قۇتلىق قاعاننىڭ قۇتتى قونىسى: كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىش كەشەنى تابىلدى

حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سى مەن موڭعوليا عىلىم اكادە­ميا­سىنىڭ ارحەولوگيا جانە تاريح ينستي­تۋ­تى بىرلەسىپ جۇرگىزگەن عىلى­مي ارحەو­لوگيالىق ەكسپەديتسيا جۇ­­مىس­­تارى پەندەمياعا بايلانىس­تى ۇزى­لىستەن كەيىن وسىنداي جاعىمدى جا­ڭا­لىقپەن جالعاسىن تاۋىپ وتىر.

بۇل كەشەن ەجەلگى تۇركى مادەنيەتىنىڭ ىرگەلى نىسانى ەكەنى انىق. بىرلەسكەن ەكسپەديتسيا ءۇشىن اراعا عاسىر سالىپ تابىلعان زور ولجا. وسى رەتتە ايتا كەتەرلىك ءبىر جايت، قۇتلىق قاعان دەگەن جازۋى بار ءھام تۇرك ءسوزى العاش ايتىلاتىن بۇل كەشەندى تابۋ كەزدەيسوق جۇزەگە اسقان جوق. مۇنىڭ الدىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى شيۆەەت-ۋلان عۇرىپتىق كەشەنىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 2016 جىلى اتالعان وڭىرگە ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى. قۇتلىق قاعاننىڭ تۇسىندا سالىنعان سالتاناتتى كەشەننەن تاڭبالار، ءتۇرلى ارتەفاكتىلەر تابىلۋمەن قاتار، ولاردىڭ مەرزىمى انىقتالدى. كەشەن 2018 جىلى تۇركى اكادەمياسى تاراپىنان قور­شالىپ، قامقورلىققا الىندى.

بۇدان بولەك تۇركى اكادەمياسى تونىكوك بىتىكتاسىنىڭ 1300 جىلدىعىن يۋنەسكو اياسىندا كەڭىنەن اتاپ ءوتىپ، ەسكەرتكىش ءماتىنى اۋدارمالارىنىڭ جيناعىن جارىققا شىعاردى. سونىمەن قاتار بيىل كۇلتەگىن جازبالارىن الەمنىڭ بىرنەشە تىلىندەگى نۇسقادا جيناقتاپ، وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىن­دىق. وسىلايشا، 2019 جىلى باستالعان نومعون ەكس­پە­­دي­­تسياسى پاندەمياعا بايلانىس­تى ءۇزىلىس جا­ريا­لا­عانىمەن، اكا­دەميانىڭ بۇل باعىتتاعى ىزدە­نىس­تەرى جالعاسا بەردى. بۇگىنگى جا­ڭالىق سونىڭ ناتيجەسى.

وسىعان وراي كەشە ۇلانباتىر قالاسىندا ارنايى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، تۇركى دۇنيەسى تۇگەل قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان وسى ەلەۋلى جاڭالىعىمىزدى بۇ­قا­را­لىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى سۇيىنشىلەدىك.

حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سىنىڭ موڭعوليادا جۇرگىزىپ جات­قان زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى بايانداپ، جاڭادان اشىلعان كونە تۇركى ءداۋىرى ەسكەرتكىشىن العاش رەت كوپشىلىككە تانىستىردىق.

عۇرىپتىق كەشەننىڭ جالپى اۋماعى 49ح41.5 شارشى مەتر جەردى الىپ جاتىر. باتىستان شىعىسقا قاراي سوپاقشا بولىپ سوزىلا ورنالاسقان كەشەندى اينالدىرا قورشاپ ور قازىپ، ودان شىققان توپىراقتى ءۇيىپ قامال جاساعان.

