تۇپنۇسقادان تارجىمە – ۋاقىت تالابى

«فاۋستىڭ» قازاقشا نۇسقاسىن قازىر تاپپايسىڭ

– شىنى كەرەك, وسىعان دەيىن الەم ادەبيەتىن جانە باسقا تانىمال شىعارمالاردى ورىس تىلى­نەن­ اۋدارىپ كەلدىك. قازىر دۇنيە جۇزى­نە كەڭ تاراعان تىلدەردەن (اعىل­شىن, فرانتسۋز, يسپان, قىتاي) قازاقشاعا اۋداراتىن قوسىن­ قالىپتاسىپ كەلەدى. بى­راق­­ ساپالى اۋدارماشىلاردى­ تار­بيەلەۋ ءۇشىن مەملەكەت جاعى­نان­ قولداۋ كەرەك سياقتى. سىز­دەر­ قالاي ويلايسىزدار؟

ماقسات دۇيىسماعامبەت:

– ءيا, ءبىز وسىعان دەيىن الەم ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىن ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقالارى بويىنشا تارجىمەلەپ كەلدىك. ويتكەنى ورىس ءتىلى نەگىزگى ءتىل سانالعان كەڭەس وداعىندا شەتەل تىلدەرىنەن اۋدارما جاساۋدىڭ كوپ جىل بويى قالىپتاسقان جاقسى تاجىريبەسى بولدى. ەڭ باس­تىسى, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇيىم­­داس­تىرىلعان اۋدارما مەك­تە­بى بولدى.

 1955 جىلدان باستاپ ماس­كەۋ­دەگى ادەبيەت ينستيتۋتىندا كور­كەم­ ادەبيەت اۋدارماشىلارىن­ جۇ­يە­لى تۇردە دايارلاۋ قولعا الىن­­دى. بولاشاق اۋدارماشىلار­ گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينس­تي­تۋتىنىڭ كوركەم اۋدارما فاكۋلتەتىندە بەس جىل بويى ىشتەي وقىپ ءبىلىم الدى. كوركەم اۋدارما ءىسىن جاڭا ورىسكە شىعارۋ ءۇشىن بۇرىنعى وداقتىڭ وسى تاجىريبەسىن ءبىز دە ءوز ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن. قازىر, ءوزىڭ ايتقانداي, الەم ادەبيەتى تۋىندىلارىن انا­ تىلىمىزگە تۇپنۇسقادان تىكە­لەي­ تارجىمەلەيتىن اۋدارماشى­لار­ قوسىنى قالىپتاسىپ كەلە­دى. تەك سول الەۋەتى مىقتى شىعار­ما­­­شىلىق كۇشتى ءبىر ارناعا توعىس­تى­رۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا قول­داۋ كەرەك دەگەن پىكىرىڭە تولىق قوسىلامىن. بۇل ورايدا مەملەكەت قولداۋىمەن ىسكە اسىرىلعان يگى باستامالار بولعانىن دا ايتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن, 2017 جىلى ەلىمىزدە «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋ­لىق» جوباسىن جۇزەگە اسى­­­رۋ­­ ماقساتىندا «ۇلتتىق اۋ­دار­­­ما بيۋروسى» قۇرىلدى. وسى جوبا اۋدارماشىلاردىڭ شىعار­ما­شىلىق جۇمىسىنا جاڭا سەر­پىن­ بەردى. جوبا اياسىندا تاريح,­ فيلوسوفيا, سوتسيولوگيا, پسي­حولوگيا, انتروپولوگيا, مادە­نيەت­تانۋ, ءدىنتانۋ, لينگۆيستيكا, يننو­ۆاتسيا, مەديا, ەكونوميكا,­ مەنەد­جمەنت, كاسىپكەرلىك, كينو­تانۋ,­ تەاترتانۋ سالالارى بويىن­شا الەمنىڭ ماڭدايالدى ۋنيۆەر­سي­تەتتەرىندە وقىتىلاتىن ۇزدىك وقۋ­لىقتار قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.­ الداعى ۋاقىتتا «ۇلتتىق اۋ­­دار­ما بيۋروسى» جۇمىسىنىڭ ايا­­سىن كەڭەيتىپ, كوركەم اۋدارما­ سالاسىن دامىتۋعا تولىق مۇمكىندىك بار دەپ بىلەمىن. سوندا كوركەم ادەبيەت تۋىندى­لارىن تۇپنۇسقادان تىكەلەي اۋدارۋ ماسەلەسىنە قاتىستى شارۋالاردىڭ بىرقاتارى وڭ شەشىمىن تابار ەدى.

روزا مۇساباەۆا:

– مادەنيەتتىڭ قاي سالاسى­ بول­سىن مەملەكەتتىڭ قول­دا­ۋىن­­سىز ورگە باسپايدى. را­سىن­دا, كەزىندە الەم ادەبيەتى ورىس­ تىلىنەن اۋدارىلىپ كەلدى. ال تۇپ­نۇسقادان تىكەلەي اۋدارۋ, دا­لىرەك ايتقاندا, نەمىس-قازاق­ كوركەم اۋدارما ءداستۇرى اسا تا­لانتتى اۋدارماشى, اقىن مەدەۋ­باي قۇرمانوۆتان باستاۋ الادى­. مەدەۋباي شاياحمەت ۇلى سەك­­سەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا نەمىس­تىڭ ۇلى اقىنى ي.ۆ.گيوتەنىڭ شەدەۆر­ دەرلىك «فاۋست» درامالىق پوە­ما­سىن تۇپنۇسقادان تىكەلەي اۋدارىپ, ايدى اسپانعا شىعاردى. بىلايشا ايتقاندا, ستيلدىك جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرا قازاقشا سويلەتتى. پوەتيكالىق مازمۇنى شەبەر اۋدارىلعان شىعارمانىڭ تولىق نۇسقاسى 1983 جىلى جارىق كوردى. مۇنىڭ ءوزى كەزىندە ەلەۋلى وقيعا بولعانى انىق. وسىلايشا, مەدەۋباي قۇرمانوۆ نەمىسشەدەن تىكەلەي اۋدارۋ جانرىنىڭ جاندانۋىنا زور ۇلەس قوستى. وكىنىشكە قاراي, «فاۋستىڭ» قازاقشا نۇسقاسىن قازىر شاممەن ىزدەپ تاپپايسىڭ. ەگەر دە الەمدىك دەڭگەيدەگى ايگىلى تۋىندى تاعى ءبىر رەت باسىلىپ شىقسا, تەك اۋدارماشىلار, وقىرمان قاۋىم ءۇشىن عانا ەمەس, تاۋقىمەتى مول كوركەم اۋدارماعا بەت بۇرعان ستۋدەنتتەرگە ۇلكەن كومەك, رۋحا­ني ازىق بولار ەدى. ال ساپالى ۇلتتىق اۋدارماشىلاردى دايارلاۋدىڭ تەتىگى ەڭ اۋەلى سوزدىككە كەپ تىرەلەدى. ويتكەنى تاتتىباەۆانىڭ نەمىسشە-قازاقشا سوزدىگى سوڭعى رەت 1992 جىلى شىقتى. ءومىر اعىپ جاتقان سۋ سەكىلدى, ءبىر ور­نىندا تۇرمايدى. ەندەشە, ۋاقىت وتە كەلە بەلگىلى ءبىر سوزدەر قول­دا­نىستان قالىپ, جاڭا سوزدەر ەنە­دى.­ ياعني تىلدىك كوممۋنيكاتسيا ۇدايى قوزعالىستا. نەمىس تىلىندە قازىر­دىڭ وزىندە بەس مىڭداي انگلي­تسيزم بار. «ۇلكەن نەمىس-قا­زاق­ سوزدىگى» مەن «ۇلكەن قازاق-نە­مىس سوزدىگىنىڭ» ءالى كۇنگە باسىلىپ­ شىق­­پاعانى ەلدىگىمىزگە سىن. جو­عا­­رى وقۋ ورىندارىنداعى اۋدار­ما­ ءىسى ماماندىعىنا وقىپ جۇر­گەن­ ستۋدەنتتەر قاي سوزدىككە يەك­ ارتا­دى ەكەن دەيسىڭ وسىندايدا. ويت­كەنى كەز كەلگەن تاۋەلسىز ەل ەڭ­ اۋەلى ۇلتتىق اۋدارماشىنى­ قا­جەت­سىنەدى. بىلە-بىلگەنگە, مادەني الماسۋدا اۋدارماشى – ەكى ەل اراسىن جالعايتىن التىن كوپىر.

