«كەلەشەكتىڭ» ەرتەڭى نە بولماق؟

وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبارىن باسىنان باستايىق. پرە­زيدەنت وسى ايدىڭ باسىنداعى جولداۋىندا: «ەلىمىزدەگى دەمو­گرا­فيا­لىق ءوسىم بىلىمگە دەگەن سۇ­رانىستى ارتتىرادى. مەملە­كەتتىڭ ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى جۇمىسىندا تۇتاستىق, ياعني جۇيە جوق. ءتىپتى ءوزارا بايلانىس جوق دەۋگە بولادى. سوندىقتان بەس جاستان اسقان بالالارعا ارنالعان «كەلەشەك» اتتى بىرىڭعاي ەرىكتى جيناقتاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى تاپسىرامىن. بۇل باعدارلامادا مەملەكەت تاراپىنان ۇسىنىلاتىن باس­تاپقى ءبىلىم بەرۋ كاپيتالى, جىل سايىنعى مەملەكەتتىك سىي­اقى جانە ينۆەستيتسيالىق تا­بىس قارا­س­تىرىلۋعا ءتيىس. وسى جيناق پەن «ۇلتتىق قور – بالا­لار­عا» جوبا­سىنىڭ قاراجاتى قوسىل­عاندا جاس ۇرپاقتىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋادى», دەدى.

ال ءداستۇرلى تامىز كەڭەسى كە­ز­ىن­دە ۇيىمداستىرىلعان جوعا­رى ءبىلىم مەن عىلىم فورۋمىندا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءم­ي­نيسترى ساياسات نۇربەك: «ەلدەگى, الەمدەگى بالا تۋ كورسەتكىشى جىل سايىن قارقىندى ءوسىپ كەلەدى. بۇل بولاشاقتا جوعارى بىلىمگە سۇ­­را­­­نىستى ارتتىراتىنى ءسوزسىز, ال گرانت بارىنە بىردەي جەتە بەر­­مەيدى. گرانت سانىن جىل سا­يىن ارت­تىرۋ­دى مەملەكەتتىڭ بيۋد­جەتى كوتەر­مەيدى. سول سەبەپتى كەلەسى جىل­­دان باستاپ «كەلەشەك» بىر­ىڭ­عاي جيناقتاۋشى جۇيەسى ىسكە قوسىلادى», دەگەن بولاتىن.

ونىڭ سوزىنە قاراعاندا, 1 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتى – قازىرگى كورسەت­كىش­پەن 3 450 تەڭگەنى اي سايىن اتا-انا­لار وسى جيناقتاۋشى جۇيەگە سالىپ تۇر­سا, وعان مەملەكەتتىك سىياقىلار بەرى­لىپ, بالا 17-18 جاسقا جەتكەندە 7,5 ملن تەڭگە جيناقتاۋعا بولادى ەكەن. «ونىڭ ۇستىنە, –دەيدى ول, – وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, پرەزيدەنتىمىز ۇلتتىق قوردان ءار بالاعا شوت اشىپ, كامەلەتتىك جاسقا دەيىن قارجى قۇيىپ وتىرۋدى تاپسىرعان. ءسويتىپ, وسى ەكى قايناردان جينالعان اقشا بالانىڭ جوعارى ءبىلىم الۋىنا جەتكىلىكتى بولادى. بۇل – ۇلكەن رەفورما. وسىنى كەلەسى جىلدان بىرتىندەپ باستايمىز. مۇن­داي جۇيە اتا-انالارعا مەملەكەتتەن كەپىل­دەندىرىلگەن سەنىمدى شوت اشۋعا, قوعامدا بالانىڭ بولاشاعىنا ينۆەستيتسيا قۇيۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى».

