كولەڭكەدە قالعاندار

بۇل كورسەت­كىش­تەر پاندەمياعا دەيىن مەكتەپ­كە قاتىناپ وقىپ جۇر­گەن قالىپتى بالالاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە قاتىستى. اقىل-ويىندا اۋىتقۋى جوق، 12 مۇ­شە­سى ساۋ، وقۋدا ەش كە­دەرگىگە كەزىك­پەي­تىن، ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ تۇرا­تىن تالاپتى با­لا­لاردىڭ ءوزىن قاشىقتان وقىتۋعا قينالدىق، سا­پانىڭ ءتۇسىپ كەت­كەنىن كوردىك. ال ەرەكشە بالالار، اسىرەسە ۇيدە وقي­تىندار قا­لاي ءبىلىم الىپ جاتىر؟ ءدال وسى ماسەلە كولەڭكەدە قالىپ قوي­عان­­داي.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­لىگىنىڭ مالىمەتىنشە، بۇگىندە ەلى­مىزدە ەرەكشە ءبىلىم بەرۋدى قا­جەت ەتەتىن 18 جاسقا دەيىنگى 161 مىڭ 826 بالا بار. بۇل – تىر­كەلگەندەرى عانا. ءالى انىقتالماي، سونىڭ سەبەبىنەن تىزىمگە ىلىگە الماي، مۇگەدەكتىك انىقتاماعا قولى جەت­پەي نەمەسە الۋعا جۇرەگى داۋالا­ماي جۇرگەن جاندار قانشاما. ەن­دى وسى تىزىمدەگى 12 864 بالا ور­تا ءبىلىمدى ۇيدەن الىپ وتىر. بى­راق سول ۇيدەن وقۋ دەگەننىڭ ءوزى اتى بار دا، زاتى جوق سيپاتىندا سەكىلدى.

اتا-انا ەرەكشە ءبىلىم بەرە المايدى

ەكى بىردەي ەرەكشە بالانى ءوسىرىپ وتىر­عان انا تولقىن بايماحانوۆا قازىر 2-سىنىپتا وقيتىن قىزى بەگىمنىڭ وقۋعا قۇشتار ەكەنىن جەتكىزدى.

«وسىدان 8 جىل بۇرىن ەگىز بوساندىم. جاراتقاننىڭ جازعانى شىعار، ەكەۋى دە ەرەكشە بالا بولدى. بەگىمنىڭ سىڭارى – سەزىم، ول تىرىسپاسى بولعاندىقتان، وعان قوسا اۋىر دياگنوزىنا بايلانىس­تى وقي المايدى. توسەك تارتىپ جاتادى. ال بەگىم قويانجىرىق بولىپ تۋدى، ونىڭ ۇستىنە سكوليوز (ومىرتقاسى قيسايعان).   

سول جىرىعىن تۇزەتەمىز دەپ 3 رەت وپە­راتسياعا ءتۇستى. وپەراتسيانىڭ ءبارى دە دۇ­رىس بولمادى، ءجوندى ناتيجە بەرمەدى. سونىڭ سالدارىنان جۇرەگىندەگى جارىعى ۇل­كەيىپ كەتتى. وپەراتسيا باسىمەن بايلانىستى بولدى عوي، سودان قۇلاعىنا زاقىم كەلىپ، ناشار ەستيتىن بولىپ قالدى. قازىر قۇلاققا كيەتىن ارنايى اپپاراتپەن ءجۇر. ومىرتقاسىن تۇزەتۋگە دە بولادى. الايدا ونداي كۇردەلى وپەراتسيانى ءازىر كوتەرە المايدى. سول سەبەپتى ۇزاق وتىرۋعا بولمايدى، بەلى اۋىرادى. وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، بەگىم بىلىمگە قۇشتار، جاڭا نارسەنى ءبىر ۇيرەتسە، قاعىپ الادى. الاي­دا وعان ۇيرەتەتىن ادام كوڭىلىنەن شىعۋى كەرەك. كىشكەنتاي كەزىندە ءتىپتى جاڭا ويىنشىقتىڭ وزىنەن قورقىپ جىلايتىن. قىزىلوردا قالاسىنداعى №198-مەك­تەپتىڭ ارنايى پەداگوگتەرى ۇيگە كەلىپ وقىتادى. بەگىم مۇعالىمدەرىن جاقسى كو­رەدى. وكىنىشتىسى، پاندەميا باستالعالى مۇعا­لىمدەرى ۇيگە كەلە الماي قالدى. ءوتى­نىش ايتقانىمىزدىڭ ناتيجەسىندە سىنىپ جەتەكشىسى عانا ونلاين ساباعى باستالماي تۇر­عاندا كەلىپ كەتەتىن بولدى»، دەيدى ت.بايماحانوۆا.

وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا ەرەك­شە بالاسى بار بىرنەشە اتا-انامەن سويلەستىك. سونىڭ ىشىندە ءبىرى (اتى-ءجو­نىن كورسەتۋدەن باس تارتتى) كارانتين كەزىندەگى قاشىقتان وقۋدا بالاسىنىڭ ۇل­گەرىمى تىم تومەندەپ كەتكەنىن جەتكىزدى. اتا-انانىڭ ايتۋىنشا، وعان بىردەن-ءبىر سە­بەپ – وقۋشىنىڭ مۇعالىمنەن تىكەلەي ساباق الماعانى.

«اقىل-ويىنىڭ اۋىتقۋى بولسا دا 4-سى­نىپتا وقيتىن ۇلىم ساباقتى جاقسى وقي­تىن. ارينە قاتارىنان كەش دامىدى. بىراق ءوز دەڭگەيىنە ساي وقۋ باع­دار­لاماسىنان قالىس قالعان ەمەس. ەرەك­شە بالالارعا ەرەكشە ءبىلىم كەرەك. مۇ­عالىمدەرى تاپسىرمانى ماعان جى­بەرەدى، سونى ورىنداتامىن. دەنى ساۋ بالانىڭ ءوزىن وقىتۋ قيىن. ال مۇنداي بالالارعا بىردەڭە ۇيرەتۋ ءۇشىن مەن ارنايى مامان بولۋىم كەرەك قوي. سونى مەكتەبىنە حابارلاسىپ، ديرەكتورىنا بىرنەشە رەت ايتتىم، بىراق ناتيجە بولمادى. كەيىن بارۋدى دا، حابارلاسۋدى دا قويدىم. ولاردىڭ قۇلاعى تىنىش، بىراق مەنىڭ جۇرەگىم جاي تابار ەمەس. ويتكەنى كۇن سايىن كەرى كەتىپ بارا جاتقان بالامدى كورىپ، كوڭىلىم قۇلازيدى»، دەدى اتى-ءجونىن كورسەتۋدەن باس تارتقان انا.

مەكتەپ مۇددەلى مە؟

رەسپۋبليكاداعى وقۋشىلار پاندە­ميا­ كەزىندە قاشىقتان وقىتۋ فور­ماتى­نا كوشتى. دەگەنمەن شاعىن جيناق­تال­عان مەكتەپتەردە بالا سانىنىڭ از­دىعى­نا قاراي ءداستۇرلى فورماتتا وقىتۋ جال­عاسىپ كەلەدى. وعان قوسا وقۋشىلارى كوپ مەكتەپتەردىڭ اتا-انالارىنا باستاۋىش سىنىپتاعى بالالارىن مەكتەپكە جىبە­رۋگە رۇقسات بەرىلدى. ياعني اتا-انا بالاسىن ۇيدەن وقىتا ما، الدە مەكتەپكە جىبەرە مە – ءوزى شەشەدى. وسىنداي تاڭ­داۋ قۇقىعى ەرەكشە بالالارى بار اتا-انا­­لارعا بەرىلمەي وتىرعانى وكىنىشتى. بى­لاي قاراساڭىز، ءبىر پەداگوگتە ەرەكشە ءبىلىم بەرۋدى قاجەت ەتەتىن ساناۋلى بالا عانا بولادى. ءارى ولار 1 بولمەدە، 1 جەردە توپىر­لاپ جينالمايدى دا. ءيا، ارنايى مەكتەپ-ينتەرناتتارى سانيتارلىق تالاپ­تاردى ساقتاپ وقۋدى ءداستۇرلى فورماتتا جال­عاستىردى. ال ۇيدەن وقيتىن بالالار شە؟

ءدال وسى سۇراقتى ارنايى جانە ين­كليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ ۇلتتىق عىلىمي-پراك­تيكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ايگەرىم مەرەكەقىزىنا قويىپ كور­دىك. ول: «اتا-انا ەڭ اۋەلى ونسىز دا يم­مۋنيتەتى تومەن ەرەكشە بالاسىنىڭ امان­دىعىن ويلاعانى ءجون. قانشاما جول ءجۇرىپ، بىرنەشە اداممەن بايلانىستا بولعان مۇعالىم وقۋشىنىڭ ۇيىنە كەلىپ ساباق بەرگەندە بالاعا ۆي­رۋس جۇقتىرىپ كەتسە، جاعداي مۇل­دەم قيىنداي تۇسەدى عوي. وزدەرىڭىز بىلە­تىندەي، كوروناۆيرۋستى جەڭە الماي اجال قۇشقانداردىڭ باسىم بولىگى – قان­داي دا ءبىر سىرقاتتىڭ تۇرىمەن تىزىمدە تۇرعاندار. بىزدە ەپيدەميالىق احۋال تۇراقتانعان وڭىرلەر بار. ونداي وبلىستارداعى مەكتەپتەردىڭ ەرەكشە بالالارىنا مۇعالىمدەرىنەن كوزبە-كوز ساباق الۋىنا بولادى. دەگەنمەن ارنايى پەدا­گوگتەردىڭ جۇمىسىن بۇرىنعىداي جال­عاستىرۋىنا رۇقساتتى ءبىز ەمەس، سانيتار دارىگەرلەر بەرەدى. بۇل ماسەلە مەكتەپ ديرەكتورى، اتا-انا، سانيتار دارىگەردىڭ ءوزارا كەلىسىمىمەن شەشىلەدى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان قاشىقتان وقىتۋ جاعدايىندا قانداي جاڭاشا ءادىس-تاسىلدەر قولدانۋعا بولاتىنى جونىنەن ارنايى پەداگوگتەرگە ۆەبي­نار ارقىلى كەڭەستەر بەردىك»، دەپ جاۋاپ بەردى.

ءيا، بۇل ماسەلە ءۇش جاقتى كەلىسىممەن شەشىلەدى. ەپيدەميالىق احۋالدىڭ تۇ­راق­تالعانىنا قاراي ءوڭىردىڭ باس سا­ني­تارى ارنايى پەداگوگكە ەرەكشە وقۋ­شى­لارىن ۇيىنە بارىپ وقىتۋىنا رۇقسات بەرەر. اتا-انا دا بالاسىنىڭ بەت­پە-بەت ءبىلىم العانىن قالايتىنى ءسوزسىز دەلىك. الايدا مەكتەپ مۇددەلى مە؟ ماسەلەنىڭ ءمانىسى وسىندا سەكىلدى. كەلە­سى جايت، اقي­قاتى كوڭىلدى كۇپتى ەتىپ، كۇرسىنت­كەن وقيعا وسى ويعا بەكىنتتى.

قابىرعاسىز ءۇي سەكىلدى

جوعارىدا اتالعان ورتالىق ءوزىنىڭ رەسمي سايتىن باسقا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ۇقساماي، جاۋاپكەرشىلىكپەن جۇرگىزەدى ەكەن. ويتكەنى سايت قولدانۋشىلارى ين­كليۋ­زيۆتى ءبىلىم بەرۋگە قاتىستى سۇراق­تارىن قويسا، مىندەتتى تۇردە جاۋاپ بە­رىلەتىنى كورىنىپ تۇر. سونىڭ ىشىندە ءبىر اتا-انا جارتى جىل بۇرىن، ياعني 2020 جىل­دىڭ 28 مامىرىندا:

«مەنىڭ ۇلىم باققالي ءابدىحاميت احان ۇلى 1998 جىلى تۋعان. مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى ۇيدە وقىدى. 2009-2012 جىلدار ارالىعىندا س.سەيفۋللين اتىنداعى ورتا مەكتەپتە 5-6-7-سىنىپتار­دى وقۋ كەرەك ەدى. بىراق مۇعالىمدەر ۇي­گە كەلىپ ساباق بەرمەدى. ساباق بەرىلدى دەپ جالعان قۇجاتتار جاساپ، 3 جىل بويى مەملەكەت قارجىسىن جەپ كەلگەن. جامبىل وبلىستىق ءبىلىم سالاسىن باقى­لاۋ دەپار­تامەنتى تەكسەردى، بىراق ەش­­­­قانداي شارا قولدانبادى. مەكتەپ دي­رەك­­تورىنا 37 مىڭ تەڭگە ايىپپۇل سالۋمەن شەكتەلدى. بالامنىڭ وقىماي قالعان 3 جىلى ەندى نە بولادى؟ مۇگەدەك بالام­نىڭ جاعدايىن كىم ويلايدى؟»، دەپ سۇراق قو­يىپتى. اۋىر ساۋال.