شيرەك عاسىردان بەرى ەلى­مىز­­دەگى مەكتەپتەردىڭ باسىم كوپ­­شىلىگىندە تەك اعىلشىن ءتىلى­ عانا وقىتىلىپ كەلەدى. ال نە­مىس­ جانە فرانتسۋز تىلدەرى الىنىپ­ تاس­تال­عان.­ ەلىمىزدە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋر­ا­زيا­­ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن كوك­شە­تاۋ­داعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىن­داعى ۋنيۆەرسيتەتتە عانا نەمىس ءتىلى وقىتىلادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى, الداعى وقۋ جىلىندا ورتا مەكتەپتەردە نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرى ەكىنشى شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىلادى دەسەدى. بۇل, ارينە, قۇپتارلىق جايت. بىراق قازاق مەكتەپتەرىندە بۇل پاندەردە مامان جوقتىڭ قاسى. بۇل ورايدا كوركەم اۋدارما ماسەلەسىن ءسوز ەتۋ تىپتەن ەرتەرەك سياقتى. سوسىن نەمىس ءتىلى مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەن كۇندە, وندا اۋدارما ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەپ, شاعىن اڭگىمەلەردى اۋدارتىپ, بايقاۋ جاريالاسا, ىنتالاندىرسا دەيسىڭ.

نەمىستەر ورتالىق ازيا ادە­بيە­تىمەن تانىسۋعا ءارى وزدەرىن تانىس­تىرۋعا اسىق. بۇل ماقساتتا, 2021 جىلى گيوتە-ينستيتۋتتىڭ ارنايى جوباسىمەن قازىرگى زامانعى پوەزيانى ورتالىق ازيانىڭ بەس (قازاق, قىرعىز, وزبەك, تاجىك جانە تۇرىكمەن) تىلىنە اۋدارىلىپ, «Simurgh» («سامۇرىق») انتولوگياسىنا («World&Steppe» باس­پاسى, الماتى, 348 ب.) ولەڭدەر تۇپنۇسقادا, ياعني نەمىس تىلىندە جانە اۋدارمالارى جوعارىدا اتالعان بەس تىلدە توپتاستىرىلدى. گەرمانيانىڭ قارجىلاي قول­­داۋىمەن جارىق كورگەن جىر جي­ناعى سونىسىمەن قۇندى. 2022 جىل­دىڭ كۇزىندە تاشكەنتتە وت­كەن «نەمىس ليريكاسىنىڭ حالىق­ارا­لىق­ فەستيۆالىندە» «Simurgh»/ «سامۇرىق» انتولوگياسى تانىس­تى­رىلىپ, simurghpoesieraum.org ۆەبسايتى كوپشىلىك نازارىنا ۇسى­نىلدى. الماتىداعى گيوتە-ينس­تيتۋت جەر-جەردەگى كوركەم شى­عارما اۋدارماشىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ, ولار اۋدارمالاردى ءوزارا تالقىعا سالا وتىرا, ءتۇرلى جوبانى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى.

دينارا مازەن:

– ءدال وسى ماسەلەدە مەملەكەت­ قول­داۋى وتە قاجەت, ءتىپتى بۇل سالا­عا بيۋدجەتتەن اياماي اقشا ءبولىپ,­ جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ كەرەك­ دەپ ويلايمىن. وتىز جىل­دان بەرى ءتىل ماسەلەسى اقساپ كەلەدى­ دەپ ءبارىمىز قاپالىمىز, ءبىر جاعىنان ءار ادامنىڭ ساناسىنا بايلانىس­تى­ دەسەك, ەكىنشى ۇشى مىندەتتى تۇ­ر­دە مەملەكەتكە بارىپ تىرەلەدى. بيلىكتە ءتىلدىڭ وركەندەۋىنە مۇد­دە­لى­ ادامدار بولسا, قولىندا بارلىق تە­تىك بار.

ەڭ ءبىرىنشى, مەكتەپ وقۋلىق­تا­­رىن دۇرىس جازۋدان باستاۋ كە­رەك, قازىرگى وقۋلىقتار ساۋاتتى­ ادامدى نادان قىلادى دەسەم, ار­تىق ايتقانىم ەمەس. ءۇش بالاسى مەك­تەپتە وقيتىن انامىن, قازاق تىلىن­دە جازىلعان وقۋلىقتاردا جۇيە دە جوق, ساۋات­ دەڭگەيى دە تومەن. جوعارى سىنىپتاعى كۇردە­لى­­­ ءپان وقۋلىقتارى كوبىنە اۋدار­ما­­,­­ ولاردىڭ ساپاسىن مۇقيات تەك­سە­­­رۋ كەرەك ەدى. وقىساڭىز, بالا­ تۇ­گىلى ءوزىڭىز شاتاساسىز. جوعار­ى­­ وقۋ ورىندارىن ايتپاي-اق قو­­يا­يىق,­ ءبىز وقىعان 2000 جىلدارى قا­جەت ماتەريالدىڭ ءبارىن اۋ­دا­رىپ وقىدىق, ءالى دە سونداي جاعداي.

ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى­ قۇ­رى­لىپ, 100 وقۋلىقتى اۋدارعاندا سەڭ­ قوزعالدى, بىراق بيۋرو جۇمىسى توق­تاعانى وكىنىشتى جايت بولدى.­ كەرىسىنشە, سول بيۋرودا شىڭ­دا­لىپ, توسەلگەن ماماندارعا جاع­داي­ جاساپ, بيۋرونى اۋدارماشى دايارلايتىن مەكەمەگە اينالدىرىپ, بارلىق تىلدەگى مىقتى وقۋ­­لىق­تار مەن كىتاپتاردى اۋدارۋ­ ءىسىن­ جالعاستىرۋ قاجەت ەدى. قازىر تىلى­نە جانى اشيتىن ازاماتتار جەكە­ باسپا اشىپ, كەيبىرى ءوز قارجى­سىنا, ەندى ءبىرى دەمەۋشى تاۋىپ,­ الەم ادەبيەتىن قازاقشاعا تۇپ­نۇسقادان تىكەلەي اۋدارىپ جاتىر.­ بۇل سالا وتە جاقسى دامىپ­ كەلەدى. مەن بىلەتىن كەي باس­پا­ مەملەكەت قارجىسىنا دا­ كىتاپ شىعارىپ جاتىر, بىراق ولار­دىڭ ۇسىنىسى نارىقتاعى باعادان تومەن ەكەنىن بايقادىم. دەمەك مەملەكەت بۇل سالادا اقشا ۇنەمدەيدى. ءبىر سات­تىك ارزان اتاق شىعاراتىن دۇنيە­لەر­گە قارجى ايامايتىن بيلىك ءتىلدى وركەندەتەتىن ىستەرگە باسا ءمان­ بەرسە دەيمىن. مىسالى, ءوزى باس­پا اشىپ, اۋدارما جاساتۋ جۇمىسىن قولعا العان باسپاگەرلەر­ اياعىنان تۇرىپ كەتكەنشە قولداۋ جۇمىستارى بولسا, بۇل سالاعا قىزىعاتىن, بىراق قارجى ماسەلەسى قولىن بايلاپ جۇرگەن مىقتى ماماندار كوبىرەك تارتىلار ەدى. سەبەبى نارىقتا قازاقتىلدى كىتاپ­تار­ ۇلەسى سالىستىرمالى تۇردە ءالى وتە از.

دوسىم زىكىريا:

– ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس­ كەزىندە اعىلشىن ۇكىمەتى ۋينس­تون چەرچيللگە مەملەكەت­ بيۋد­جەتىن قالىپتاستىرىپ جات­قا­نىن, وسى ورايدا مادەنيەت قىز­مەت­كەرلەرىنىڭ جالاقىلارىن تومەن­دەت­پەكشى ەكەندىكتەرىن ايتادى عوي.­­ سوندا چەرچيللدىڭ بەرگەن جا­ۋا­­­بى­­ «وندا ءبىز نە ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇر­مىز؟» بولىپتى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ سەبە­بى ادەبيەت – مادە­نيەت­تى قا­لىپ­­­تاستىرۋشى باستى سالا­لاردىڭ ءبىرى. ال مادەنيەتتەن قار­جى اياعان ۇلتتىڭ بولاشاعى جوق. سەبەبى مادەنيەتتىڭ مايەگىنە قان­با­عان ۇرپاقتان ەرتەڭ ەل تىزگى­نىن دۇرىس ۇستايتىن تۇلعا شىق­پاي­دى.

ءبىز بالا كەزىمىزدە الەمدىك كلاس­­­سيكانى قازاق تىلىندە وقىدىق. مى­­سالى, اۋىل بالاسى دانيەل دەفو, ۋالتەر سكوت, الەكساندر ديۋما, سەرۆانتەس جانە ت.ب. الەم­دىك­­ كلاسسيكتەردى تۇپنۇسقادان وقي­­ الا ما؟ جوق. بالانى بىلاي قو­يىپ ۇلكەندەردىڭ ءوزى وقي ال­ماي­­دى. ورىس تىلىندەگىسىنىڭ وزىنە ەكى­نىڭ ءبىرىنىڭ ءتىسى باتپايدى. سون­داي الەمدىك جاۋھارلاردان اۋىل ادامدارىنىڭ حاباردار بولۋى, سول قازىناعا كەنەلۋى ارينە اۋدارما, وندا دا كوركەم, جوعارى دەڭگەيدەگى اۋدارمانىڭ ارقا­سى ەدى. ول دۇنيەلەردى اۋدار­عان­ اعالارىمىز دا ارامىزدان­ كەت­تى.­ ەندىگى جەردە كەزەك كەزەكتى تول­قىن­عا كەلدى. بۇگىنگى اۋدار­­ماشىلار­ قو­سىنىنىڭ ءبىر ارتىق­شىلىعى ءبارى دەرلىك تىكەلەي تۇپنۇسقادان اۋدارادى. اۋدارمادا دەلدال ءتىل بولماۋعا ءتيىس. سەبەبى ءار اۋدارماشى سول ءوزى اۋدارىپ وتىرعان ورتا­عا, ۇلتقا بەيىمدەپ, ول از دەسە­ڭىز ءوزى ءنار العان ورتانىڭ تۇسى­ن­ىگىمەن اۋدارادى. ال ول ءۇشىن­شى ءبىر تىلگە اۋدارىلعاندا ءوڭى قالاي وزگەرەتىنىن باعامداپ وتىر­عان بولارسىز؟ قازىرگى تاڭدا­ ەلىمىزدە اۋدارماشى­لار­ قوسىنى قالىپتاسىپ تا قال­دى.­ ءبىر اتتەگەن-اي دەيتىن تۇسى, «اۋدارما بيۋروسى» بولماسا باسقا جاقتان تارجىمەلەيتىن اۋدارماشىلاردىڭ ەتكەن ەڭبە­گى­نە, توككەن تەرىنە, جۇقارعان جۇي­كەسىنە العان قالاماقىسى تاتىمايدى. نەگە؟ سەبەبى كوبىنە اۋدارماعا تاپسىرىس بەرەتىن جەكە باسپالار, جەكە تۇلعالار. ال باس­­پاحاناسى بولعانمەن, وندا­عى قاعازدان قۇرىلعىعا دەيىن شەتەل­دەن الدىراتىن ەلىمىز ءۇشىن كىتاپ شىعارۋ ءىسى تىم قىمباتقا تۇسەدى. وسىدان كەلىپ جاڭاعى جەكە­مەنشىك تاپسىرىس بەرۋشىلەر اقشا­نى اۋدارماشىنىڭ ەڭبەگى­نەن­ (باسقادان مۇمكىن ەمەس) ۇنەم­دەيدى. از اقشاعا اۋدارعان اۋدار­ماشىنىڭ ءونىمى ساپاسىز بولىپ­ شىعادى. بولماسا مىقتى اۋدار­ما­شىلاردىڭ سۇراعان باعا­سىن جەكە­مەنشىك يەلەرى تولەي الماي­­دى­ دا, اۋەسقوي اۋدار­­ما­شى­عا جۇگىنەدى. ونىڭ نە بولارى بەل­گىلى. مەملەكەت قول­دامايدى ەمەس, «100 جاڭا وقۋلىق» نەمەسە تاعى دا باسقا باعدارلامالارمەن قولداپ جاتىر. ەلىمىزدەگى بۇكىل اۋدارما سالاسىن قولداۋعا مەم­لە­كەتتىڭ دە قالتاسى كوتەرە بەرمەس.­ دەگەنمەن بۇل ءىستى ارنايى زاڭ نە­مەسە ەرەجەلەرمەن رەتتەۋگە بو­لار ەدى.

شولپان قىزايباەۆا:

– اۋدارماشىلار الەم ادە­بيەتىنىڭ جاۋھارلارىن تۇپ­نۇس­قا­دان­ تىكەلەي اۋدارىپ, قازاقتىلدى وقىر­مانعا ۇسىنادى. ولاردىڭ ەڭبەگى­ ەرەن. اسىرەسە زاماناۋي قازاق­ ادەبيەتىن الەمگە تانىتۋدىڭ مەم­لەكەت ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭى­زى زور. ەندەشە, ساپالى اۋدارماشىلاردى تاربيەلەۋ ءۇشىن مەم­لەكەت جاعىنان قولداۋ كەرەك. ول قانداي قولداۋ بولماق دەسەڭىز, مىناداي ۇسىنىس ايتار ەدىم: اۋدارماشى دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورنىن تامامداعان مامان كەز كەلگەن ءماتىندى اۋدارىپ قانا جۇرە بەرمەي, ىزدەنۋى, كاسىبي تاجىريبە الماسۋى كەرەك. مىسالى, اعىلشىن, نەمىس نەمەسە باسقا ءتىلدى ەلدەردە اۋدار­­­­ماشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارت­تى­رۋعا باعىتتالعان مىقتى باعدارلاما وتە كوپ. قازاق تىلىنە اۋداراتىن اۋدارماشى سول ءىس-شارالاردىڭ ءبىرىن قاجەتىنە وراي تاڭداپ الادى. مىنە, وسى تۇستا شەتەلدەردەگى ارنايى ۆوركشوپتار مەن سەمينارلارعا مەملەكەت قاراجاتىنا سول ماماندى جىبەرىپ تۇرسا. جول قاراجاتىن وتەپ بەرسە بولدى. ول مەملەكەت ءۇشىن كوپ شىعىن ەمەس. كەرىسىنشە, مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزگە مىقتى ينۆەستيتسيا بولماق. بۇگىنگى كۇنى اۋدارماشىلارعا ونداي مۇمكىندىك بەرىلمەگەن. شەتەلدىك مادەنيەت وشاقتارىنان بولىنەتىن ارنايى قاراجات بارىنە جەتە بەرمەيدى. ارينە, ءوز ەلىمىزدە دە ونداي كوركەم اۋدارما جاساۋدىڭ تەحنيكاسى مەن ءتۇرلى ءادىسىن ۇيرەتەتىن ءىس-شارالار بار بولار. بولماسا, كەلەشەكتە مەملەكەت تاراپىنان سونداي ارنايى باعدارلامالار قولعا الىنار. ءۇمىت ۇزبەيىك.

سوسىن ەلىمىزدەگى باسپا ءىسىن قولداۋ كەرەك. بىلۋىمشە, ەلى­مىز­دە­گى­ باسپالاردىڭ 90 پايىزى جەكە­مەنشىك. ناعىز باسپا اۆتور­ مەن اۋدارماشىعا, رەداكتور مەن يلليۋستراتورعا قالاماقى تولەۋى, قاجەت ليتسەنزيانى ساتىپ الۋى كەرەك. ودان باسقا دا باسپا شىعىنى بار, جارناما, ماركەتينگ, لوگيستيكا دەگەن سياقتى. سوندىقتان كەيبىر باسپالار ءتۇرلى سەبەپپەن, قاراجاتى بار اۆتور مەن اۋدارماشىعا تەك تيپوگرافيالىق قىزمەت كورسەتۋمەن عانا شەك­تە­لە­دى. ەلىمىزدەگى باسپالار تىكە­لەي باس­پا ىسىمەن اينالىساتىن ۋاقىت­­تا قا­ل­ام­­­گەرلەرىمىز, اسىرەسە جاس اۆتور­لار, نەشە مىڭداعان تيراج­بەن­ باسىلىپ, اۋدارماشىلار ۇل­كەن­ تىلدەردەن ساپالى اۋدارما جاساپ, قازاقتىلدى وقىرمانعا ۇسىنا الادى.

ءتىل بىلگەننىڭ ءبارى اۋدارماشى ەمەس

 – ءبىز ءۇشىن تۇپنۇسقادان اۋدا­رۋ اۋاداي قاجەت. ال وسى سالادا قان­داي ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋىن­­­­داپ وتىر؟

ماقسات دۇيىسماعامبەت:

– ارينە, كوركەم شىعارما تۇپ­نۇس­قادان تىكەلەي اۋدارىلعاندا عانا­ وقىرمانعا بار بوياۋىمەن, باس­تاپقى اجار-سيپاتىمەن جەتەدى. ايتسە دە الەمدىك ادەبيەت تۋىن­دى­­­لارىن اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, يسپان, اراب, قىتاي, جاپون, تۇرىك, ت.ب. تىلدەردەن تىكەلەي تارجىمەلەۋگە بايلانىستى ءبىراز قيىندىق تۋىندايتىنى انىق. تۇپنۇسقا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن جانە تەرەڭ تۇسىنەتىن اۋدارماشىلار دايارلاۋداعى باس­تى سالماق – بۇل ارادا, ەڭ الدىمەن, وسى سالا ماماندارىن دايارلايتىن ەڭ باستى وقۋ ورنى ابىلاي حان اتىنداعى الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنە, سونداي-اق شەتەل تىلدەرى ماماندارىن دايارلايتىن باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەدى. بىراق... وسى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن تۇلەكتەر تۇپنۇسقا ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ, تەرەڭ تۇسىنەتىن دەڭگەيگە جەتكەن كۇننىڭ وزىندە كوركەم اۋدارما جاساي الا ما؟ ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى وسىدان تۋىندايدى. ويتكەنى اۋدارماشى بولۋ ءۇشىن ادەبي دارىن كەرەك. انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن, قازاق ءتىلىنىڭ نازىك يىرىمدەرىن, الۋان­ ءتۇرلى بوياۋىن تاپ باسا تانىپ, ءوزى اۋدارىپ وتىرعان جازۋشىنىڭ تۋىن­دىسىن وقىرمانعا قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تۋىن­دىسىنداي ەتىپ ۇسىنا بىلەتىن ءتارجىماشى عانا كوركەم اۋدارما جاساي الادى.سوندىقتان اتالعان جوعارى وقۋ ورىندارى ادەبي اۋدار­ما جاسايتىن مامان­داردى بولەك دايارلاۋى كەرەك. ارنايى توپ اشىلىپ, بۇعان جوعارىدا ايتىلعان تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الاتىن دارىندى ستۋدەنتتەر ىرىك­تەلىپ الىنۋعا ءتيىس.

شولپان قىزايباەۆا:

– قازاقتىلدى وقىرماندى الەم ادەبيەتىنىڭ كەرەمەت تۋىندىلارىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن تۇپنۇسقادان اۋدارۋ قاجەت دەيمىز. بىراق ادەبي اۋدارمامەن اينالىساتىن اۋدارماشى از. سەبەبى ادەبي اۋدارمانى كوز مايىن تاۋىسىپ اۋدارادى, الايدا ەڭبەگىنە لايىقتى ەڭبەكاقى تولەنبەيدى. جاقسى تابىس تابۋ ءۇشىن باسقا مانساپقا اۋىسىپ كەتەدى. كەلەسى ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە سوزدىك جوق. تاعى ءبىر ماسەلە – الەم شىعارمالارىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقا­سى­نان ءالى دە قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ كەلە جاتقانى. ونداي شىعار­ما­نىڭ­ كوركەمدىگى تۇپنۇسقاسىنا قارا­عاندا جۇپىنى كۇيگە ءتۇسىپ, بار بوياۋىنان ايىرىلادى. بۇل  –قيا­نات. ەڭ ماڭىزدى ماسەلە وسىلار. باسقا ۇلكەندى-كىشىلى ماسەلە نيەت بولسا, جەڭىل تۇزەلەدى دەپ ويلايمىن.

دوسىم زىكىريا:

– قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ ادە­بيەتى, اسىرەسە بۇگىنگى جاھاندانۋ جاع­دايىندا سىرتقى ۇدەرىستەردەن تىس قالا المايدى. ول الەم حالىق­تا­رىنىڭ ادەبيەتتەرىمەن ىقپال­دا­سا, باسەكەلەسە وتىرىپ داميدى. بۇگىن­گى تاڭداعى الەمنىڭ الدىڭعى قاتار­لى ادەبيەتىنىڭ كوبى وسى ۇردىس­تەن ءوتتى. ءتىپتى قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىنە مۇسىلماندىق شىعىستىڭ, پارسى الەمىنىڭ ىقپالى بولعانىن كەز كەلگەن ادەبيەتشى دالەلدەپ بەرە الاتىن شىعار. دەگەنمەن جوعارىدا دا ايتىپ ءوتتىم, ءبىز قازىر كەڭەس وداعى كەزىندەگى قازاقستان ەمەسپىز. ول كەزەڭگە قاراعاندا شەتەلدەردىڭ ءتىلىن عانا ەمەس, ءدىلىن دە مەڭگەرگەن جاستارىمىز كوپتەپ شىعىپ جاتىر. اۋدارماشىعا كەرەكتى ەڭ باستى قاسيەت وسى. ەندەشە, سولاردى نەگە پايدالانباسقا؟ ال ولاردى پايدالانعاندا دا ءسولىن سىعىپ الىپ, قابىعىن لاقتىرىپ تاستايتىن جەمىستەي ەتىپ ەمەس, قانات بايلاپ, شابىت بەرەتىندەي, ءارى قاراي دا راقاتتانىپ جۇمىس ىستەيتىندەي بولۋى كەرەك. سەبەبى اۋدارما – وڭاي جۇمىس ەمەس. بۇ­گىن­گى نارىقتىق زاماندا باسقا ەلدى­ قايدام, ءبىزدىڭ ەلدە اۋدار­ما­ ارقىلى ىرعىن پايداعا كەنەلۋ­ مۇم­كىن ەمەس. دەي تۇرعانمەن, العاش­قى سوقپاقتار بار. كوپتەگەن اۋدار­ماشى مۇنى كاسىپ قىلا باس­تادى. ول ۇيالاتىن نارسە ەمەس. دەگەنمەن كاسىپتەن پايدا تابام دەپ, ساپا جاعىن ۇمىتىپ كەتپەۋ كەرەك. اۋدارماشىنىڭ, وندا دا تۇپنۇسقادان اۋداراتىن­ اۋدار­ما­شى­نىڭ ەڭبەگى باعالانسىن دەسەك, مەم­لەكەت اقشا بولمەي-اق قويسىن, اۋدار­ماشى ەڭبەگىن باعالايتىن ناقتى زاڭ شىعارىپ, اۋدارىلاتىن ەلدىڭ تىلىنە جانە سالاسىنا (اۋىر-جەڭى­لىنە) وراي اۋدارما قۇنىن, اۋدار­ما جۇمىسىنداعى بەت سانىنىڭ تاڭباسىن بەلگىلەپ بەرسە ءتىپتى قۇبا-قۇپ ەدى. ءتىپتى جەكە­مەنشىك كومپانيالارعا الەم­دىك­­ ءىنجۋ-مارجانداردى اۋدارعانى ءۇشىن سالىقتىق جەڭىلدىكتەر قاراس­تىر­سا دا ارتىق بولماس ەدى. جىل سا­يىن­ ساپالى اۋدارما ونىم­دە­رىن­­ وندىرگەن جەكەمەنشىك باس­پا­ يەلەرىنە ارنايى گرانتتار تا­عايىنداسا. سەبەبى قازىر اۋدارما­ بەرۋشى كومپانيالار, اسىرەسە اۋ­سور­سينگتىك كومپانيالار بەت سانىن­ دا, باعانى دا ءوز ىڭعايىنا قاراي قويىپ الادى. «كەلىسپەسەڭ, باسقاسى بار» دەگەن ۇستانىم. مۇنىڭ ار جاعىندا كوبىنە ساپاسىز ءونىم جاتادى. سوعان قاراماستان ءوز ەڭبەگىن ەشكىمگە بۇلداماي, كە­رى­­­سىنشە نارىق زامانىنا ىڭ­عاي­لا­­نىپ جاتقان اۋدارماشىلار دا بار. سونىڭ ءبىر مىسالى, بەل­گىلى اۋ­­دار­ماشى, جۋرناليست – شىنار ءابىلدا قارىنداسىمىزدى اتاپ­ وتەر­ ەدىم. ول جاقىندا عانا ءوزى­نىڭ­­­ ءبىراز جىلعى اۋدارما وي-تول­عاۋ­­­لارىنىڭ نەگىزىندە «الەمدى وز­­­گەرتكىڭ كەلسە, ايەلدى ءسۇي» اتتى جي­­­ناعىن شىعاردى. وقىرمان تا­­را­­پىنان سۇرانىس بار. ياعني اۋدار­ماشىلارعا دا نارىقتى زەرت­­ت­­ەۋ, نارىق سۇرانىسىنا وراي جۇ­مىس ىستەۋ كەرەك سياقتى. سوندا ەشكىمگە دە جالىنىشتى بولمايدى.

دينارا مازەن:

– تۇپنۇسقادان اۋدارۋ ءۇشىن الدىمەن سول ءتىلدى جەتىك بىلەتىن ماماندار كەرەك جانە (ودان دا ماڭىزدىسى) ولار اۋدارمانى قىزىعىپ جاساۋى كەرەك. بىزدە قازىر كوپ ادام ءوزىن اۋدارماشى سانايدى, ويتكەنى جۇمىس بارىسىندا ءتۇرلى سالا ماماندارى كوپ ماتەريالدى نەمەسە قۇجاتتى وزدەرى اۋدارۋعا ءماجبۇر. ولاردىڭ ساپاسىن تەكسەرىپ جاتقان ادام جوق. كەز كەلگەن مەكەمەگە كىرسەڭىز قابىرعادا ورىسشا ءماتىن مەن قاسىندا «ەشكىم تۇسىنبەيتىن» قازاق تىلىندە جازىلعان اۋدارماسى تۇرادى. ولار قازاقشاسى تۇرۋعا ءتيىس دەگەن سوڭ امالسىز شالا-پۇلا اۋدارا سالادى.

ال ءوزىم ىشىندە جۇرگەن كى­تاپ شىعارۋ جۇمىسىنا كەلسەك,­ باس­پاگەرلەر ءۇشىن ساۋاتتى مامان­ تابۋ ۇلكەن پروبلەما بوپ وتىر­عا­نىن ءجيى ەستىپ, كورىپ ءجۇرمىن. بىلاي قاراساڭىز, قازىرگى جاس ما­مان­­­داردىڭ كوبى اعىلشىن ءتىلى­ن­ بىلە­دى, مەكتەپتەن جاقسى ۇيرەنىپ شىعادى. بۇل جەردە ماسەلە تۇپنۇسقا تىلدەن گورى انا ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىن جەتىك بىلمەۋدە سياقتى. بىرنەشە ءتىل بىلەتىن ادامنىڭ ءبارى اۋدارماشى بولا المايدى. اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەدى, وقىعاندا نەمەسە ەستىگەندە تۇسىنەدى, ال سونى قازاقشا جەتكىزۋ جاعى قالاي؟ قالاي ەستىسەڭ نە وقىساڭ سولاي اۋدارىپ بەرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەر, ال قازاق تىلىندە جازىلعانداي ەتىپ اۋدارۋ – كاسىبي ماماننىڭ ءىسى.

روزا مۇساباەۆا:

– گەرمانيا, شۆەيتساريا, اۋستريا سياقتى نەمىستىلدى ەلدەردە اۋدارماشىلار, قالامگەرلەر شىعارماشىلىق تۇرعىدا ميداي ارالاسىپ جاتادى. ءتۇرلى بايقاۋلار, كىتاپ جارمەڭكەلەرى, شەبەرلىك ساعاتتارى وتكىزىلەدى. حالىقارالىق كىتاپ كورمەلەرى مەن ادەبي فورۋمدارعا بەلسەنە قاتىسادى. بيلىك كوركەم شىعارمالاردىڭ وقىلۋىنا ىقىلاستى. وعان قارجى سالادى. باسپادان شىققان ادەبي شىعارمالاردى جاقسى جارنامالايدى. ادەتتە, ولار كەم دەگەندە ءبىر الەم (يسپان, نەمىس, اعىلشىن, فرانتسۋز) تىلىندە سويلەيدى. ءوزارا ەركىن تۇسىنىسەدى. ولاردا مەيلى اقىن, جازۋشى بولسىن, ستيپەنديا ۇتىپ الىپ, شىعارماشىلىق ۇيلەرىندە جازۋمەن اينالىسادى. بىزدە دە سونداي مۇمكىندىك تۋسا عوي. تەك شەت تىلىنەن اۋدارىپ قانا قويماي, قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تۋىن­دىلارىن دا وزگە تىلگە تىكە­لەي اۋدارۋعا مۇمكىندىك تۋار ەدى. ادە­بيەتتىڭ ءبىر پاراسى سانالاتىن كوركەم اۋدارما جانرى دامىسا, وزگە ەل دە قالامگەرلەرىمىزدىڭ تاماشا تۋىندىلارىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولار ەدى. بىزدە نەگە اۋدارماشىلار ۇيىمىن قۇرىپ, شەبەرلىك ساعاتتارى سياقتى ءتۇرلى شارالاردى وتكىزبەسكە؟!