پرەزيدەنت تاپسىرىپ, ونى ورىندايتىن سالانىڭ باسشىسى جۇيەگە قاتىستى نەگىزگى اقپاراتتى ايتسا دا, كوپشىلىكتىڭ دەپوزيتكە قاتىستى سۇراعى كوبەيدى. سەبەبى اتا-انانىڭ ءبارى ۇل-قىزىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا بارىن سالادى. بۇرىنعىلار قوراداعى سوڭعى مالىن ساتسا دا, بالاسىن وقىتۋعا تىرىساتىن. قازىر زامان باسقا. نارىقتىق زاماندا بالا وقۋعا تۇسكەن ساتتە وزگەگە الاقان جايىپ نەمەسە قوراداعى مالدى وتكىزگەنشە, اي سايىن قورعا قارجى قۇيىپ, مەملەكەتتەن, بانكتەن سىياقى الىپ, دەپوزيتتەگى جيناقتى كوبەيتكەن ءتيىمدى. وسىنى تۇسىنگەن اتا-انالار «Aqyl» دەپ اتالاتىن ءبىلىم دەپوزيتىنە قاراجات قۇيا باستاعا­نىن دا بىلەمىز. سونداي اتا-انانىڭ ءبىرى ايگۇل مىڭجاسار: «قازىر «اqyl» دەپوزيتىنىڭ مولشەرلەمەسى 15 پايىزعا كوتەرىلىپتى. وعان 5-7 پايىز مەملەكەتتىك سىياقى قوسىلادى. ال «كەلەشەك» نە بەرەر ەكەن؟», دەيدى.

ءيا, شىنىمەن دە نە بەرەر ەكەن؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن «كەلەشەك» بىرىڭعاي ەرىكتى جيناقتاۋ جۇيەسىنە جاۋاپتى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە قارايتىن قارجى ورتالىعىنا حابارلاستىق. اكتسيونەر­لىك قوعامنىڭ باسقارما توراعاسى اسقار يبرايموۆتىڭ ايتۋىنشا, بولاشاق­تا «كەلەشەك» پەن «اqyl» بىرىكتىرىلىپ, ال­عاش­قىسى عانا قالادى.

– «كەلەشەك» بىرىڭعاي ەرىكتى جيناق­تاۋ جۇيەسى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ بار­لىق شاراسىن بىرىڭعاي جۇيەگە شوعىر­لان­دىرۋ ماقساتىندا قۇرىلدى. ويتكەنى قازىرگى قولداۋ شارالارى بولەك-بولەك ىسكە اسىرىلادى. سول سەبەپتى اتا-انالار بالانىڭ بىلىمىنە بەرىلەتىن مەملەكەتتىڭ ناقتى قولداۋلارى مەن سالىمدارىنان حاباردار بولا بەرمەيدى. اتا-انانىڭ كو­بى «كەلەشەكتى» «اqyl» مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ جۇيەسىمەن سالىستى­رىپ, ەكەۋىنىڭ قانداي ايىرماشىلىعى بارىن سۇراپ جاتىر. «كەلەشەك» – قول­دانىس­تاعى مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ جۇيەسىن, ياعني «اqyl» دەپوزيتىن بىرىڭ­عاي ەرىكتى جيناقتاۋ جۇيەسىنە ترانسفورماتسيالاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان جانە ەل ازاماتتارىنا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەردە وقۋ اقىسىن تولەۋ ءۇشىن بەرىلەتىن مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنىڭ ءبارىن جۇيەلەۋدى كوزدەي­تىن, اتا-انالارعا جيناقتاۋ مادەنيە­تىن سىڭىرۋگە باعىتتالعان رەفورما. تۇبىن­­دە قازىرگى «اqyl» جۇيەسى, ونداعى قار­جى­سى, سىياقىلارى ساقتالىپ, «كەلە­شەك­كە» قوسىلادى. ياعني ەكەۋى تولىعىمەن ينتەگ­راتسيالانادى, قوس دەپوزيت بولماي­دى. ­سول سەبەپتى «اqyl» جۇيەسىندە دەپو­زيتى ­بار سالىمشىلارعا «كەلەشەك» جۇيە­­سىن ەن­گىزۋ كەزىندە دەپوزيتتى قايتا اشۋ­­دىڭ قا­­جە­تى جوق. «كەلەشەكتىڭ» قازىرگى جۇ­­­يە­گە قاراعاندا تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – 5 جاسقا تولعان ءار بالاعا, ياعني سالىمشىعا باس­تاپقى جارنانى مەملەكەتتىڭ بەرە­تىندىگى. بۇل مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بەرى­لەدى. پرەزيدەنتتىڭ بىلتىرعى جول­داۋ­داعى تاپسىرماسىنا سايكەس ءار بالاعا 2024 جىلدان باستاپ «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى ارقىلى كامەلەتكە تولعانشا قار­جى قۇيىلىپ وتىرادى. وسى قاراجات­تى بالا كامەلەتكە تولعان سوڭ «كەلە­شەك» بىرىڭعاي ەرىكتى جيناقتاۋ جۇيەسىن­دەگى دەپوزيتىنە بىرىكتىرىپ, ءبىلىم الۋىنا جۇم­ساي الادى, – دەيدى ا.يبرايموۆ.

قارجى ورتالىعى باسشىسىنىڭ اي­تۋىنشا, جيناقتالعان قاراجات وقۋ اقى­سىن تولەۋگە جەتپەسە, ازاماتقا سارالان­عان گرانت, جەڭىلدىكپەن كرەديت بەرۋ, ۇلت­تىق قوردان قاراجات بەرۋ سياقتى بىرقاتار قۇرال ۇسىنىلادى. بىراق بۇل – بولاشاق­تىڭ اڭگىمەسى. اتالعان جەڭىلدىكتەر جيىن­تىعى «كەلەشەك» جۇيەسى ەنگىزىلگەن سوڭ ىسكە اسادى. «كەلەشەك» جۇيەسىندە مەملە­كەتتىك بيۋدجەتتەن بولەك اتا-انالار, زاڭ­دى وكىلدەر, مەتسەناتتار جانە تاعى دا باس­قا تاراپتان جارنا قۇيۋ قاراستىرىلا­دى. دەپوزيتتەردى اشۋ ماسەلەسىن رەتتەۋ «مەم­لەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» زاڭنىڭ نورمالارى نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. وسى زاڭعا سايكەس سالىم شارتى «كەلەشەك» جۇيەسىنە قاتىسۋشى بانك پەن سالىمشى اراسىندا, ال ساقتاندىرۋ شارتى «كەلەشەك» جۇيەسىنە قاتىساتىن ساقتاندىرۋ ۇيىمى مەن ساقتاندىرۋشى ادام اراسىندا جازباشا جاسالۋعا ءتيىس. سوندىقتان «كەلەشەك» جۇيەسىنە قاتىسۋ ءۇشىن اتا-انا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە سالىم اشۋى نەمەسە ساقتاندىرۋ شارتىن جاساسۋى قاجەت. ال ءبىلىم دەپوزيتىن اشۋ تەگىن. 

قوستانايلىق اتا-انا ازيزا كەمەل «اqyl» دەپوزيتىن اشىپ, بالاسىنىڭ بولا­شاعىنا قارجى جيناقتاپ جاتقانىن ايتتى. ارينە, بۇل بالاسىنىڭ كەلەشەكتە كاسىپتىك يا جوعارى ءبىلىم الۋىنا كەپىلدىك بەرە الادى. بىراق ول دەپوزيتتىڭ بانكتەن بەرىلەتىن پايىزدىق مولشەرلەمەسىنىڭ تومەندەپ كەتە بەرەتىنىنە الاڭدايدى.

– بالام بولاشاقتا قانداي ۋني­ۆەرسيتەتتە, قاي ماماندىقتا وقيتىنىن ءوزى شەشەدى. ونىڭ كەزىندە گرانتقا تالاس كوپ بولاتىن شىعار, ويتكەنى جىل سايىن­ بالا سانى ءوسىپ جاتىر. بالكىم بالام تاڭداعىسى كەلگەن ماماندىق ەلىمىزدە وقىتىلمايتىن بولار. الداعى ۋاقىتتا قانداي ماماندىقتار پايدا بولاتىنىن بىلمەيمىز عوي. وندا شەتەلگە وقىتۋىما تۋرا كەلەدى. سونداي جاعدايعا دايىن بولۋ ءۇشىن ءبىلىم دەپوزيتىن اشقان ەدىم. دەپوزيت جاقسى, بىراق بانكتەن بەرە­تىن سىياقى مولشەرلەمەسىنىڭ وزگەرە بەرە­تى­نى ءتيىمسىز. بۇرىن «اqyl» دەپوزيتى­نىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى 8,3 پايىز بولعان. جاقىندا Jusan Bank ءبىلىم بەرۋ سالىمى ءۇشىن پايىزدىق مولشەرلەمە­نى 15 پايىزعا دەيىن كوتەرىپتى. «كەلە­شەك» ديپوزيتىندە قانشا پايىز بولادى؟ «اqyl» دەپوزيتىندەگىدەي پايىز­دىق مولشەرلەمەسى بىرەسە تومەندەپ, بىرە­سە جوعارىلاپ تۇرماي ما؟ – دەپ الاڭ­داۋ­شى­لىق ءبىلدىردى ا.كەمەل.