كەشەننىڭ باتىس جاعىندا ورتاسىندا ويىعى بار تەكشە تاس (التار)، ادامنىڭ تاس مۇ­سىندەرى، قاسىندا ەكى كۇشىگى بار ارىس­تان ءمۇسىنى جانە ەكى قوي ءمۇسىنى ورنالاسقان. كەشەننىڭ قاقپاسىنان شىعىسقا قاراي 51 بالبال تاس تىزبەكتەلە قويىلعان. ولاردىڭ ىشىندە بەس بالبالدان اشينا اۋلەتىنە تيەسىلى «تاۋتەكە» تاڭباسى انىقتالدى.

سونىمەن قاتار كونە كەشەن ورنىنان بارىقتىڭ (تابىنۋ ورنى) بولعانىن ايقىندايتىن قىش جابىندىلار مەن جاياۋ جۇرگىنشى جولىنا توسەلگەن كىرپىشتەردىڭ قالدىقتارى قازىلىپ الىندى.

بارىقتىڭ الدىنان ەڭسەلى جازبا ەسكەرتكىشتىڭ جوعارعى بو­لى­گى مەن ونىڭ تاسباقا بەينە­سىن­دەگى تاس تۇعىرى تابىلدى. قۇندى ولجانىڭ ەكى بەتىندە 12 جولدان تۇراتىن كونە تۇركى بىتىك جازۋى، ال ءۇشىنشى قىرىندا ەسكى سوعدى جازۋى قاشالعان. ازىرشە ەسكەرتكىش ماتىنىنەن ء«تاڭىر»، «تۇرك»، «قۇتلىق»، «تۇمەن» سەكىلدى بىرقاتار سوزدەردى انىق وقى­دىق.

جالپى العاندا، نومعون عۇ­رىپ­تىق كەشەنى بارلىق بەلگى­لەرى جاعىنان بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن عۇرىپتىق كەشەندەرىنە ۇقساس. نومعون جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ جو­عار­عى تۇسىندا تومەن قاراعان دەنەسى ايداھار بەينەسىندەگى ەكى ءبورىنىڭ باسى بەينەلەنگەن. ءدال وسىنداي قاعاندىق اتري­بۋتيكالاردىڭ – ايداھار دەنەلى، ءبورى باستى سيۋجەتتىڭ تاسپار قاعان، بىلگە، كۇلتەگىن جانە باسقا بىرقاتار ەسكەرتكىشتەردىڭ جوعارعى تۇسىندا قاشالعانى بەلگىلى.

الداعى ۋاقىتتا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى نومعون ارحە­لو­گيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىنە ارنالعان عىلى­مي جيناق ازىرلەپ، تۇركى مەملەكەت­تە­رىنىڭ استانالارىندا تانىس­تىرۋدى جوسپارلاپ وتىر.

موڭعولياداعى تۇركى ءداۋىرى­نىڭ ەسكەرتكىشتەرىندە قازبا جۇ­مىستارى بۇدان ءارى قاراي دا جالعاسا بەرەدى. «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەندەي، الداعى ۋاقىتتا قۇتلىق ەلتەرىس قاعان ەسكەرتكىش كەشەنى دە جان-جاقتى زەرتتەلىپ، تاريحىمىزعا بەتبۇرىس اكەلەر تالاي تىڭ جاڭالىقتىڭ كۋاسى بولارىمىز انىق.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تامىرلاس ازەربايجان ەلىنە ساپارى مەن تۇركى دۇنيەسىن ەلەڭ ەتكىزگەن وسىناۋ ايتۋلى جاڭالىقتىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىن دە جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ كورۋگە بولادى. ەكى وقيعا دا ءتۇبى ءبىر تۋىس حالىقتاردى شىن قۋانتقانى انىق، تۇركى ەلدەرىنىڭ باسىلىمدارى جارىسا جازىپ جاتىر.

وسى ورايلى ساتتە ءبىزدىڭ جۇمى­سى­مىزعا زور قولداۋ كورسەتكەن موڭعوليا ۇكىمەتىنە، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنا، سونداي-اق جوباعا جەتەكشىلىك جاساعان ا.ەنحتور مىرزاعا، ارحەولوگيا جانە تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى گ.ەرەگزين مىرزاعا، ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا بەلسەندى قاتىسقان بارشا ارىپتەستەرىمىزگە ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز.