قازىر ەرتە باستان جۇكتى بولىپ قالعان ءجاسوس­پى­رىمدەردىڭ، زورلىق-زوم­بى­لىققا ۇشىراعان جەت­كىن­شەكتەردىڭ ماسەلەسىمەن اينا­لىسىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ وتىرعان قوعامدىق، حالىقارالىق جانە ۇكى­مەت­تىك ەمەس ۇيىمدار جۇرت­شى­لىقتىڭ، قۇزىرلى مەكە­مە­لەردىڭ نازارىن وسى جاع­داي­عا اۋدارۋعا كۇش سالىپ كەلەدى.

وتكەن جىلى حا­لىق­ارا­لىق پارلا­مەنت­ارا­لىق «جاستارعا سالىنعان ينۆەس­تيتسيا. ەشكىمدى نازاردان تىس قالدىرمايمىز» كونفەرەنتسياسىندا اسا ما­ڭىزدى دەكلاراتسيا قا­بىل­­داندى. بۇل قۇجات جاس­تار­دىڭ رە­­پرو­دۋكتيۆتى دەنساۋ­لى­عى­نا ەرەكشە نازار اۋدا­رۋ­عا شاقىرادى.

ال ءوز ەلىمىزگە كەلسەك، ناقتى اتقارىلىپ وتىرعان شا­رالار لەگى بار. ماسەلەن، جاس­تار جىلىنا وراي بۇل كۇندەرى الماتىدا اتقا­رىل­عان اۋقىمدى ءىستىڭ ءبىرى – «بۇل جەردە سەنى كۇتە­دى» جاستار دەنساۋلىعى ورتا­لى­عى­نىڭ رەسمي تۇردە اشىلۋى بولىپ وتىر.

جاڭا ورتالىق ارنايى جاستار ءۇشىن ازىرلەنگەن جانە بوزبالا شاقتان ەرەسەك ومىرگە قاۋىپسىز وتۋگە ىقپال ەتەتىن ومىرلىك ماڭىزدى داع­دىلاردى دامىتۋعا باعىت­تالعان اقپارات پەن قىز­مەتتەردى ۇسىناتىن رە­سۋرس­تىق حاب.

بۇل شاراعا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگى جانە بۇۇ حالىق سالاسىنداعى قورى (يۋنفپا) ۇيىتقى بولىپ وتىر.

اتالعان ورتالىقتى قۇرۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيستر­لى­گىنىڭ ساپالى اقپارات پەن قىزمەت كورسەتۋ ارقىلى جاس­تاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ جونىندەگى جۇمىس باع­دار­لا­ما­سىنىڭ ءبىر بولىگى سانالادى. ءوز كەزەگىندە يۋنفپا ورتالىققا ترەنينگتەر مەن باسقا دا قولداۋ تۇرلەرىن ۇسىنادى، ونىڭ ىشىندە باسقا ەلدەرمەن تاجىريبە الماسۋعا ىقپال ەتىپ، كەرەك-جاراعىن تۇگەندەپ، م ۇلىكتىك ۇلەس قوستى.

جاسوسپىرىمدەر مەن جاستاردى ورتالىقتا ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋعا ارنايى وقى­تىلعان ساراپشىلار قابىلدايدى. مۇندا ءجاسوس­پىرىمدەر گينەكولوگى، اندرولوگ، پسيحولوگ، الەۋ­مەت­تىك قىزمەتكەر جانە باسقا دا ماماندار جۇمىس ىستەيدى.

 – جاستاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى مول بولسا، ولار وزگەرىستىڭ ءتيىمدى قوزعالتقىشىنا اينالادى. جاستاردىڭ جاسوسپىرىمدىك جاستا قانشالىقتى جاقسى باعدارلانعانى ولاردىڭ ءوز ءومىرىنىڭ بۇدان كەيىنگى بارىسىن عانا ەمەس، ورتاسى مەن جالپى قوعامنىڭ دامۋىن دا ايقىندايدى، – دەدى يۋنفپا-نىڭ قازاقستانداعى وكىلى جانە قىرعىزستان مەن ءتۇ­رىك­مەنس­تان ەلدەرىندەگى ديرەكتورى دجۋليا ۆالەزە. – الايدا، جاستاردىڭ دەنساۋ­لى­عىنا ينۆەستيتسيا سالماي، ولاردىڭ الەۋەتىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. جاستار دەنساۋلىق ورتا­لىعى جىگىتتەر مەن قىز­دار وزدەرىنىڭ فيزي­كا­لىق، ەموتسيالىق، پسيحو­لو­­گيالىق دامۋىنا قا­تىس­تى سۇراقتارعا جاۋاپ الاتىن، سونداي-اق وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى دامىتۋ، كوشباسشىلىق قاسيەت­تەر­دى قالىپتاستىرۋ سياقتى ومىرلىك ماڭىزدى داع­دى­لار­عا يە بولاتىن ورىن بولادى.

«سەن ءجاسوسپىرىم بولعان كەزدە، كوپتەگەن كۇتپەگەن قاۋىپ-قاتەرلەرمەن: قۇر­داس­تار تاراپىنان جاسالاتىن قىسىممەن، ولاردىڭ قۋدالاۋىمەن، قاۋىپتى مىنەز-ق ۇلىققا، سونىڭ ىشىندە قاۋىپتى جىنىستىق مىنەز-قۇ­لىقپەن جانە باسقالاي قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كە­لە­سىڭ. دۇرىس اقپاراتتى ءبىلۋ ماڭىزدى، قۇرداستاردىڭ قىسىمىنا قارسى تۇرۋدى جانە ولارعا «جوق» دەپ ايتۋدى ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزى زور. ەڭ باستىسى، ءومىرىڭىزدى ەلەۋلى تۇردە ايقىندايتىن شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى مەن تاڭداۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى. بۇل ورتالىققا بارۋ جانە ونىڭ ءىس-شارالارىنا قاتىسۋ جاستارعا ومىرىنە قاتىستى سالالاردا سالاماتتى شەشىمدەر قابىلداۋعا كو­مەكتەسەدى»، دەيدى Y-PEER قوزعالىسىنىڭ قا­تىسۋ­شىسى ايىم ولجا­باي. ونىڭ ايتۋىنشا، «جاس­تارعا ينۆەستيتسيالار سالۋ: ەشكىمدى نازاردان تىس قالدىرمايمىز» اتتى استانا دەكلاراتسياسىندا بۇل تارماقتاردىڭ بارلىعى دا بار.

وسى ارادا توقتالا كە­تەتىن ماسەلە، 1994 جى­لى حالىقارالىق قو­عام­­­­داستىق كايردەگى حا­لىق­تى قونىستاندىرۋ جانە دامۋ جونىندەگى حا­لىق­ارا­لىق كونفەرەنتسيا (حقحك) كەزىندە تاريحي ءىس-قيمىل باعدارلاماسىن قابىل­داعان بولاتىن. بۇل باعدارلامانى قابىلداۋ الەم­دىك قوعامداستىق حا­لىق سانىنىڭ دينامي­كا­سى، جىنىستىق جانە رەپرودۋكتيۆتى دەن­ساۋ­لىق پەن قۇقىقتار، سونداي-اق تۇراقتى دامۋ ارا­سىن­دا­عى ءوزارا بايلانىستى قاراۋداعى وزگەرىستىڭ باس­تال­عانىن كورسەتتى. مۇنى ەسكە الۋدىڭ وزىندىك سەبەبى بار.

«بيىل 12-14 قاراشا ارالىعىندا كەنيا، دانيا ۇكىمەتتەرى جانە يۋنفپا وسى تاريحي ءىس-شارانىڭ وتۋىنە 25 جىل تولۋىنا وراي سامميت وتكىزەدى. نايروبيدەگى سامميت – كايردە كەلىسىلگەن نەگىزگى ماقساتتاردى قايتا راستاۋ جانە ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن قادىر-قاسيە­تىن ساقتاۋعا جاردەم­دە­سۋ، سونىڭ ىشىندە كونترا­تسەپ­تسيانىڭ قازىرگى زامانعى ادىستەرىنە قول جەتكىزۋ قۇ­قى­عى مەن ايەلدىڭ قاشان جانە قانشا بالاسى بولاتىنىن تاڭداۋ قۇقىعى، ورنىقتى دامۋ سالاسىنداعى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەتتى شارت سانالاتىن جىنىستىق بەلگى بو­يىنشا زورلىق-زومبىلىقتى جويۋدى راستاۋ. جاستاردىڭ كوشباسشىلىعىن العا جىلجىتۋ بەيبىت الەمگە جەتۋ ۇدەرىسىن «جەدەلدەتۋدىڭ» ءبىرى رەتىندە ايقىندالعان جانە ءاربىر جۇكتىلىكتىڭ قالاۋلى بولۋىنا، ومىرگە ادام اكەلۋدىڭ، ياعني بوسا­نۋ­دىڭ قاۋىپسىز بولۋىنا جانە ولاردىڭ بار الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى»، دەيدى دجۋليا ۆالەزە.

الماتى