ءا.مەرەكەقىزى باسقارىپ وتىرعان ورتالىق اتا-اناعا بالانى ۇيدە وقىتۋدا تەگىن كومەك الۋ ءۇشىن وبلىستىق پسيحو­لوگيا­لىق-مەديتسينالىق-پەداگوگي­كالىق­ كە­ڭەسكە قايتا ءوتىنىش جاساۋدى ۇسىن­عان. سودان سوڭ: «مەملەكەت اقشا­سىن­ قايتا­رىپ الۋعا قاتىستى ايتارىمىز، وبلىستىق ءبىلىم سالاسىن باقىلاۋ دە­پار­تامەنتى ءسىزدىڭ بالاڭىز بەكىتىلگەن مەك­تەپ­تەن ايىپپۇل ءون­دىرىپ الدى»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

اقشا قايتارىلعان شىعار-اۋ، ال ءبىلىم قايتا بەرىلە مە؟ وتكەن جىلداردىڭ ەسەسى قايتارىلا ما؟ قايتادان وقىتادى دە­سەك تە، ۋاقىتتى كەرى قايتارا الماسى انىق. ءبىلىم بالاعا جاسىنا ساي بەرىلۋى ءتيىس. وقۋ باعدارلاماسى بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىن، پسيحولوگيالىق، اقىل-وي قابىلەتىن ەسكەرىپ ازىرلەنگەن عوي. ەندى 20 جاستان اسقان ادامعا 7-سىنىپتاعى باعدارلامانى وقىتۋدىڭ نە ءمانى بار؟ نەگىزگى ءبىلىم الاتىن ماڭىزدى جىلدارى «ۇرلاندى». 4 تىرەۋىشىمەن توبەسى جابى­لىپ، قاڭىراپ قالعان قابىرعاسىز ءۇي سە­كىل­دى. ويسىراپ تۇرعان ءبىلىمنىڭ ورنىن كىم،­ قايتىپ تولتىرادى؟

قوعام شەتتەتپەسە، مۇمكىندىك شەكتەلمەيدى

بالالاردىڭ تسەرەبەرالدى ءپاراليچى (بتسپ) دياگنوزىمەن تۋىپ، ارباعا تاڭىل­سا دا، جاقسى وقىعان جامبىلدىق جۇما­بەك كۇلەتوۆتى مۇعالىمدەرى مەكتەپتەگى ۇل­گەرىمى ناشار سىنىپتاستارىنا ۇلگى ەتەتىن. ءتىپتى سىنىپتاستارى ونى ەمتيحان تاپسىرۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن وقۋ وشا­­عىنا وزدەرى كوتەرىپ اكەلگەن كەزدەرى بولىپتى. ال قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە ۇيدەن وقىدى.

«جامبىل وبلىسىنىڭ جاڭاتاس قالا­سىندا اباي اتىنداعى مەكتەپتى 11 جىل بويى ۇيدەن وقىپ ءبىتىردىم. ۇزدىك بولدىم، ماتەماتيكا، فيزيكا، ينفورماتيكا پان­دەرىن جاقسى كورەتىنمىن. 11-سىنىپتى بىتىرەردە سىنىپتاستارىم ەمتيحانعا كومەك­تەس دەپ مەنى ۇيدەن وزدەرى الىپ كەت­كەن كەز بولدى. كومەكتەسكىم كەلگەن، بىراق مۇگەدەك جان ەمتيحاننان بوسا­تىلعان دەپ مەنى ولارمەن بىرگە ەمتي­حانعا قاتىستىرمادى. ۇيدەن ءبىلىم ال­عاندا مۇعالىمدەر اپتاسىنا 1-2 رەت كەلىپ وقىتاتىن. ەڭبەككە باۋلۋ، مۋزىكا، دەنە شىنىقتىرۋ سەكىلدى ساباقتاردى وقى­مادىم. مەكتەپتە پاندۋس، جەدەل ساتى بولعاندا قاتىناپ وقيتىن ەدىم. وندا ءبىلى­مىم قازىرگىدەن دە تەرەڭ بولار ما ەدى. مۇمكىندىگىنشە بالانى قاتارعا قوسىپ، مەكتەپتە وقۋىنا جاعداي جاساعان ءجون. ءار بالا مەكتەپتە وقۋعا لايىق قوي. مۇ­گەدەك بالالار ساۋ بالالارعا قاراپ تالاپتانسا، ساۋ بالالار دا مۇگەدەك بالالارعا قاراپ ۇلگى الار ەدى»، دەيدى ج.كۇلەتوۆ.

اپتاسىنا 1-2 رەت مۇعالىمنىڭ توبەسىن كور­­سە دە سىنىبىندا ۇزدىك بولدى. را­سى­­­مەن مەكتەپكە كۇن سايىن بارىپ، سا­­باق­تاردى قالدىرماي وقىسا، ءبارى باس­­­قاشا بولار ما... ەمتيحاننان شەتتەت­پەسە، مۇمكىندىگى شەكتەلمەس دەرسىز. دە­گەنمەن وسى العان بىلىمىمەن-اق ال­عىر، قابىلەتتى كەيىپكەرىمىز جامبىل وب­­لىسىنىڭ قاراتاۋ قالاسىنداعى كول­لەدج­گە وقۋعا ءتۇسىپ، باعدارلاماشى ما­مان­دىعىن الىپ شىقتى. قازىر كومپيۋتەر جوندەپ، باعدارلاما ورناتىپ نا­پاقا­سىن تاۋىپ وتىر.

«بولاشاقتا ءىت ماماندىعى بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ، ءبىلىمىمدى جەتىلدىرگىم كەلەدى. اتتەگەن-ايى، ۋنيۆەرسيتەتتەردە پاندۋس، جەدەل ساتى جوق. ال قاشىقتان ءبىلىم الۋ، ۇيدەن وقۋ دە­گەنىڭىز وقىتۋشىلاردى كوزبەن كورىپ، وقۋ ورنىنا بارىپ وقىعانعا جەتپەيدى»، دەي­دى ج.كۇلەتوۆ.

ءتۇيىن

وسىدان كەيىن الەمدەگى 70-­كە­ جۋىق ەلدىڭ ادام قۇقىقتارى بو­يىن­­شا ءتۇر­لى مونيتورينگتەر مەن زەرت­تەۋ­لەر جۇر­گىزەتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم Human Rights Watch-تىڭ 2019 جىل­عى زەرت­تەۋىندەگى «قازاقستاننىڭ كونس­تيتۋ­تسياسى بارلىق بالانىڭ جالپى جانە ار­ناۋلى ورتا ءبىلىم الۋ قۇقىعىنا كە­پىل­دىك بەرەدى. بىراق Human Rights Watch كەي بالالاردىڭ شىن مانىندە ەش­قانداي ءبىلىم المايتىنىن انىقتادى»، دەگەنىنە سەنبەسكە شارا جوق. وعان 3 جىل بويى ۇيدەن ءتيىستى ءبىلىمىن الا ال­ماعان ابدۋحاميت احان ۇلىنىڭ، ۇيدە وقى­­عاندىقتان ەڭبەككە باۋلۋ، مۋزىكا (بالكىم شەبەر نەمەسە مۋزىكانت بولار ما ەدى) سەكىلدى ادام ومىرىندەگى ماڭىز­دى پاندەردى وقي الماعان جۇمابەك كۇلە­توۆتىڭ جاعدايى دالەل بولادى.

ءبىلىمنىڭ كوكجيەگى كەڭەيمەسە، قان­شاما مىڭداعان بالانىڭ كەيبىر ساباق­تارعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان ەرەك­شە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ قۇقىعى شەك­تەلە بەرەدى.

بالالار مۇمكىندىگىنشە وقۋ وشاعىن كوزىمەن كورىپ، ونداعى اۋرانى سەزىنىپ، مەكتەپتىڭ وزىندە وقىسا دەيمىز. بىراق پان­­دەميا جايلاعاننان بەرى ءسوز باسىن­داعى بەگىم سەكىلدى 12 مىڭنان اسا بالا مۇعا­لىمدى ۇيدە كورۋ مۇمكىندىگىنەن دە ايى­رىلىپ قالدى عوي...