گەرمانيادا جەر-جەر­دە­ قا­لام­­­­گەرلەر وقىرمانمەن جۇز­دە­­­­سىپ, جاڭا شىعارمالارىنان ۇزىن­­­دىلەر وقىپ جاتادى. ونداي­ باس­­قوسۋلارعا تورتكۇل دۇنيە­دەن­­ كەپ جاتاتىن كوركەم شى­عار­­ما ءتارجىماشىلارى ارنايى­ شاقىرىلادى. سول اۋدارماشى­ بەل­گىلى ءبىر شىعارمانى ءوز تىلىنە اۋدا­رۋعا ىقىلاس تانىتىپ جاتسا, قۋانا كەلىسەدى. باسپاگەرلەر سول كىتاپتاردى اۋدارماشىعا سىيعا تارتادى. ونىڭ وسى جوبا­مەن الاڭسىز اينالىسۋىنا جاعداي تۋعىزىپ, گرانتپەن اۋدار­ما­شى­لار ۇيىندە الاڭسىز اۋدارۋىنا مۇم­كىندىك تۋعىزادى. وزگە تىلگە اۋدارىلعان شىعارمانى باسپا­دان جارىق كورۋى ءۇشىن قارجى­لان­دى­را­دى. ولاردان ۇيرەنەرىمىز كوپ. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى, دامىعان ەلدەرمەن تەرەزە­مىز­دى تەڭەستىرۋدىڭ ءبىر ۇشى اۋدارمادا جاتىر.

 اۋدارماشى – شىعارمانىڭ ەكىنشى اۆتورى

 – ەلىمىزدەگى كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە اۋدارما ءىسى ماماندىعى بار. بىراق سولاردىڭ اراسىنان وسى سالاعا ءوزىن ارناعان اۋدارماشىلاردى كەزدەستىرمەدىك. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

دينارا مازەن:

– مۇلدەم اۋدارماشى شىق­پاي­ جاتىر دەۋگە بولماس, قازىر جاق­سى اۋدارما جاساپ جۇرگەن مامان­داردىڭ ءبىرازى شەت تىل­دەرى­ ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى بەلدى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن. دەگەنمەن ماماندىعى اۋدارماشى بولسا دا, بولاشاعىن اۋدارمامەن باي­لا­نىستىراتىن ستۋدەنتتەر از ەكەنى راس. بىلتىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ اۋدارما كافەدرا­سىن­دا وقيتىن ستۋدەنتتەرمەن ونلاين كەزدەسۋ وتكىزدىم. ولارعا «اۋدارماشى بولام دەگەن جوسپارلارىڭ بار ما؟» دەگەندە ء«يا» دەپ جاۋاپ بەرگەنى از بولدى. ابىلايحان اتىنداعى شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسكەندە دە سونداي جاعداي بولعان ەدى. بايقاۋىمشا, كوبى وقۋ بىتىرگەن سوڭ شەت تىلىندە سۇرانىس بار باسقا سالاعا كەتۋدى كوزدەيدى.

ءبىر جاعىنان, ولار اۋدارما­ قيىن جانە تولەماقىسى تومەن سالا دەپ ويلايتىن شىعار. ەكىن­شىدەن, جالپى مامان دايار­لاۋدا كەمشىلىك كوپ. ءوزىم ماگيستراتۋرادا «اۋدارما ءىسى» ماماندىعىندا وقىدىم. بىراق وندا اۋدارماشى ەمەس, فيلولوگ وقىتۋشى بولۋعا دايىنداپ جاتقانداي سەزىم بولدى. پراكتيكادا ۋنيۆەرسيتەتكە ساباق بەرۋگە جىبەردى. ديپلومىمدا «اۋىزشا اۋدارماشى» دەپ تۇر, بىردە-ءبىر رەت سينحرونيست نەمەسە ىلەسپە اۋدارماشىلار قاسىندا بولىپ, تاجىريبەدەن وتكەن جوقپىز. ءتىپتى وعان قاتىستى دايىندىق جۇمىستارى دا بولمادى. قازىر مۇمكىن جاعداي جاقسىراق شىعار. ارنايى نيەتى بار ادام ينتەرنەت ارقىلى وقىپ, ءتىل ۇيرەنىپ, دامي­تىن زاماندا وتىرمىز عوي. ءوز بايقاۋىمشا, اۋدارماشى بولۋعا دا بەيىم كەرەك, تابيعي تۇيسىك قاجەت. مىقتى اۋدارماشى بولعان حيميك, تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن تانىستارىم دا بار.

دوسىم زىكىريا:

– سەبەبى جوعارىدا ايتىل­عان­ اۋدارما سالاسىنىڭ تارتىم­سىز­دىعىندا دەپ ويلايمىن. اۋدارماشىنىڭ حالىقتار ارا­سىن­داعى التىن كوپىر ەكەنىن ناقتى پايىمداپ, ونى باعالاعان كەزدە اۋدارماشىلار ادەبي, كوركەم اۋدار­ما سالاسىنا بەت بۇرادى. جەتە تۇسىنگەن ادامعا اۋدارما جۇمى­سى­ دەگەنىڭىز – ەل مەن ەلدى عانا ەمەس, ولاردىڭ مادەنيەتتەرىن, سالت-ءداستۇرىن ءبىر-بىرىنە تانىتاتىن, وقشىرايىپ تۇرعان ەلدەردى وقشاۋلاماي باۋىرعا تارتاتىن, ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتاتىن, بىلايشا ايتقاندا بەيرەسمي ديپلوماتيا ەمەس پە؟ ال وسى مىندەتتى موينىنا العان اۋدارماشى – وراسان زور جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن مامان. ال سول مامانعا جاقسى ۇسىنىس بولماسا, ەڭبەگى جاقسى باعالانباسا, ول ەلىن, جەرىن, ءتول ادەبيەتىن, سالت-ءداستۇرىن, ءتىلىن سۇيەتىن قىپ-قىزىل وتانشىل بولسا دا مۇنداي اۋىر ءىستى ايلار بويى اش وتىرىپ ىستەمەيتىنى انىق. ازىرگە كوركەم اۋدارمادان گورى سوزبە-ءسوز اۋدارما نەمەسە تەلەحيكايالار تارجىمەسى ونىمدىرەك بولىپ وتىر.

روزا مۇساباەۆا:

– مەنىڭشە, ادەبيەتكە بەيىم بالالاردى شەت (الەم تىلدەرى) ءتىلىن مەڭگەرۋگە باعىتتاسا, كەيىن ول پروزاعا مەيلى پوەزياعا قالام تەربەسە دە, مىندەتتى تۇردە كوركەم اۋدارماعا ءبىر سوقپاي قويمايدى. ءارى قالامگەرلەردىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جيىندارىندا ءوز ويىن (اۋدارماشىنىڭ كومەگىنسىز) ەركىن جەتكىزۋگە, ءوزارا تۇسىنىسۋدە ەش قيىندىق بولمايدى. سوندا عانا الەمدىك ارەناعا شىعامىز. ياعني قازاق ەلى شەتەل ادەبيەتىن, شەتەل ءبىزدىڭ ادەبيەتتى تانيتىن, وقيتىن, باعدارلايتىن, باعامدايتىن بولادى. ءححى عاسىر­­­دا قازاق قالامگەرلەرى ءوز قازا­­­نىندا قايناماي, الەمگە تانى­لۋ­­دىڭ بىردەن-ءبىر كىلتى وسىندا­ جاتىر. اتا-انا, مەكتەپ بولىپ­ بالانى كوركەم شىعارما وقۋعا ىنتالاندىرۋدىڭ جولىن قاراس­تىرسا, سونداي-اق اۋدارما ءىسى فاكۋل­تەتتەرىنە وقۋعا تۇسۋگە كوبىرەك گرانت بولىنسە يگى. ءارى تەوريا ءوز الدىنا ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىنىڭ ءوزى دە ءىس جۇزىندە كوركەم شىعارمانى اۋدارۋمەن اينالىسىپ جاتسا, تىپتەن جاقسى. جىر قۇلاگەرى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى (ادەبي رەداكتورى گەرد حايدەنرايح) نەمىس تىلىندە جارىق كورگەن سوڭ, گەر­ما­نياداعى ديۋسسەلدورف تەات­رى­ وسى شىعارمانى ساحنالادى.­ بەلگىلى اۋدارماشى ادىلبەك ءالجانوۆ ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەما­­سىن نەمىس تىلىندە سويلەتتى. 2006 جىلى قالامگەر, اۋدارماشى كەڭەس يۋسۋپوۆتىڭ جەتەك­شى­لىگىمەن جارىق كورىپ كەلگەن «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا قانشاما الەمدىك دەڭگەيدەگى تاماشا جاۋھار دۇنيەلەر جاريالاندى. وسى باسىلىمنان شولپان باينەشوۆا نەمىسشەدەن تىكەلەي اۋدارعان ي.ۆ.گەتەنىڭ «جاس ۆەرتەردىڭ باسىنان كەشكەن قاسىرەتتەرى» شىعارماسىنىڭ قازاقشاسى تاڭداي قاقتىردى. بىراق سول باسىلىمنىڭ جابىلۋى اقىلعا قونىمسىز. تىزە بەرسە, اۋدارىلىپ جاتقان شىعارمالار بولعانىمەن, تەڭىزگە تامىزعان تامشىداي از. وسى ءبىر باعالى جۋرنال كەيىن مەملەكەت تاراپىنان قارجى بولىنبەگەندىكتەن, جارىققا شىعۋىن توقتاتتى. ەگەر وقىرمان قاۋىم الەم ادەبيە­تى­مەن سۋسىنداسىن دەسەك, وسى جۋرنال مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلسا يگى.

مەيلى, دامىعان, مەيلى, دامۋى كەشەۋىلدەگەن ۇلت بولسىن, تابيعات قاشان دا ۇلى جازۋشىلاردى تۋدىرىپ وتىرادى. ال ولاردىڭ اسىل-جاۋھارلارى وزگە تىلدەرگە تەك اۋدارماشىنىڭ ارقاسىندا عانا تانىلاتىنىن ەستەن شىعارماساق بولعانى دا.

ماقسات دۇيىسماعامبەت:

– ەلىمىزدەگى اۋدارما ءىسى ماماندارىن دايارلايتىن فاكۋلتەت العاش رەت 1989 جىلى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە اشىلدى. بۇل زامان تالابىنا ساي ومىرگە كەلگەن فاكۋلتەت ەدى. ويتكەنى انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە الۋىنا بايلانىستى ەلىمىزدە ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ قولعا الىندى. سوندىقتان اۋدارما ءىسى ماماندارىن دايارلايتىن فاكۋلتەتتەردەگى وقۋ باعدارلاماسى, ەڭ الدىمەن, وسى باعىتتى نەگىز ەتىپ العان سياقتى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ دا اۋدارما ءىسى فاكۋلتەتى تۇلەكتەرى كوبىنە-كوپ ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ سالاسىندا قىزمەت ىستەپ, العان ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن دە وسى باعىتتا شىڭدادى. بۇل فاكۋلتەتتە كوركەم اۋدارما شەبەرلىگى ءپان رەتىندە جۇرگەنمەن, ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ جۇمىسىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى. اۋدارما ءىسى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان ستۋدەنتتەردىڭ كوركەم اۋدارما سالاسىنا دەن قويماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىدان دەپ ويلايمىن.

شولپان قىزايباەۆا:

– اۋدارماشى ديپلومىن العانىمەن, اۋدارماشى ەكەنسىڭ, مىناداي ۋاقىت اراسىندا وسىنداي شىعارمانى اۋدارا عوي دەپ ونى قۇشاق جايىپ ەشكىم شاقىرىپ جاتپايدى. مەملەكەتتىك مەكەمە مەن باسپالار ارنايى جۇمىس ورنىن ۇسىنبايدى. جاس مامان باسقا سالادان دا وزىنە جۇمىس ىزدەيدى, كومپانيالارعا اۋدارماشى, وفيس قىزمەتكەرى بولىپ ورنالاسادى, ت.س.س. تاعى ءبىر سەبەبى – كوركەم اۋدارما جاساۋ وتە كۇردەلى ءىس, كوبى بۇعان شىدامايدى. اۋداراتىن ءماتىندى وقىپ, ءتۇسىنىپ قانا قويماي, ءتىپتى كەي تۇسىندا تازا ىزدەنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.

– جاقسى اۋدارماشى ءوز سالاسىندا قانداي شارتتاردى تولىق ورىنداۋى كەرەك؟

ماقسات دۇيىسماعامبەت:

– جاقسى اۋدارماشى ءوز كوڭى­­­لىنەن شىققان, ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىمەن ۇندەسەتىن تۋىندىنى اۋدارۋى كەرەك. ءوزى اۋدارىپ وتىرعان شىعارما اۆتورىنىڭ كوكەيىندەگى ويدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ, ىشتەي وي ەلەگىنەن وتكىزۋى, شىعارما ءماتىنىنىڭ ىشكى استارىن سەزىنە بىلۋگە ءتيىس. تۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ جانىنا مازا تاپتىرماعان سەزىمدەردى, ونىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن تاپ باسا تانۋى قاجەت. شىعارما اۆتورى باس­تان كەشكەن سان الۋان سەزىمدەردى اۋدار­ما­شى دا ءوز باسىنان كەشىرۋگە ءتيىس. جازۋشىنىڭ وزىندىك ءستيلىن, ءتىل ورنەگىن ساقتاي وتىرىپ اۋدارۋى قاجەت. اۋدارماشىنىڭ كوكەيىندە: «بۇل شىعارمانىڭ ەكىنشى اۆتورى –  مەنمىن» دەگەن سەنىم بولۋى كەرەك. اۋدارماشى ءوزى اۋدارىپ وتىرعان شىعارمانىڭ اجارىن ايشىقتاي ءتۇسۋى, قاجەت دەسەڭىز, تۇپنۇسقا اۆتورىمەن شىعارماشىلىق باسەكەگە تۇسە وتىرىپ اۋدارۋعا ءتيىس. اۋداراتىن شىعارماعا اۋدار­ما­شى ءوزىنىڭ ءتول پەرزەنتىندەي قاراۋى قاجەت.

شولپان قىزايباەۆا:

– ەڭ الدىمەن, اۋداراتىن شىعار­مامەن ءوزى تىڭعىلىقتى تانى­سۋى كەرەك. شالا بىلەتىن دۇنيە­نى اۋدارۋ قيىن. ەشتەڭەنى قالت جىبەرمەي, ساپالى اۋدارعانى ءجون. اۋدارما ليتسەنزياسىن انىق­ت­­­اۋى قاجەت (ول ليتسەنزيا اۋدار­­ماشىدا نەمەسە اۋدارمانى­ باسىپ شىعاراتىن باسپادا بولۋى مۇمكىن). ەگەر اۋدارماشى اۆتوردىڭ نەمەسە باسپانىڭ تاپسىرماسىمەن جۇمىس جاساسا, ولارمەن مىندەتتى تۇردە كەلىسىم-شارتقا وتىرۋى كەرەك. ول قۇجاتتا ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىنەن باسقا, اۋدارمانىڭ كولەمى, قالاماقى قۇنى جانە اۋدارمانى تاپسىرۋ ۋاقىتى سياقتى ماڭىزدى پۋنكتتەرى بەلگىلەنەدى. اۋدارما جاساۋعا جۇرەكسىنبەگەنى ابزال, مەيلى, كەي تۇسىن جىمداستاس­تىرا الماي جاتسا دا. سەبەبى اۋدارماشىنىڭ ءبارى ادەبي تۇردە اۋدارۋى شارت ەمەس. باسپا رەداك­تورى كەيىن جوندەپ الادى. اۋدارماعا كەزدەيسوق ادام كەلە بەرمەيدى. ۋاقىتپەن ساناسپايتىن, اۋداراتىن دۇنيەنىڭ وزىنە عانا ەمەس, وقىرمان مەن باسپالارعا دا بەرەرى مول ەكەنىن تۇيسىنەتىن, ءوز ىسىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن ادامنان عانا مىقتى اۋدارما كۇتۋگە بولادى.

دوسىم زىكىريا:

– مەنىڭشە, ەڭ الدىمەن­ قۇش­تار­لىق, ىنتا-جىگەر, قاي­سار­لىق كەرەك. جاقسى اۋدارماشى بولىپ شىعۋ ءۇشىن ءوزىڭ ۇيرەنگەن شەت تىلىنە بار ىنتاڭدى سالىپ, قۇشتارلىقپەن بەرىلە ۇيرەنۋىڭ كەرەك. ۇيرەنۋىڭ از بولادى, ونى دا انا تىلىڭنەن كەم سۇيمەۋىڭ كەرەك. ارنايى ۋاقىت ءبولىپ, سول تىلدە ءان تىڭداپ, كينو كورىپ, ماقال-ماتەلدەرىن وقىپ, زەرتتەپ, ەتنولوگياسىن, ەتنوگرافياسىن, ۇلتتىق اسحاناسىن, تاريحى مەن گەوگرافياسىن دا زەرتتەۋىڭ قاجەت. سول ءتىلدىڭ وكىلىمەن ەمەن-جارقىن سۇحبات قۇرىپ, دوس بولىپ­ كەتسەڭ ءتىپتى جاقسى. سەبەبى وسىنىڭ ءبارى اۋدارماشىنىڭ سوزدىك قورىنىڭ مولايۋىنا كەرەمەت سەپتىگىن تيگىزەدى. ءتىل ۇيرەنۋ دەگەنىڭىز كولىك تىزگىندەۋدى ۇيرەنۋ ەمەس. وعان قانشاما جىلدارىڭ, ءتىپتى بۇكىل عۇمىرىڭ كەتۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن قاتار اۋدارماشى­ ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيە­تىنە, بار بوياۋىنا, ءنار-ۋىزىنا تو­لىق جارىعان ادام بولعانى وتە دۇرىس. كوركەم شىعارما اۋداراتىن­ ادام عالىم بولسا, ءتىپتى قۇبا-قۇپ. اۋدارمانىڭ بۇل ءتۇرى – جان-جاقتى دايىندىقتى تالاپ ەتەتىن وتە كۇردەلى دۇنيە. سوندىقتان دا­­ بۇل سالاداعى اۋ­دار­­­­­­ماشى جان­-جاقتى, دۇنيە­تا­نىمى كەڭ, تاجىريبەسى مول بولسا, وندا ساپالى دۇنيەلەر تۋ­دىرا الادى. سوندا عانا ءوزىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن حالقىڭ سەنىڭ اۋدارعان ەڭبەگىڭدى ءوز تۋىن­دىسىنداي قابىلداپ, ءتول ادەبيەتىندەي ءسۇيسىنىپ وقيدى.

دينارا مازەن:

– بۇعان دەيىن ايتقانىمداي, ەلىمىزدە بارلىق سالادا قۇجاتتار, ماتەريالدار كوبىنە ورىسشا, ونى سول مەكەمە قىزمەتكەرلەرى وزدەرى اۋدارىپ الادى. ولاردىڭ كوبى ءوزىن اۋدارماشى سانايدى. كەيدە ءبىر ادامدارمەن تانىسقاندا «فريلانسەر اۋدارماشىمىن» دەسەڭ, ولار قىزىعىپ, «مەن دە جۇمىستا قۇجاتتار اۋدارىپ ءجۇرمىن, ماعان دا تاپسىرىس الىپ بەرشى, اۋدارما جاساي الام» دەپ جاتادى. سول كەزدە اۋدارما ءىسىن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن وڭاي جۇمىس سانايتىندارىن بايقاپ, تاڭعالامىن.

اۋدارمامەن كاسىبي اينا­لىس­قانىما ون جىلدان استى, وعان­ دەيىن مەن دە جۋرناليست, وقى­تۋ­شى بولعاندا اۋەسقوي اۋدارما­ جاسايتىنمىن. جاقسى اۋدار­ما­شى بولۋ ءۇشىن بىزگە ۇنەمى ۇيرەنۋ كەرەك, اۋدارما سالاسىنا­ قاتىستى ادەبيەتتەردى وقىپ وتىرۋ, سىن ەستۋگە دايار بولۋ جانە سىن­دى قابىلداي الۋ كەرەك. اۋدار­­­ما­شى­نى شىڭدايتىن – سىن. اۋدار­ما­ جاساپ بىتكەن سوڭ رەداكتوردان وتەدى, سوسىن تاپسىرىس بەرۋشىگە جەتەدى. ول ەكەۋى ريزا بولسا, كوڭىلىڭ ورنىعادى.

ساپالى اۋدارما جاساۋ – باس­­تى­­ مىندەت, وعان قوسا اۋدارما­نى­­ ۋاقتىلى وتكىزۋ, مەجەلى ۋا­قى­­تىن ساقتاي ءبىلۋ دە ماڭىزدى. فريلانسەر جۇمىس كەستەسىن ءوزى بەل­­گىلەيدى, تايم مەنەدجمەنت ساق­­تاماسا جۇمىسى جۇرمەيدى. مىقتى, بىراق وتە جالقاۋ اۋدارما­شى­­ تانىس­­تارىم بار. تاپسىرىس بەرۋ­­شىگە ۋادە بەرگەن ۋاقىتتان كەشىك­تىرىپ, شىرىلداتىپ قويۋ ادامگەرشىلىككە قايشى.

روزا مۇساباەۆا:

– ءوزىنىڭ ءتول ادەبيەتىن بالا كۇنىنەن وقىپ, ءون بويىنا ۇلتتىق بولمىس, سالت-ساناسىن ءسىڭىرىپ, انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋگە كۇش سالسا بولادى. تىلدىك قورى باي بولۋى ءۇشىن ۇدايى كوپ ىزدەنىپ, ءوزىن جەتىلدىرىپ وتىرسا, وزگە اۋدار­­ماشىلارمەن تاجىريبە الماس­­تىرىپ وتىرسا ناتيجەلى بول­ماق. ءوز باسىم ءالى جەتىلۋ ۇستىن­دە­مىن. اۋدارىلعان بەلگىلى ءبىر شىعارمانىڭ ۆەب-سايتى بولسا, ونى وزگە اۋدارماشى دا اۋدارسا, ەڭ ۇزدىك اۋدارما وزدىگىنەن تانىلماي ما؟! مىسالى, نەمىستىڭ ليريك اقىنى گەنريح گەينەنىڭ تاماشا «لورەلەيا» ولەڭىن جۋكوۆسكي, بلوك, مارشاك جانە ت.ب. ورىس تىلىنە اۋداردى. بىراق بارىنەن دە ەڭ ءساتتى شىققانى – ۆيلحەلم لەۆيكتىڭ نۇسقاسى. اۋدارما – ادە­بيە­ت­تىڭ قان تامىرىنداي قاسيەتتى جانر. اۋدارماسىز الەم ادەبيەتى تۇل.

دوڭگەلەك ۇستەلدى جۇرگىزگەن

دۇيسەنالى الىماقىن,

«Egemen Qazaqstan»