اتا-انانىڭ الاڭى بارشا سالىمشى­عا ورتاق. سوندىقتان سۇراعى دا ورىن­­دى. بۇل ساۋالعا ا.يبرايموۆ: «بۇگىنگى تاڭ­دا «اqyl» ءبىلىم بەرۋ دەپوزيتىنە مولشەر­­لە­مە بانككە نەمەسە ساقتان­­دىرۋ كومپانياسىنا بايلانىستى جىل­دىق 14,1 پايىزعا دەيىن ەسەپتەلەدى. ويت­­كەنى ءاربىر بانكتىڭ پايىزدىق مولشەر­لە­مە­گە قاتىستى ءوز ساياساتى بار. وعان قوسا جىل سايىن 5 نەمەسە 7 پايىز مولشە­رىن­دە مەملەكەتتىك سىياقى تولەنەدى. ال «كەلەشەككە» كەلسەك, مۇندا سىياقى مولشەرىن تومەندەتپەۋ ماقساتىندا مي­نيسترلىك ءتيىستى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ ەڭ تومەنگى شەكتى مولشەرىن بەلگىلەۋگە تىرىسىپ جاتىر. ەگەر تومەنگى شەكتى مولشەر بەلگىلەنىپ, زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلسە, مەملەكەتتەن بەرىلەتىن سىياقى مولشەرلە­مە­سى شەگىنەن تومەن تۇسپەيدى. «كەلەشەك­كە» قاتىساتىن ەكىنشى دەڭگەيلى بانك­تەر دە پايىزدىق مولشەرلەمەنى ەڭ تومەن­گى شەك­تەن تومەندەتە المايدى. وسى رەت­تە باس­تاپقى جارناعا قاتىستى دا ايتا كەت­كىم كەلەدى. قازىر ءبىلىم دەپوزيتىن اشۋ ءۇشىن كەمىندە 3 ايلىق ەسەپتىك كور­سەت­كىش كولەمىندە قارجى سالۋ كەرەك. ال «كە­لەشەك» جۇيەسىندە بۇل تالاپتى الىپ تاستاۋ جوسپارلانىپ وتىر. ياعني جوسپار جۇزەگە اسسا, ءبىلىم دەپوزيتىن اشۋ ءۇشىن باستاپقى بىرجولعى جارنا سالۋ مىندەتتى بولمايدى», دەپ جاۋاپ بەردى.

قارجى ورتالىعى باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا, «كەلەشەك» جۇيەسىن ەنگىزۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە باستاپقى ءبىلىم بەرۋ جارناسىن تولەۋ (بۇل بيۋدجەتتەن بەرىلەدى) جانە وزگە دە ماسەلەلەر بويىنشا قولدانىستاعى زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ جۇيەسى ترانسفورماتسيالانادى. ەكىنشى كەزەڭدە مەملەكەتتىك گرانت رەتىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ باسقا دا مونەتارلىق (گرانتتار, كۆوتالار) شارالارى بىرىزدىلەنەدى.

شىنى كەرەك, قازىرگى اتا-انالار بالا­لارىنىڭ جوعارى نەمەسە ودان كەيىنگى (ماگيستراتۋرا, دوكتورانتۋرا) ءبىلىمدى شەتەلدەن العانىن قالايدى. ونىڭ ۇستىنە ماماندىعى ەلىمىزدە جوق بولعاندىقتان, بالاسىن شەتەلدە وقىتۋعا ءماجبۇر جاندار دا بار. ولار ءبىلىم دەپوزيتىندەگى قاراجاتتى شەتەلدەگى وقۋعا پايدالانا الا ما؟ بۇل سۇراققا ا.يبرايموۆ ء«يا», دەپ جاۋاپ بەردى. «مۇنداي مۇمكىندىك قاراستىرىلعان. قازىر قولدانىلىپ جۇرگەن ءبىلىم دەپوزيتىندە دە شەتەلدەگى وقۋعا قاراجاتتى پايدالانۋعا بولادى. سالىمشى ءوزىنىڭ جيناقتارىن قازاق­ستاندا جانە شەتەلدە كاسىپتىك-تەحني­كالىق, جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى بىلىمگە اقى تولەۋ ءۇشىن پايدالانا الادى. مۇندا اتا-انالار تاراپىنان جوسپارلاۋ فۋنكتسياسى ىسكە قوسىلۋى كەرەك. ياعني اتا-انا شەتەلدەگى وقۋ اقىسىنىڭ ەڭ تومەنگى شەگىن ءبىلىپ, ءوز شوتىن تولتىرۋدىڭ ءتيىستى كولەمىن دۇرىس بولجاۋى قاجەت. «كەلەشەك» جۇيە­سىندە باستاپقى جارنا دەگەن بولمايدى. ماكسيمالدى سوماعا دا شەكتەۋ جوق. اتا-انا ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرىپ جانە بالاسىنىڭ بولاشاق ءبىلىم الۋ ستراتەگيا­سىن انىقتاي وتىرىپ, شوتتى تولتىرۋ كولەمىن ءوزى انىقتايدى», دەدى ول.

ءيا, بۇل جەردە ءبارى اتا-انانىڭ قارجى­لىق ساۋاتىنا, الداعىنى بولجاي بىلۋىنە, جوسپارلاۋ قابىلەتىنە بايلانىستى. قار­جىلىق ساۋات دەمەكشى, بالاسىنىڭ ءبىلىم الۋىنا قازىردەن قاراجات جيناپ, دەپوزيت اشقىسى كەلەتىن جاندار تاعى ءبىر ماڭىزدى اقپاراتتى بىلگەنى ابزال. «كەلەشەك» جۇيەسىندە دەپوزيت اشقان سالىمشىلار ونداعى قارجىسىنا قاتىستى سالىقتان جانە كەز كەلگەن ءۇشىنشى تۇلعانىڭ ءوندىرىپ الۋىنان قورعالعان. مۇنداي كەپىلدىك ءارى قاراجاتقا قامقورلىق قولدانىستاعى «اqyl» دەپوزيتىندە دە بار. «كەلەشەك» بىرىڭعاي جيناقتاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ كەزىندە دە ساقتالادى. كەپىلدىك پەن قاراجاتقا قامقورلىقتىڭ بۇل ءتۇرى كرەديتىن تولەي الماي نەمەسە سوتقا وتكەن قارجىلىق داۋ-دامايلار كەزىندەگى شوتتارىنىڭ بۇعاتتالىپ قالۋىنا قام جەيتىن سالىمشىلار ءۇشىن ماڭىزدى. ءبىلىم دەپوزيتىنە سالىق سالىنبايدى, بانكتىڭ, مەملەكەتتىڭ سىياقىسى تولىق ساقتالادى.

– «كەلەشەكتە» ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ سالىمىنىڭ قاراجاتىن ەل ازاماتى بولىپ سانالاتىن ءۇشىنشى تۇلعانىڭ پايداسىنا اشىلعان (اشىلاتىن) ءبىلىم بە­رۋ جيناقتاۋ سالىمىنا اۋدارۋعا بولا­دى. مىسالى, ەگەر اتا-انا ءبىرىنشى با­لا­سىنا دەپوزيت اشىپ, تۇڭعىشى گرانت­­قا ءتۇسىپ كەتسە, دەپوزيتتەگى قارا­جات­­تى باسقا بالاسىنىڭ اتىنا اۋدارا الادى. ءارى جيناقتاردى تۇرعىن ءۇي جاع­دايلارىن جاقسارتۋعا قايتا باعىت­تاۋ جاعى پىسىقتالىپ جاتىر. وسى ما­سە­لە شەشىلسە, ءبىلىم الۋعا قاجەتى بول­ما­عان, جۇمسالماعان دەپوزيتتەگى قارا­جاتىن تۇرعىن ءۇي الۋعا پايدالانۋىنا مۇم­كىندىك بەرىلەدى. ءومىر بولعان سوڭ, ءتۇرلى جاع­دايلار بولۋى مۇمكىن. مىسالى, اتىنا دە­پوزيت اشىلعان بالا جازاتايىم قاي­تىس بولىپ كەتسە, قاراجات بارلىق سىي­اقىسى, پايىزدىق مولشەرلەمەسى ساق­تالىپ اتا-اناسىنا قايتارىلادى, – دەپ ناقتىلادى «قارجى ورتالىعى» اق باسشىسى ا.يبرايموۆ.