اعاش ادام

بۇل ءوزى قانداي كەپ، قانداي نا­قىش؟ وقىساڭىز ەلىكتىرىپ، قوپ-قويۋ شۇ­قى­رىنا تارتىپ الا جونەلەدى. ءسىرا، شىعار­ماشىلىق دەگەن جەكە تۇلعا­نىڭ اپان-شۇقىرى. كىمنىڭ اپانى تەرەڭ قازىلسا، سول شىن تالانت. كىم ءوز جالعىزدىعىنا، جان دۇنيەسىنىڭ تۇبىرىنە الىس ۇڭىلە بىلسە، سول عانا ءتاڭىردىڭ وزىنە عانا ءتان تاڭباسىنا قول جەتكىزبەك. «جۇمباق كىتاپ» – ءالى الەۋمەتتەنبەگەن، ورتاعا، قوعامعا ەنىپ ۇلگەرمەگەن، ەشبىر زاڭ مەن قاعيداتتاردىڭ سۇزگىسىنە سالىنباعان ءتۋابىتتى تۇمسا شىعارماشىلىق ويدىڭ جەمىسى. وندا بورحەستىڭ جۇلقىما ىرعاعى، كافكانىڭ ورمەكشىسى، كاميۋدىڭ بەيقامدىعى جوق. اۆتور شىعارمانى بەرۋ جولىن الدەبىر جازۋشىلاردان ۇيرەنگەنى انىق، بىراق تۇتاس كىتاپتا بوتەن ەشكىمنىڭ كوڭىل كۇيى بايقالمايدى. بەينە ءبىر جازۋشى ومىردە ءوزىن عانا تانۋعا قۇشتار بولىپ، جالعىزدىق اپانىندا دەربەس سوزدەرىن اق قاعازعا قۇيىپ قانا وتىرعانداي. ەش جازبانى اقتارماعانداي، ەشبىر بوتەن كىتاپتى وقىماعانداي. بۇل قانداي شىنايىلىق؟

جازۋشى سىرتقى ورتادان گورى جان دۇنيەسىنە كوبىرەك ۇڭىلەدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارداعى ادامداردىڭ ىشكى ارپالىسى، مۇڭ-زارى، قوعام ءحالى شىعار­مالاردا كورىنىس بەرەدى. جازۋشى ۇنەمى ءوز-وزىمەن كۇرەستە. جان الەمىندەگى الۋان كۇيلەر مەن تۇستەر، باستاپقى نۇكتە مەن ودان ۇزاعان وزگەرىستەر، كەزىككەن ساتتەر مەن ارتتا قالعان ىزدەر – وسىنىڭ ءبارى سەكسەۋىلدەي سىنعىش، كەيدە مەلونحو­ليالىق، سەنتيمەنتالدى كوڭىل كۇيمەن تابيعي سۋرەتتەلەدى. «ەسكى ۇيگە اپاراتىن جول» شىعارماسىندا كەيىپكەر ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپ ءوزىنىڭ ءوزى ەمەس ەكەنىن تۇسىنەدى. اقىرى الاسۇرىپ ءوزىن ىزدەي باستايدى. «ماسساعان، مىنا قىزىقتى قاراڭىز، مەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كوشە – باسقا كوشە. جو-جوق، ءدال ءوزى، مەن كۇندە­لىكتى جۇرەتىن كوشەنىڭ ءوزى. بىراق باسقاشا، مەنىڭ كوشەم ەمەس، تاس جولدان وگەيلىكتىڭ ءيىسى اڭقيدى. ءارى-بەرى ويلانىپ، مۇمكىن كۇنى بويعى ساتسىزدىكتەردەن كەيىن سانام سانسىراپ، بوگدە كوشەگە ءتۇسىپ كەتكەن شىعارمىن دەگەن توقتامعا كەلدىم. جو-جوق، ناق سول كوشە، الايدا باسقا كوشە». كەيىپكەر قورشاعان ورتانىڭ جات ەكەنىن، بۇرىنعىلاردان جۇرناق تا قالماعانىن ۇعادى. ۇيىنە كەلسە دە، باسقا بىرەۋدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەتكەندەي كۇي كەشەدى. «كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادىم. ءوز-وزىمە دەگەن ساعىنىش بارعان سايىن ۇدەي ءتۇستى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوز الدىما كىشكەنتاي كەزىمدەگى ەسكى ءۇي ەلەستەي بەرەدى...» مىنە، وسى تۇستا قالا ادامىنىڭ كۇندەلىكتى قاربالاسقا جۇتىلعان جۇرەگى ەلەس بەرەدى. ونىڭ كوز الدىنا العاشقى ىڭكار مولدىرلىك، كيەلى شاقتاعى «ەسكى ءۇي» ورالۋى كەڭسىرىككە جاس اكەلەدى. نەگە؟ ادامداردىڭ باستاپقى قالپىنان ۇزاپ كەتەتىنى سونشالىق، كەيدە اداسىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. «قوعام يلەپ-يلەپ وزىنە قاجەتتى» ادام جاساپ الىپ، ادامدىق قۇندىلىقتاردان ايىرۋى ءاپ-ساتتە. جازۋشى ۇزدىكسىز ىشكى كۇرەس بارىسىندا مۇنىڭ ءبارىن ايقىن كورىپ، انىق سەزىنەدى. ءتىپتى اۋىسپالى قوعامداعى ادام قۇنىنىڭ سونشالىقتى تومەندىگىن، شىبىن قاناتىنداي قادىرى جوعىن جازادى. «اسپالى كەرەۋەتتە» باقيلىق بولعان اتى جوق ادامدى ەشكىم ىزدەمەيدى، ءتىپتى ءمان بەرمەيدى. «ونىڭ ورنى ويسىراپ تۇرسا دا ىزدەگەن ەشكىم بولمادى. بولمەگە كەلگەندە دە جانىمداعىلاردىڭ ەشقايسىسى ونى ىزدەمەدى، ول ادام بۇل بولمەدە تۇرمايتىنداي. تاڭ اتتى. ونى ەشكىم ىزدەمەدى. ءتىپتى اۋلا ىشىنەن ونىڭ ولىگىن تاۋىپ الدىق دەگەن سىبىس تا شىقپادى». قوعامداعى ادامدار جەكە باس پايداسىنان ءارى اسۋعا مۇرشاسى قالمايتىن دارەجەگە جەتتى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى اۋىر احۋال ادامداردىڭ كەۋدەسىندەگى  ماحاببات، ادىلەت، قايىرىمدىلىق، مەيى­رىم­­دىلىك اتتى قۇندىلىقتاردى كەمىت­تى. كوزگە كورىنبەيتىن، كىسىگە «پايدا» اكەلمەيتىن ىزگى قاسيەتتەر بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە مانسۇقتالدى. بوس ۆاكۋم­عا اينالعان كەۋدە وزگە ادامدارعا تسيفر نەمەسە نىسان رەتىندە قاراۋعا ۇيرەتتى. جازۋشى شىعارمالارىندا وسى ءبىر كۇردەلى، وسپادار جايتتار ءار تۇستان قى­لاڭ بەرىپ وتىرادى.   

«بارسيك» اڭگىمەسىندە سويلەيتىن يت پەن يەسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس بايان­دالادى. بىردە بارسيك يەسىنە ءبىر كۇن كەيپىنە ەنىپ، قالا جاققا بارىپ كەلۋ جايلى ۇسىنىسىن ءارى قوجايىنىنا يتتەر الەمىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىساتىنىن ايتادى. يەسى كەلىسىم بەرىپ يتكە اينالادى دا، دۇنيەگە يت كوزىمەن قاراي باستايدى. شىعارما وقيعاسى شىنايىلىقپەن باياندالىپ، اۋراسىنا ەنىپ ۇلگەرەسىز. يتتەردىڭ ديالوگى كىسىنى ەلىكتىرىپ، سوزىنە سەندىرەدى. بارسيك يتتەردىڭ ءبارىنىڭ ءتىلى بار ەكەنىن، تەك سويلەمەيتىنىن بايان ەتەدى. شىنىندا، ءاربىر جاراتىلىس يەسىنىڭ ءوز ءتىلى بار ەكەنىنە سەنە تۇسەسىز. شىعارمانى وقىپ بىتكەن سوڭ ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ۇلىلىعىن، ۇلكەن بورىش، داڭق ەكەنىن ۇعىناسىز. 

«اعاش ادام» اڭگىمەسى تىلسىم وقيعاعا قۇرىلعان. اعاش شەبەرى جول بويىندا كەلە جاتىپ، اعاش كەسىپ جاتقان قىزمەتكەرلەرگە جولىعادى. ولاردان «ەكى مەتردەي دوڭبەكتى» سۇراپ الادى. كەيىننەن كەشكى جاڭالىقتاردان ورتالىقتاعى ساياباقتان ارت نىسان ۇرلانعانىن، ول وتكەن اپتادا ومىردەن وتكەن ءمۇسىنشىنىڭ اياقتالماعان تۋىن­دىسى ەكەنىن ايتادى. ال تاڭەرتەڭ ساياباق سىپىرۋشىسى اعاشتىڭ جونىلعان جاڭقالارىن جينايدى، قاشاۋ مەن بالعانى كورەدى. ءبىر كەزدە كىلت توقتاپ، ءمۇسىن ورنىندا جوق ەكەنىن كورەدى.

ماقسات مالىك پروزاسىن وقي وتىرىپ وقىرمان وزىنە ۇڭىلەدى. كۇندەلىكتى اقپارات پەن ۇراندار تاسقىنى ەمەس، ء«وز ىشىندە باقىتتى ادام عانا شىن باقىتتى» ەكەنىن باعامدايدى. جازۋشىنىڭ جان قۇرىلىمى ۇلتتىق مىنەز بەن تاربيەگە باي، قاي جايدى دا ۇلت ديىرمەنىنە ۇساقتاپ قورىتادى. بىردە «الاي-دۇلەي سەزىم اعىسىن ىركىپ» قالىپ، بىردە مارقۇم اناسىنىڭ «دالادا ۇيىقتاما» دەگەن وسيەتىن ەسكە الادى. وسى ءبىر ۇساق بولشەكتەر ەلەۋسىز كورىنگەنىمەن، بويداعى جىڭىشكە قىلدى قوزعايدى. جاڭا ءورىس، جاڭا تانىم، جاڭا ويلار – وقىرمانعا بوتەن دۇنيەتانىم سىيلاپ، الەمدى جان تۇكپىرىنىڭ كوزىلدىرىگىمەن قاراۋعا شاقىرادى.

...الدا پروزانىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جارقىن ءداۋىرى مۇنارتادى. سول ءداۋىردىڭ جۇلدىزدى بەلەسىندە رۋحى ازات، ويى كەڭ وقىرماندارىمەن ماقسات مالىك ەسىمى تۇرارى ءسوزسىز.