سال-سەرىنىڭ سوڭى

سال-سەرىلىك ونەردى ءتۇسىن-تۇستەپ، تەرەڭنەن زەرتتەپ، تۇگەستىك دەۋ ءالى ەرتە. ونىڭ ءالى بەيمالىم، اشىلماي جاتقان تۇستارى جەتەرلىك. كىمدى «سال»، كىمدى «سەرى» دەپ اتايمىز؟ ولاردىڭ ايىرماسى قانداي، ءتىپتى باسقا اقىنداردان وزگەشەلىگى قانداي؟ دەيتىن سۇراقتار كىمدى بولسا دا قىزىقتىرادى. بۇل تۇرعىدا، جان-جاقتى زەرتتەۋدى، «سالدىق» پەن «سەرىلىكتىڭ» ارا جىگىن عىلىمي زەردەلەپ تۇجىرىمداۋدى عالىمداردىڭ ۇلەسىنە قالدىرعانىمىز ءجون بولار.

ادەبيەت عىلىمىندا سال-سەرىلەردىڭ شىعۋ ءتيپى، تەگى، گەنەدەسى دەگەن ۇعىمدار بار. ال ولاردىڭ ءان تاقىرىپتارى، رەپەر­تۋارلارى، باسقا اقىنداردان ايىرما­سى دەگەن ساۋالعا مىناداي تۇسىنىك بەرۋگە بولادى. ەڭ الدىمەن، سال-سەرىلىك ونەر سينكرەت­تى، بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قوساتىن ءداس­تۇر. دەمەك سال-سەرىنىڭ بويىندا انشىلىك تە، اقىندىق تا، سۋىرىپ سالما ايتىسكەر­لىك تە، ارتىستىك تە بىرگە توعىسۋى قاجەت.

بۇدان باسقا سال-سەرىلەر پاراساتتى­لىقتى، ادالدىق پەن اقيقاتتى، تازا ماحاببات پەن اسقاق سەزىمدى، سۇلۋلىق پەن ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتى جىرلايتىن ونەر يەسى. ونىڭ رەپەرتۋارى كەڭ، مازمۇنى سان الۋان بولىپ كەلەدى. قايعىسى دا، وكىنىشى دە، اسقاق سەزىمى دە، ماحابباتى دا ءبىر جەرگە توعىسىپ، اسەم انگە اينالادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە كەنەننىڭ «كوكشولاعى» – اقاننىڭ «قۇلاگەرىمەن»، «بازار –نازارى» – ءبىرجاننىڭ «تەمىرتاسىمەن»، «قوس قالقاسى» – ەستايدىڭ «قورلانىمەن» ۇندەسىپ، ۇيلەسىپ تۇرعانداي كورىنەدى.

سوناۋ قىرقىنشى جىلداردان بەرى كەنەننىڭ اندەرىن ۇزبەي زەرتتەپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ، جيناقتاپ كەلە جاتقان اتاقتى مۋزىكا زەرتتەۋشى بوريس ەرزاكوۆيچتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىنە جۇگىنسەك: «…تۆورچەستۆوسىنىڭ باعىتى، مۋزىكالىق ونەرىنىڭ جارقىندىعى جاعىنان قاراعاندا كەنەن مۋزىكالىق مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ داڭقتى توبىنا جاتادى. كۇمىس داۋىستى كەنەننىڭ رەپەرتۋارى وتە باي. ول تەك ءوز حالقىنىڭ اندەرىن عانا ەمەس، ورىس، ۋكراين، تاتار، گرۋزين، قىرعىز اندەرىن دە شەبەر ورىندايدى. ءانشىنىڭ بىرقاتار ءانى مەن كۇيىن قازاقستان كومپوزيتورلارى وزدەرىنىڭ وپەرالىق، بالەتتىك، سيمفونيالىق شىعار­مالارىندا پايدالاندى» دەۋى جوعارىدا ايتىلعان ويى­مىزدى تولىقتىرا تۇسەرى حاق. («جۇلدىز» جۋرنالى، 1959 ج.، №7.)

راسىندا، ءانشى كەنەن، اقىن كەنەن، سەرى كەنەننىڭ بۇل ەرەكشەلىگى ءالى زەرتتەۋىن كۇتىپ جاتقان مول دۇنيە. سال-سەرىلەر ونەرىن، سال-سەرىلىك ءداستۇردى زەرتتەپ-زەردەلەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ كەنەنگە تەك اقىن-ءانشى تۇرعىسىنان قاراماي، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا كەڭىرەك ۇڭىلسە، تۇنىپ جاتقان سال-سەرىلىك ونەرىنە كوڭىل اۋدارسا دەپ تىلەك ايتامىز.

