­لار بولعانىمەن، جاستار­دىڭ كو­بى سول شارالار تۋرالى بىل­مەي­­تىنى وكىنىشتى. قازىر جاستار سايا­­­ساتىنا قاتىستى زاڭعا قا­­جەت­­­تى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلۋدە. تۇ­­زە­تۋ­­­لەر بويىنشا جەرگىلىكتى اكىم­­دىكتەردىڭ قىزمەتىن باعالاۋ كور­­­سەت­كىشىنە «جاستاردىڭ دامۋ ين­­­دەكسى» دەگەن ارنايى تىركەس قو­سى­­­لا­دى. ەگەر Technikum سياقتى شى­­­­عار­­­­ماشىلىق ورتالىقتار كو­بەي­­­­سە، ءتۇرلى كەڭەس الۋعا جۇمىس­سىز جاس­­تارعا دا مۇمكىندىك تۋار ەدى.

پاۆلودار وبلىسى