ادەبيەت • 01 قاراشا، 2022

قوس اڭگىمە بايانى

سەنەكا: «دەنەسىن شىنىقتىراتىن ادامدار كوپ، جان دۇنيەسىن جەتىلدىرەتىندەر وتە از» دەپتى. شىن مانىندە، ءومىر بويى وزىمەن كۇرەسىپ، ىزدەنىس سوقپاعىمەن ءومىر سۇرەتىندەر سيرەك. سوندىقتان دا بولار كەيبىر ادامداردىڭ جانى ۇساق ۋايىم مەن جۇيەسىز ادەتتەرگە قامالعان. ارينە، ء«وزىنىڭ كەمشىلىگىن بىلمەيتىن ادام، ونى بولدىرماۋعا تىرىسپايدى». رۋحاني سارايىن الدەقاشان باقىلاۋدان قالعان پەندەلەر – دەرتتى، كۇيكى جاندار.

باتىرحان سارسەنحان

انتون چەحوۆتىڭ «چينوۆنيكتىڭ اجالىنداعى» چەرۆياكوۆ بەينەسى كۇلكىلى ءھام قاسىرەتتى. وزىنەن مانسابى جوعارى ادامداردى عۇمىردىڭ تەتىگىن ۇستاعان الپامساداي كورەتىن تومەنشىك ادەت بار. چەحوۆ قاساڭ مىنەزبەن قارۋلانعان كەيىپكەرىنىڭ بولمىسىن اياماي سىن تەزىنە سالىپ، ءاجۋالاي وتىرىپ سۋرەتتەيدى. سونىمەن اڭگىمەنىڭ القيسساسى «بىلدەي ءبىر مەكەمەنىڭ شارۋاشىلىق جاعىن كۇيتتەيتىن» قىزمەتكەرى چەرۆياكوۆتىڭ تۇشكىرىگىنەن باستالادى. «چەرۆياكوۆ تە قىسىلعان جوق، ورامالىن الىپ ءسۇرتىنىپ، كورگەندى كىسىلەرىنە تۇشكىرەم دەپ ەمەس، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ مازاسىن العان جوق پا ەكەم دەپ جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەنى. سويتسە، تاپ الدىنداعى ءبىرىنشى قاتاردا وتىرعان كارى كىسى الدەنە دەپ مىڭگىرلەپ بيالايىمەن موينىن، ماڭدايىنىڭ قاسقاسىن ءسۇرتىپ جاتىر ەكەن. ول كىسىنىڭ قاتىناس جولدارى مەكەمەسىندە ىستەيتىن ستاتس گەنەرال بريزجالوۆ ەكەنىن چەرۆياكوۆ بىردەن تانىدى». ءوز ىسىنە قىسىلىپ-قىمتىرىلعان كەيىپكەر «مارتەبەلى تاقسىر، بايقاۋسىزدا تۇكىرىگىم شاشىراپ كەتتى بىلەم، كەشىرەرسىز» دەپ سىبىرلاپ كەشىرىم سۇرايدى. مۇنان سوڭ تاعى دا ءسوزىن قايتالاپ، جالىنعانداي بولادى. گەنەرال بريزجالوۆ مازاسىن الماۋىن ءوتىنىپ، تىڭداۋعا كەدەرگى كەلتىرمەۋىن سۇرايدى. ءۇزىلىس كەزىندە مايموڭكەلەپ تاعى دا گەنەرالدى اينالسوقتاپ ءبىراز جۇرەدى. ءتىپتى چەرۆياكوۆ الدەنەشە رەت كەشىرىم سۇراپ، قىسىلا تۇسەدى. ء«تىپتى سويلەسكىسى دە كەلمەيدى. ەشقانداي ارام پيعىلىم بولماعانىن ابدەن ءتۇسىندىرۋىم كەرەك ەدى... تابيعاتتىڭ زاڭى وسىنداي بولعاسىن قايتەسىز ەندى... ۇستىمە تۇكىرىپ قورلاعىسى كەلدى دەۋى دە مۇمكىن-اۋ. قازىر ويلاماعانمەن، كەيىن ويلايدى عوي...» ۇيىنە جەتىپ، تۇنىمەن سارساڭ ويعا تۇسكەن چەرۆياكوۆ تىنىش ۇيىقتاي المايدى. ەرتەسىنە تاعى دا بريزجالوۆقا كەلىپ، ەسكى انىنە سالىپ، جالبارىنا كەشىرىم وتىنەدى. اشۋعا بۋلىققان گەنەرال «جوعال!» دەپ باقىرىپ، كەڭسەسىنەن قۋىپ شىعادى. ىشىندەگى الدەنەسى ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولعان دارمەنسىز چەرۆياكوۆ ۇيىنە جەتىپ، ديۆانعا قۇلاي كەتەدى دە قازا تابادى. اڭگىمەنى العاش وقىعاندا ەزۋگە كۇلكى تىعىلادى. شىنىندا، چەرۆياكوۆ سەكىلدى ادامدار ءبىزدىڭ قوعامدا از ەمەس. اقىل-ءبىلىمى ۇنەمى جاڭارىپ وتىرماعان سوڭ شەن-شەكپەندى مەن مانسابى جوعارىعا ەسسىز باس ۇرىپ، جاقسى مەن جاماندى ايىرا المايتىندار شاش ەتەكتەن. ءسىرا، مىنەز بايلىعى دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى ۇلكەن دارەجە. ەگەر جيعان ءبىلىم مىنەزدى بايىتا الماسا، وندا وقىعاندى قورىتۋ بارىسى دۇرىس ەمەس.

جازۋشى تولەن ابدىكتىڭ «قايىرسىز جۇما» اتتى اڭگىمەسىنە ارقاۋ بولعان جايت – قىزمەتتى ءومىردىڭ تۇتقاسى كورگەن ابەن ءىلياسوۆيچتىڭ ايانىشتى تاعدىرى. ابەن مىرزا قىزمەتتەن كەتكەندە اينالا تۇنجىراپ، ورتاسى وپىرىلعان شاڭىراقتاي حالگە تۇسەدى. «استاڭ-كەستەڭ بولعان جان دۇنيەسى ەندى ءۇي ىشىنە اۋىساتىنىن، ونىڭ دا وسىلاي استاڭ-كەستەڭ بولاتىنىن، بۇرىنعى ۇعىم، بۇرىنعى كوڭىل كۇي، بۇرىنعى مىنەز-ق ۇلىقتىڭ مۇلدە باسقاشا بولىپ وزگەرەتىنىن سەزگەن كەزدە الدە بىردەڭە ءۇزىلىپ كەتكەندەي ىشكى سارايى سولق ەتتى. ول ءتىپتى جايشىلىقتا «ەرتەڭ مينيسترلىكتەن تۇسكەندە» دەپ جولداستارىنىڭ الدىندا ەمىن-ەركىن قالجىڭداپ جۇرسە دە، شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءدال مىنانداي بار ءۇمىتىن ءۇزدىرىپ، بار جارىقتى سوندىرەتىنىن سەزگەن جوق ەدى. جانە وسى ءبىر ۇرەيلى سەزىم بىرتە-بىرتە باسىلۋدىڭ ورنىنا بارعان سايىن، ءوزىنىڭ قانداي جاعدايعا تاپ بولعانىن تۇسىنگەن سايىن جان دۇنيەسىن تالقانداپ، كەسەپات داۋىلداي ۇدەي ءتۇستى».

ءيا، ويلاپ وتىرسا ابەن مىرزانىڭ دوسى دا، جاقىن جاناشىرى دا جوق بولىپ شىعادى. الىستى كوزبەن شولىپ، وتكەن مەن كەتكەندى تارازىلاپ جانىنا تياناق بولار نارسە تابا الماي دال بولادى. ايەلىنە باجايلاپ قاراسا، وزىنەن گورى قىزمەتىن قاتتىراق قۇرمەتتەيتىندەي سەزىلەدى. قىزمەت، قىزمەت دەپ ءجۇرىپ جالعىز بالاسىنىڭ جاي-جاپسارى مەن تاربيەسىنە دە جەتكىلىكتى نازار سالا الماپتى. مەكتەپتە ساباعىنان، ينستيتۋتتا وقۋىنان اقساعان بالاسى ىشىمدىككە ءۇيىر بولىپ، توبەلەسكە ارالاسىپ، ءىسى سوتقا بارىپ اۋرە-سارساڭ بولىپ جۇرگەنى. بار جاستىعى مەن بويداعى قۋاتىن سالعان قىزمەتى بولسا ءوزىن تاستاپ كەتە باردى. جازۋشىنىڭ كەيىپكەردىڭ پسيحولوگيالىق كۇيىن، كۇيكى سەزىمىن كورسەتۋى تەرەڭ شەبەرلىكپەن بەرىلگەن. ابەن ىلياسوۆپەن بىرگە ءوزىڭىز وپىق جەپ، ومىردەن تۇڭىلگەندەي جاعدايعا دۋشار بولاسىز. اقىرى دەگبىرى قاشىپ، ومىرىنەن ءمان كەتكەن ابەن مىرزا اڭداۋسىزدا كوز جۇمادى. وعان قايعىرىپ، ەڭسەسى تۇسكەن ايەلى بولمايدى.

شىنىندا، تولستوي ايتقانداي ء«تان ءۇشىن سۇرگەن ءومىر ازاپ شەكتىرەدى». تولەن ابدىكتىڭ كوتەرگەن نەگىزگى يدەياسى كىسىنى جان-جاقتى ويلانۋعا ماجبۇرلەيدى. گاي تسەزار ءبىر ادامدى قۇلدىققا العاندا، قۇل پاتشادان ءولىم تىلەيدى. سوندا تسەزار: «سەن قازىر ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىسىڭ؟» دەپ جاۋاپ قاتادى. شىنىندا، «قوعامنىڭ قولىندا يلەنگەن بالشىعىنا اينالىپ»، «زامانىنا كۇيلەگەن» ادام ءىسى قاي كەزدە دە قۇمعا جۇتىلعان تامشىداي ءىزسىز جوعالماق. ادام بولۋ، شىنايى ءومىر ءسۇرۋ – جاي عانا ايتىلعان ءپالساپا ەمەس. قولدان جاسالعان زاتتار مەن قىزىلدى-جاسىلدى بايانسىز قۇندىلىقتاردىڭ ق ۇلىنا اينالعان ويسىز پەندەلەر ءتۇبىرسىز قاڭباق سەكىلدى ناداندىقتىڭ قارا قۇردىمىنا جۇتىلماق. «بىزگە دەيىنگى دە، بىزدەن كەيىنگى دە ۋاقىت بىزدىكى ەمەس ەكەنىن» ەسكەرسەك، تەرەڭنەن قاراعانعا ادام بالاسىنىڭ الدىندا ەكى-اق جولدىڭ باسى قىلتيادى.
يا ادامشىلىق جولى، يا ناداندىق قۇردىمى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەكى اڭگىمە دە ماڭگىلىك تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن شىعارمالار. شىعارمانىڭ سالماعى دا قارتايماس تاقىرىبىمەن، ومىرشەڭ سۇراعىمەن ولشەنسە كەرەك.