«مەن ءان سالۋدىڭ، اسىرەسە ات ۇستىندە تۇرىپ ونەر كورسەتۋدىڭ تاسىلدەرىن بالۋان شولاقتان، ايتىسكەرلىك ءادىستى سارىباستان ۇيرەندىم» دەيتىن. كەنەن ءبىرجان سالدى دا، اقان سەرىنى دە كوز تىرىسىندە كورگەن جوق. بىراق ولاردىڭ اتاق-دابىسى الاتاۋعا دا جەتىپ جاتاتىن. اسقاقتاعان اندەرىنە قاراپ، «قىرانداي سامعاعان نەتكەن ەركىندىك، قازاقتىڭ دالاسىنداي نەتكەن كەڭدىك دەپ تامساناتىن ەدىك. ءبىرجاننىڭ دا، اقاننىڭ دا اندەرىن جەتىسۋعا اكەپ تابىستاعان اتاقتى بالۋان شولاق ەدى» دەيتىن. كەيىن شولاقتان ۇيرەنىپ قالعان سول اندەردىڭ تاراتۋشىسى كەنەن بولدى.

قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ: «كەنەن جىلاتامىن دەسە – جىلاتاتىن، كۇلدىرەمىن دەسە – كۇلدىرەتىن قۇدىرەتتى اقىن» دەگەنى بار. ايتسا ايت­قانداي-اق كەنەننىڭ ۇنىندە ادامدى ەلىتىپ، ەرتىپ اكەتەتىن تىلسىم كۇش بار ەكەنىن ونەردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى مويىندايدى. اقىن:

«بازارىم-اي، نازارىم-اي!

وتباسىندا كۇل شاشارىم اجارىم-اي!

بازارىم-اي، نازارىم-اي!

قۋ شەشەكتەن بولدى سەنىڭ اجالىڭ-اي!

جالعان دۇنيە سالدىڭ كۇيگە،

 ومىراۋىمنان ءۇزىلىپ ءتۇستى ەكى تۇيمە!» دەپ بوزىنگەندەي بوزداعان اقىننىڭ سوزىنە جۇيكەسى مىقتى دەگەن ادامنىڭ ءوزى باسىن تومەن سالىپ، كوزىنە جاس الادى.

ال تۇرپاتى كىسى كۇلەرلىك، ءوزى قىرشاڭقى، قابىرعاسى ىرسيعان ارىقتىعىنا قاراماي باسى قاتتى، كوتكەنشەكتەي بەرەتىن كوك­شولاعىنا نالىپ، كەيىگەن ولەڭى قانداي؟

«جىلدام ءجۇرشى، كوكشولاق،

شاپشاڭ ءجۇرشى، كوكشولاق،

ولاي ءجۇرشى، كوكشولاق،

بىلاي ءجۇرشى، كوكشولاق،

جامانداتقىر، كوكشولاق،

ارام قاتقىر، كوكشولاق،

مەنى قۇرتقان، كوكشولاق».

اقىن ءان سالۋمەن قوسا، قيقار اتىن تەبىنىپ، ابدەن دىڭكەسى قۇرىعان ادامنىڭ قيمىلىن اينىتپاي سالادى. مۇنى كورگەن ادامدار كۇلكىنىڭ استىندا قالىپ، تاپ سول كوكشولاقتىڭ ۇستىندە ءوزى وتىرعانداي اسەر الۋشى ەدى.

شىندىققا جۇگىنسەك، اندەرىنىڭ سان الۋاندىعى، اۋەزدىلىگى، تاقىرىبىنىڭ كوپ­تىگى، ەموتسيالىق اسەرىنىڭ كۇشتىلىگى جا­عىنان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ىشىندە، ءتىپتى ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىمى بار قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ىشىندە كەنەنگە تەڭەسەتىنى جوق.

سال-سەرىلەرگە ءتان ەرەكشەلىكتەر: ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق، سۇيىسپەنشىلىك، سۇلۋ­لىققا (قاس سۇلۋ، جۇيرىك ات، كوركەم دۇنيە) دەگەن ىشكى سەزىمى، ىنتىزار كوڭىلى. مۇنىڭ ءبارى سال-سەرىنىڭ جان دۇنيەسىن ەلىتىپ قانا قويمايدى، مارجانداي تىزىلگەن سوزگە، اۋەزگە، سازعا اينالىپ، اقىر سوڭىندا عاجاپ ءان بولىپ قالىقتايدى. ولاردىڭ تابيعاتقا، كوڭىلىن سەلت ەتكىزەر اۋەنگە، اسەم انگە دەگەن قۇشتارلىعى ەرەكشە. اتاقتى جازۋشىمىز س.باقبەرگەنوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «كەنەن كوكتەمدە بۇلبۇل ءۇنىن قانداي ءسۇيىپ تىڭداسا، بوزتورعاي شىرىلىن دا سونداي سۇيەدى. ونىڭ ءوز ايتۋىنشا، بۇلبۇل كوكتەمگى ورمان-توعاي، گۇل ءانشىسى بولعاندا، بوزتورعاي – دالا ءانشىسى.». («سوتس. قازاقستان» گازەتى، 1964 ج.، 1-ماي.)

وسى اتى اتالعان، ءارى ءانشى، ءارى كيەلى ەكى قۇس تا كەنەن اقىننىڭ ومىرىنەن، انشىلىك ونەرىنەن ەرەكشە ورىن الادى. ويتكەنى كەنەننىڭ اتىن كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنا جايىپ جىبەرگەن «بوزتورعايى» بولسا، بۇكىل قىرعىز-قازاققا ايگىلى ەتىپ، داڭقىن شىعارعان «بۇلبۇل» ءانى بولاتىن. ەرتەلى- كەش قوي سوڭىندا جۇرگەن قارشاداي بالا كەنەن، «بوزتورعاي شىرىلدايسىڭ جەرگە تۇسپەي، مەن ءجۇرمىن كەشكە دەيىن تاماق ىشپەي» دەپ بوزتورعايعا مۇڭىن شاقسا، وردا بۇزار وتىز جاسقا كەلگەن جىگىت كەنەن، «ەي، بۇلبۇل، سەن دە بۇلبۇل، مەن دە بۇلبۇل، قاڭعىرتقان ەكەۋمىزدى پاتشا قۇرعىر» دەپ بۇلبۇلعا سىرىن ايتادى. تاپ وسى تۇس­تا «...سەنى كولدەن ايىرعان، لاشىن قۇس­تىڭ تەپكىنى. مەنى ەلدەن ايىرعان، حان جاڭ­گىردىڭ ەكپىنى» دەيتىن ماحامبەتتىڭ «قىز­عىشقۇسىن، «قاراتورعاي ۇشتىڭ زورعا-اي، بەيشارا شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي» دەپ قوشتاسقان اقاننىڭ «قاراتورعايى» ەسكە تۇسەدى. بۇل جاي كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇ­دان ءبىز كونەكوز اقىن-جىرشىلاردىڭ، سال-سە­رىلەردىڭ ءداستۇر جالعاستىعىن، ۇندەستىگىن، ساباقتاستىعىن كورگەندەي بولامىز.

وتىز ەكى جاسقا ەندى تولعان جاس سەرىنىڭ الماعى، اسار بيىگى كوپ ەدى. امال نە؟ دۇ­نيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ كەلگەن كەڭەس ءداۋىرى اقىننىڭ جان دۇنيەسىن، دۇنيە تانىمىن، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاسىن دا توڭكەرىپ تاستادى. كەنەن بولسا كونە ونەردەن قول ءۇزىپ، عاسىرلاپ كەلە جاتقان اقىندىق، جىراۋلىق، سال-سەرىلىك داستۇردەن ءبولىنىپ، وقشاۋ قالعانداي كۇي كەشتى. ەندىگى جەردە كونەنىڭ ءبارىن كۇيرەتۋدى كوزدەگەن ساياساتتان سىنالاپ جول تابۋ، تىڭنان تۇرەن سالۋ قاجەت ەدى. كەنەن سولاي ىستەدى دە، كيەلى ونەر الدىنداعى اقىندىق تا، ازاماتتىق تا بورىشىن ابىرويمەن اقتاپ شىقتى.

البىرت بوزبالا شاقتىڭ وزىنە عانا جاراساتىن قىزىعى بولادى. ول العاشقى سەزىم، بەيمازا كوڭىل، العاشقى ماحاببات. كەنەن دە جالىن اتقان جاستىق شاقتىڭ بەسىگىندە تەربەلدى، الابۇرتقان عاشىقتىق سەزىمدى باستان كەشىردى. جانىن تەربەپ، جۇرەگىن تۋلاتقان بالاۋسا ماحابباتىن كەزىكتىردى. ول اتاقتى ءمورتاي سۇلۋ ەدى. «تال بويىڭدا تارىداي ءبىر ءمىنىڭ جوق، توتى قۇستاي تۇرلەنىپ تۋارسىڭ با، ءمورتاي-اي!» دەپ ماحاببات سەزىمىن جايىپ سالدى.

كەدەيلىك پەن جوقشىلىق قولىن بايلا­عان سۇرقيا زاماندا سۇيگەنىڭدى الۋ، كوڭىل قالاعان ادامىڭا قوسىلۋ مۇمكىن ەمەس. اقىرى سولاي بولدى دا. زامانانىڭ قىساس­تى­عىنا كونگىسى كەلمەگەن، ەر مىنەزدى بوزبالا كەنەن ءمورتايدى الىپ قاشادى. بىراق ول ارەكەتىنەن ەش نارسە شىعارا المايدى. ويتكەنى كىمدى بولسا دا باسىپ-تاپتاپ ۇيرەنگەن وزبىرلار، كەسەك سويلەيتىن، كەساپاتى كوپ باي-شونجارلار بۇعان قايتىپ جول بەرسىن. ءوزىنىڭ جەكە باسىنان گورى ەلدىڭ تىنىشتىعىن، اعايىن اراسىندا جىك تۋدىرماۋدى ويلاعان البىرت كەنەن بۇل رايىنان قايتىپ، ءمورتايدى ەلىنە قايتارۋعا ءماجبۇر بولادى.

«سەن دە ارماندا، ءمورتايجان،

مەن دە ارماندا،

ەكى عاشىق قوسىلار زامان بار ما؟

قالىڭ مالعا ساتىلىپ سەن كەتكەندە،

 زار ەڭىرەپ مەن قالدىم، امال بار ما؟ دەپ كۇڭىرەنىپ قالا بەردى.

اقىننىڭ وزىمەن 55 جىل ءومىر كەشكەن جۇبايى ناسيحا شەشەمىزگە ارناعان ولەڭى دە، ءانى دە بار. ون جەتىدەن ەندى عانا اسقان كوزى بوتاداي، ۇنەمى ك ۇلىپ جۇرەتىن، مىنەزى اقجارقىن قىزعا اقىنىڭ قۇلاي عاشىق بولعانى، ونىڭ ءاربىر ولەڭ جولدارىنان، اۋەنىنىڭ نازىكتىگىنەن سەزىلىپ تۇرادى. بۇل اقىنعا توسىننان بەرە سالعان سىي ەمەس. كەنەن تاپ وسىنداي جار ءسۇيۋدى «ساباۋ قامشى، سالت اتتى كەنەن» اتانىپ جۇرگەن كەزىندە-اق ارمانداعان.

ادام نەنى قيالدامايدى دەيسىز. الايدا ونىڭ ءبارى شىن مانىندە جۇزەگە اسىپ جاتپايدى. ءمورتايدان قاپى قالعان كەنەننىڭ، شيرەك عاسىردان سوڭ تاپ سونداي، ءوزى ارمانداعانداي سۇلۋعا جولىعۋى ادامعا ەرەكشە وي سالادى. بار ىقىلاسىمەن قۇلاي سۇيگەن مورتايعا قانداي ءان شىعارسا، ناسيحاعا دا ودان ءبىر كەم تۇسپەيتىن ءانىن ارنادى. ءمورتاي ومىردەن ەرتە كەتسە، ءناسيحا عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قاسىندا بولدى. قايعى-مۇڭىن، ءومىردىڭ قىساستىعىن، قۋانىشى مەن شاتتىعىن بىردەي ءبولىستى. سەرى كەنەننىڭ كوڭىلى الداماعان ەكەن. ارۋ قىزعا، قىزعالداقتاي الاۋلاعان ارمان قىزعا دەگەن سەزىمىن انگە اينالدىردى. ء«ناسيحا» اتالاتىن ءان قورداي تاۋىن جاڭعىرتىپ، كوككە اۋەلەپ، الىسقا جول تارتتى.

«قاسىڭ مەنەن قاباعىڭ كەرىلىپ تۇر،

شولپى تاققان قارا شاشىڭ

ءورىلىپ تۇر...

كۇن تۇسەدى كۇلگەندە ماڭدايىڭنان،

بال تامادى سويلەسەڭ تاڭدايىڭنان.

ۇلار ەڭ ۇلىتاۋدى مەكەندەگەن،

تاڭداپ تاپقان قىزداردىڭ

تالايىنان».

«مەنىڭ ابىرويىم اسقاقتاپ، اتاعىم شىعىپ جاتسا، اندەرىم شىرقالىپ الاتاۋ اسىپ جاتسا، توقسانعا كەلىپ تورعىنعا بولەنىپ جاتسام، وسى شەشەلەرىڭنىڭ ارقاسى. مۇنداي جان ايەلدەر اراسىندا سيرەك كەزدەسەدى. قادىرىن بىلگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. انالارىڭدى ارداقتاي بىلىڭدەر» دەيتىن. ونىسىن جاي عانا ايتىپ قويماي، ءان-جىرىنا قوسىپ تا كەتتى:

«قاباعىنىڭ جازىعى-اي!

پەيىلى ەلگە ازىق-اي!

جۇرەگىنىڭ تازاسى –اي!

كورشى تاتۋ، جەكجات ءماز،

ءاربىر ءىسى تاماشا-اي.

الا كويلەك، اقكوڭىل،

الاقان اشىق، كەڭ پەيىل.

اعايىن مەن ابىسىنعا،

كورسەتپەگەن ءبىر زەيىل.

ناسيقاعا تەڭەۋ جوق،

بۇل سوزىمدە جەلەۋ جوق.

قاباعى اشىق جازىعىم،

ناسيقا التىن قازىعىم»، دەپ تۇيىن­دەيدى قارت اقىن. اقىننىڭ باياندى ماحابباتىنان، ءومىر تاجىريبەسىنەن تۋعان اقىل-ناقىلدارى، وسيەت سوزدەرى كوپ-اق. «ايەلىڭ جاقسى بولسا اتىڭ بايلار، شاپىلداپ جامان بولسا وتىنعا ايدار»، «ايەلى جاقسى جىگىت قاجىمايدى، سۇرلانىپ، ءوڭى قاشىپ نالىمايدى»، «ايەلىڭ جامان بولسا قاتار سىلەڭ، وتباسى كۇندە-كۇندە اۋرە-سۇرەڭ» دەي­تىن ولەڭ جولدارى جاي عانا ايتىلا سالعان جالاڭ ويلار ەمەس، ومىردەن كورگەنىن ساناسىندا شىڭداپ، اقىل ەلەگىنەن وتكىزگەن اسىل دۇنيەلەر.

اعايىن-تۋىستىڭ، دوس-جاراننىڭ الدىندا قادىرىڭ بولماسا سەن دە ءبىر، ىشىندە ءدانى جوق كەبەك تە ءبىر. سونىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە ايەلدىڭ قولىندا. اقىننىڭ بۇل ءسوزى ايەلگە تابىنۋ ەمەس، اناعا، قۇداي قوسقان قوساعىڭا دەگەن قۇرمەت، ادال كوڭىل. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن كەنەن اقىن ءبىر شۋماق ولەڭىنە سيعىزىپ ايتىپ كەتتى:

«جاقسى ايەل جۇرت الدىندا

جاسىتپايدى،

سابىرلى، سالماق ساقتاپ اسىقپايدى.

العانى ەر جىگىتتىڭ جامان بولسا،

دوستارىڭ، اعايىنىڭ قاشىقتايدى».

سال-سەرىلەردىڭ كوبىرەك باراتىن، اندە­رىنە ارقاۋ ەتىپ الاتىن تاقىرىپ­تارىنىڭ ءبىرى جاستىق داۋرەن، ومىرگە قۇشتارلىق سە­زىمى. بۇل تاقىرىپقا كەنەن دە ءبىراز اندەر شىعاردى، ولەڭ ەتىپ قالدىردى. اقىننىڭ «بولسايشى»، «اۋلىنان عاشىق جاردىڭ اتتا­ناردا»، «قايران جاستىق»، «جاستىق داۋرەن قايداسىڭ؟» دەيتىن تۋىندىلا­رى كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان جىگىتتىك داۋرەن­دى، ەندى قايتىپ كەلمەيتىن قىزىعى مول قىزعىن شاقتى ەسكە تۇسىرەتىن، ادامنىڭ ساعىنىشىن وياتاتىن كاۋسار دۇنيەلەر. ءبىر عانا «اۋلىنان عاشىق جاردىڭ اتتا­ناردا» دەگەن ولەڭىندە قانشاما ادامي سەزىم توعىسىپ جاتىر. مۇندا قيماستىق، شابىتتانۋ، ساعىنىش، ارمان، وكىنىش، تامسانۋ سەزىمدەرى قامشىنىڭ ورىمىندەي جىمداسىپ، ۇيلەسىپ تۇر. بىرەر شۋماعىن وقىپ كورەلىك:

«كەرىلىپ كەر مارالداي كوزى ك ۇلىپ،

جۇمباعىن جۇرەگىمنىڭ ءوزى ءبىلىپ.

جاۋدىراپ قوشتاساردا قاراۋشى ەدى،

جانىما كوكتەم نۇرىن سەزىندىرىپ».

بۇعان نە دەيسىز؟ ىشتەي ءسۇيسىنۋ، عاشىق جۇرەكتىڭ ءلۇپىلى، جاۋدىراپ قاراعان سۇلۋعا دەگەن قيماستىق سەزىمى توگىلىپ تۇرعان جوق پا؟ «انىنە عاشىق جاردىڭ شىرقاپ سالسام، تاۋ-تاستىڭ جاڭعىرادى ىلدي-ءورى» دەيدى شا­بىتىنا كىرگەن سەرى. ەندى بىر­دە: «سىي قان­داي، مىنەز قانداي، سىمبات قانداي، ويلا­ساڭ ارزان قانداي، قىمبات قانداي؟» دەپ اقىن ءوزىنىڭ تاڭدانىسىن، تامسانۋىن جاسىرا المايدى. «قالايشا، جاستىق داۋرەن كەلگەم بىلمەي، ارقىراپ اعىپ وتكەن جەلمەن بىردەي» دەۋى قىزعىن شاقتىڭ، سەرىلىك داۋرەننىڭ قاس قاعىم ساتتە وتە شىققانىن اڭعارتاتىن اقىننىڭ وكىنىش نازى.

گۇل-گۇل داۋرەننىڭ قايتا كەلمەسىن بىلە تۇرا، جاستىق شاعىن اڭساپ، ارمانداۋى كەنەن سەكىلدى كوڭىلى سەرگەك، سەرى ادامعا جات ەمەس، جاراسىمدى مىنەز. ونىسىن اقىننىڭ ءوزى دە سەزىنەدى. وتكەندى قايتارىپ اكەلە المايسىڭ. وكىنىشتىسى، اقىن سونىڭ ءبارىن ەسكە الادى، قيمايدى، ساعىنادى. بىراق ۋاقىت مەڭىرەۋ، ءتىل قاتپايدى. ونىڭ ءتۇيىنى مىنا ءبىر شۋماق ولەڭدە جازىلعان:

«شىركىن-اي، قايتا كەلسە

جاستىق داۋرەن،

كوزىڭنەن ءبىر-ءبىر ۇشقان وتكەن اۋرەڭ.

قاسىڭا قارتايعاندا ءبىر كەلمەيدى،

كەتپەيتىن توڭىرەكتەپ تالاي ساۋلەڭ».

كارىلىككە مويىنسۇنباۋدىڭ ءبىر جولى – جاستىقتى اڭساۋ. بۇل قايتا جاسارۋ، كەلسىن -كەلمەسىن ساقال، شاشىڭدى بوياپ، ەرسىلىككە بارۋ دەگەندىك ەمەس. تابيعاتتىڭ، تاۋ-تاس­تىڭ، كوگىلدىر اسپاننىڭ كوركەمدىگىنە، ادام­داردىڭ جان سۇلۋلىعىنا كوز سۋارتىپ، كوڭىلىڭدى قايتا تۇلەتۋ دەگەن ءسوز. كە­بەك­باي شەشەن ايتقانداي، ءار كەزەڭنىڭ ءوز قىزىعى، وزىنە جاراسىمدى سيپاتى بولادى. سوندىقتان: «جاستىعىڭدى – كارىلىككە، كارىلىكتى – جاستىققا زايا قىلما» دەيدى. بۇل ويى­مىزدى كەنەن سەرىنىڭ «جاستىق داۋرەن، قايداسىڭ!» دەيتىن ولەڭى ايشىقتاپ، ايعاقتاي تۇسەدى:

«قارتايعاندا، جانتايعاندا،

ويعا تۇسەر قايداعى.

تاۋ-تاۋداعى، ساي-سايداعى،

جاستىق داۋرەن ويناعى.

توي-تويداعى، قىر-ويداعى،

جاستىق شاقتىڭ ايعاعى» دەپ وتكەندى ەسىنە تۇسىرگەن اقىن، «قىرا-قىرتقىل، جىرا-جىپقىلعا» تىعىلىپ، «قوي كۇزەتكەن، باقان تەپكەن» كەز قايدا؟ «شولپى تاققان، سىلدىر قاققان، ءان شىعارتقان قىز قايدا؟» دەيدى. «تىڭ تىڭدايتىن كەمپىر-شالدار» قايدا؟ «قۇرىپ قاقپان، بۇعىپ جاتقان، اسىر سالعان ءبىز قايدا؟» دەپ شارق ۇرادى. ادام قانشا جاساسا دا، كوڭىلى جاس. ءوزىڭدى قانشا ورگە سۇيرەگەنمەن، جاس داۋرەن قايتىپ كەلمەيدى. بۇعان تورىعىپ، قايعىرىپ جات­قان اقىندى كورمەيسىڭ. ويتكەنى ول ومىرگە قۇشتار، سۇلۋلىققا عاشىق سەرى اقىن. مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى مىناۋ عانا، دەگەندى ادەپپەن بىلدىرەدى:

سونىڭ ءبارىن تىرىلتەمىن،

وڭاشادا مەن دەگەن.

اڭساپ سونى جۇرە بەرسەم،

شىققانشا جان كەۋدەدەن».

كەنەن سەرىنىڭ «تىك شىرقاۋ» ءانى. ءاننىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي «تىك شىرقاۋ» دەسە تىك شىرقالاتىن ەرەكشە ءان. 25-30 جاس ارالىعىندا شىعارعان كەنەننىڭ بۇل ءانى جاستىق شاققا ءتان ءور مىنەزىمەن، شىرقاۋ بيىكتەن تومەن قۇلاعان سارقىراما ءتارىزدى ەكپىندەتە سالىناتىن تۋىندى. بۇعان بيىك ءۇن، كەڭ تىنىس قاجەت. انشىلەردىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەيتىن، شوقتىعى بيىك، اسقاق ءان. «تىك شىرقاۋ» ءانىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ونىڭ اۋەنىندە، مۋزىكالىق قۇرىلىمىن­دا ءانشىنىڭ جانىنان قوسقان سونى ەلەمەنتتەر كوپ. كەنەننىڭ يمپروۆيزاتسيا­لىق (جاڭاشىلدىق) پارمەنى تاپ وسى اندە بىردەن كوزگە تۇسەدى.

ادەتتە، قازاق اندەرىنىڭ تابيعاتىن­دا نەگىزگى وي، مۋزىكالىق ەكپىن ولەڭنىڭ نە­گىزگى شۋماقتارىنان كورىنىپ، ال ءان قايىر­ماسى سول ويدىڭ، اۋەننىڭ جالعاسى ىسپەت­تەس، كوركىن كەلتىرەتىن قوسىمشا ەلەمەنت ءرولىن اتقارادى. ال كەنەننىڭ «تىك شىرقاۋىندا» بۇل زاڭدىلىق تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراعان. ماسەلەن:

«تىك شىرقاۋعا شىرقايىن

شىرعاقتاتىپ،

اسقاق انگە سالايىن ىرعاقتاتىپ.

وۋ، ءۇريا-اي، دۇنيە-اي، قىزىق-اۋ،

قىزدار-اي!

دەپ داۋسىن بيىكتەن الىپ، اسقاقتاتا شىر­قاعان ءانشى، وسى ءۇش جول ولەڭنەن كە­يىن، بىردەن ءاننىڭ قايىرماسىنا كوشەدى. قايىرما دەپ وتىرعانىمىز ەكپىندەتە ايتىلاتىن تەرمە-ولەڭ. ءاننىڭ سيپاتىنا تەرمە، توكپە جىردىڭ ەلەمەنتتەرىن كىرىكتىرىپ ايتۋ دەگەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءتاسىل. بۇل كەنەن سەرىنىڭ ءان ونەرىنە ەنگىزگەن ۇلكەن جاڭالىعى.

جالپى، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، كەنەننىڭ سال-سەرىلىك ونەرىن، سول ءداستۇردىڭ ىقپالىمەن شىعارعان اندەرىن سارالاپ، جان-جاقتى زەرتتەۋ الدەقاشان تولعاعى جەتكەن دۇنيە. كەنەن سال-سەرىلىك ءداستۇردىڭ جالعاستىرۋشىسى، سال-سەرىلەردىڭ سار­قىتى دەپ بەكەر ايتىلعان جوق. ونىڭ ءان-ولەڭدەرىن، جەكە ءومىر جولىن بىلاي قويعاندا، جەكە باسىنداعى ادامي بولمىسى، ەر جىگىتكە ءتان مىنەز-قۇلقى، ءىس-ارەكەتىنىڭ ءوزى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى.

 اقىننىڭ مىنگەن اتتارى دا ەرەكشە بولاتىن. جال-قۇيرىعىن تاراپ، ۇستىنەن «قىل تۇسىرمەي» باپتاپ، ەرەكشە كۇتەتىن. «اق بوز»، «اي قاسقا»، «شۇبار ات»، «كوكاياق»، «كۇرەڭ جورعا»، «قۇلا قاسقا»، «بالا قاسقا». اتتارى ايتىپ تۇرعانداي شەتىنەن جۇيرىك، ءتۇر-تۇرپاتى سۇلۋ، سايگ ۇلىكتەر ەدى. بۇل دا سۇلۋلىققا قۇمار، كوڭىلى ەلەگى­زىپ تۇراتىن سال-سەرىلەر تابيعاتىنىڭ ءبىر جۇعىندىسى بولسا كەرەك.

اتتاردى قالاي تاڭداپ مىنسە، قولىنا ۇستاعان دومبىراسىن دا ەرەكشە تالعاممەن الاتىن. مەن ەس بىلگەلى ءبىزدىڭ ۇيدە ءارتۇرلى جەتى دومبىرا بولدى. بىرىنەن ءبىرى وتەتىن شەشەن، ءۇنى ەرەكشە دومبىرالار. اسىرەسە قوسىمشا ەشتەڭە (شەگە، جەلىم) پايدالانباي اعاشتان شاۋىپ جاسالعان دومبىرا ماڭگى ەسىمدە قالىپتى. جاز بويى باق ىشىندە توسەگىنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرادى. شىلدەنىڭ اپتاپ ىستىعىنا قاڭسىماي، شىداس بەرەتىن ەدى. اپتاپ كۇندەرى دومبىرانىڭ تەسىگىنەن سۋ قۇيىپ، شايقاپ-شايىپ قايتا ءىلىپ قوياتىن.

– اتا نەگە ۇيتەسىز؟ جىگى اجىراپ كەتەدى عوي؟ – دەيمىن تاڭدانىسىمدى جاسىرماي.

– قولدان شاپقان دومبىرادا جىك بولمايدى، بالام. بويىنا ىلعال تارتقان دومبىرا قاڭسىمايدى، ءۇنى دە ەرەكشە قوڭىر بولادى دەيتىن.

اقىن ءوزىنىڭ جاستاۋ كەزىندە قولىنا تيگەن «كەرجولاق» دومبىراسى تۋرالى اڭىزداي ەتىپ ايتاتىن. داۋسىم اسقاق بولعانمەن، دومبىرام كەلىسپەي ءجۇرۋشى ەدىم. شابان اتقا مىنگەندەي، ءاندى قينالىپ ارەڭ سالامىن. ءبىر جولى سارىقۇنان دەگەن قىرعىزدىڭ اقىنىمەن جولىقتىم. ولەڭدى توقتاۋسىز، توگىپ جىرلاعانى ءۇشىن توكپە اتانىپ كەتىپتى. ول جىر توكتى، مەن قۇيقىلجىتىپ ءان سالدىم. اقىرى كوڭىل جاراسىپ، دوس بولدىق. ءبىرىنشى قولقام «كەر دومبىراڭدى سىيلا، ومىرلىك دوس بولايىق» دەپ جابىستىم. «بايەكە، استىمداعى اتىمدى ال، دومبىرامدى سۇراما» دەپ بايەك بولدى. سوندا وتىرعان مەيماندار مەنى قول­پاشتاپ ون، ءجۇز سومدىق اقشالارىن توك­پەنىڭ شاۋجايىنا بايلاپ، اقىرى كوندىردى.

ء«تۇيىنى جوق شەشەننەن، ۇندەمەگەن ەستى ارتىق» دەمەكشى وي-پىكىرىمىزدى تۇيىن­دەسەك ول مىناعان كەلىپ سايادى. كەنەندى حالقىمىزدىڭ كونە ونەرىنەن وقشاۋلاپ، الشاقتاتىپ اكەتكەن ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، سول كەزدەگى ساياسي احۋال، كەڭەستەر ءداۋىرى بولدى. بۇعان قاراپ، كەنەن حالقىمىزدىڭ بايىرعى داستۇرىنەن، سال-سەرىلىك ونەردەن ءبولىنىپ قالعان، وعان ەش قاتىسى جوق دەيتىن كوزقاراس تۋعىزۋ اقىننىڭ رۋحىنا، بولمىسىنا قايشى كەلەتىن، كەرەعار پىكىر. زاماننىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، سونداي-اق ۇزاق ۋاقىت پاتشالىق رەسەيدىڭ ىقپالىندا بولعان قازاقتىڭ كونە ونەرى ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراعانى راس. بۇل جاعداي ەلدىڭ ايتىس ونەرىنە دە، جىراۋلىق، سال-سەرىلىك ونەرىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزدى. ءورىسى تارىلىپ، كومەسكىلەنىپ، ءتىپتى جويى­لىپ بارا جاتقان دالا مادەنيەتىن، كونە ءداستۇرىن، ونەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تابيعي دارىنى بار، سول ورتادان سۋسىنداعان، داناگوي اقىن-ابىزدار قاجەت ەدى. سولار­دىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى كەنەن ازىرباەۆ بول­دى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس.

ءسوز زەرگەرى، تەرەڭنەن وي تولعايتىن ارداقتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ: «كەنەن – سال-سەرىنىڭ سوڭى، سوڭعى تۇياعى» دەسە، بۇل كورەگەندىكپەن ايتىلعان، ماعىناسى تەرەڭ تۇجىرىم. «ەكى كەنەن كەلمەيدى، الاتاۋعا ەكسەڭ دە» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ەكى كەنەننىڭ دە، سال-سەرىلىك ونەردىڭ دە ەندى قايتىپ كەلمەسى اقيقات. بىراق قازاقتىڭ بايتاق دالاسىن انگە بولەگەن سال-سەرىلەر ءداۋىرىنىڭ جاڭعىرىعى، دارىندى انشىلەرى، ولار شىعارعان وشپەس تۋىندىلارى قالدى. ەندىگى جەردە كونە ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاي، زەرتتەپ-زەردەلەپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قۇيۋ بۇگىنگى ونەر تانۋشى، مۋزىكا زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى عالىمداردىڭ مىندەتى، اسىل مۇراتى.

باقىتجان كەنەن ۇلى،

قالامگەر-جۋرناليست