سولدات اقىندار

لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگىنەن» باستاپ رەماركتىڭ «باتىس مايداندا وزگەرىس جوق» رومانىنا دەيىن قانشاما شىعارما سوعىس زاردابىن ءسوز ەتتى.  اتاقتى مارك تۆەننىڭ ءوزى «قۇداي سوعىستى امەريكالىقتار گەوگرافيانى ۇيرەنۋى ءۇشىن ويلاپ تاپقان» دەپ اشىعىن ايتقانى كىمدى بولسا دا ويلاندىرماي قويماس. از-كەم ويلانساڭىز، وسى ءسوزدىڭ سالماعى باسىم، ءتىپتى ءبىر شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا ۇمتىلىس جاساعىسى دا كەلەتىندەي. ءبىز بۇگىن قولىنا قالام مەن قارۋدى تەڭ ۇستاعان اقىندار تۋرالى ءسوز قوزعايمىز.  

 ۋكراينا ءۇنى

بۇرىنعى رۋمىنيا كورولدىگىندە (قازىرگى چەرنوۆتسى، ۋكراينا) ومىرگە كەلگەن «پول تسەلان» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن اتى شىققان اقىن پول انتشەلدىڭ ەسىمى پوەزيا سالاسىندا ءجيى اتالادى. ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى داۋىردەگى نەمىس تىلىندە جازعان اسا ىقپالدى اقىنداردىڭ ءبىرى بولدى. تسە­لاننىڭ اناسى فريتسي نەمىس ادە­بيە­تىنىڭ جان-جاقتى بىلەتىن، قولى بوساي قالسا كىتاپتان باس المايتىن ادام ەدى. ءجاسوسپىرىم كەزىندە تسەلان ەۆرەي سوتسياليستىك ۇيىمدارىنا بەلسەندى قاتىسىپ، يسپانياداعى ازاماتتىق سوعىسقا قولداۋ كورسەتتى. ونىڭ ەڭ ال­عاشقى ولەڭى «انالار كۇنى» دەپ اتالدى. تسەلان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جۇرسە دە شەكسپيردىڭ سونەتتەرىن اۋدارىپ، ءوز پوەزياسىنا قۋات الدى. جەرگىلىكتى قالا باسشىسى ترايان پوپوۆيچي 1942 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ەۆرەيلەردى جەر اۋدارۋعا ماجبۇرلەيدى. بۇل جاعداي اقىن تسەلانعا وڭايعا تۇسپەيدى. ول قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن اتا-اناسىن ەلدەن ءبىر جولا كەتۋگە ۇگىتتەيدى. باسىنا اۋىر كۇن تۇسكەن اقىن تسەلان 1944 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن تۇرمەدەگى جۇمىس لاگەرىندە بولدى، كەيىن­گى ءومىرىن ول چەرناۋتيدە وتكىزەدى. وندا ول قىسقا ۋاقىت پسيحياتريالىق اۋرۋ­حانادا مەدبيكە بولىپ جۇمىس ىستەدى. ول «قىس» اتتى ولەڭىندە اناسىن ىزدەگەن بالانىڭ كۇيىن كەشەدى:

«اناشىم، ۋكرايناعا قار جاۋىپ تۇر

ءتاڭىردىڭ تۇيىرشىكتەرى مۇز بوپ قالار،

مەنىڭ وزەن كوز جاسىم

ءسىز جاققا اعار،

ۇنسىزدىگىن مالدانىپ ءجۇر باسقالار.

اجال تاياۋ

لاشىق شامى وشپەگەن، نەنى بىلمەك؟

سايتان ءۇنىن سىڭسىتتى جەل ۋىلدەپ.

كەدەيدىڭ كونە تونىن جۇلقىلايدى،

سوسىن ەسكە تۇسىرەر ءبىر قۇدايدى.

ويىقتار دا ورنى تۇر، بىلەگى سۋ،

قولى – شىراق، ۇلىڭنىڭ جۇرەگى – تۋ.

مىناۋ تاس قاراڭعىدا ەسەڭگىرەپ،

جاعدايىما جەر نالىپ، كوشەم كۇلەد.

اسپانىمدا قالقىپ تۇر سىنىق ارفا،

شەگى ۇزىلگەن، ەندى ونىڭ قۇنى بار ما؟

ناز دىبىسى قۋات بوپ گۇل-شىقتارعا،

ءومىر جىرىن جازادى ۇرشىق تالعا.

نە بولارمىز، اناشىم، ويانباساق،

يەكتەگەن قاسىرەت، قىرسىقتار ما؟

مەن دە ۋكراينا قارىنا

تۇنشىقسام با؟».

سول ۋكراينا، سول مۇڭ. نازار سال­ساڭىز، اقىننىڭ ولەڭىندە ءبارى ايتىلىپ تۇر، ءتىپتى ۋاقىتتىڭ ءوزى ەسكى ولەڭدى قاي­تالاپ وقىپ تۇرعانداي.

بريتان اسپانىنداعى جۇلدىز

ۋيلفرەد وۋەننىڭ كوزى تىرىسىندە تەك بەس ولەڭى عانا جارىق كوردى. دەسە دە، ونىڭ وسى شاعىن جىرلارى سوعىس تۋرا­لى تۋىندىلاردىڭ ساپىندا كوش باس­تاپ تۇردى. ونىڭ ەسىمى ءبىرىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىس ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇل­عالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. سۇراپىل سوعىس باستالعاندا نەبارى 21 جاستاعى اقىن وۋەن 1915 جىلى بريتان اسكەرىنە الىنىپ، كەيىن فرانتسياداعى قان مايداندا اتويلادى. جاستىقتىڭ وتى مەن اقىندىق جىگەرى قوسىلعان ول سوعىسقا قاتىسۋ پارىزىم دەپ بىلگەن ازاماتتىڭ ءبىرى بولدى. ۇرىس الاڭىنان اناسىنا بۇرقىراتىپ ولەڭمەن حات جازىپ، مايدان ءومىرىن سۋرەتتەپ، قۋاتتى جىرىمەن قامكوڭىل اناسىن الديلەدى، جۇباتتى. «مەن مايداندا بولعان جوقپىن» دەپ اتالاتىن ولەڭى اناسىمەن قاتار ەلىن كاۋسار جىرمەن سۋسىنداتتى. 1917 جىلى اۋىر جارالانعان ول شوتلاندياداعى ءمالىم اۋرۋحاناعا ەمدەلۋگە جىبەرىلدى. كوپ وتپەي ول اقىن دوسى زيگفريد ساسۋننىڭ ۇسىنىسىمەن ءوز باسىنان كەشكەندەرى تۋرالى شىعارمالار جازدى. 1918 جىلى ونىڭ ەسىمى اينالاسىنا، ادەبيەت الەمىنە تانىلدى، ونىڭ «امان قالعان جاستارعا ارنالعان ءانۇران»، ء«بىرتۇرلى كەزدەسۋ» سياقتى ولەڭدەرى سول تۇستاعى قوعامنىڭ، سۋىق سوعىس ءورتى شارپىعان الەمنىڭ بەت-بەينەسىن قاعاز بەتىندە سويلەتتى. وۋەن 1918 جىلى 4 قاراشادا سامبرە-ويز كانالىن كەسىپ ءوتۋ كەزىندە سوعىستى اياقتاۋ تۋرالى بىتىمگەرشىلىك كەلىسىمگە قول قويىلۋدان ءبىر اپتا بۇرىن عانا ەرلىكپەن قازا تاپتى، كەلەسى كۇنى وعان لەي­تەنانت شەنى بەرىلدى. ونىڭ اناسى شىر­كەۋ قوڭىراۋلارى سوعىلىپ جاتقان ساتتە ۇلىنىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى جە­دەل­حات الادى. وۋەن فرانتسيانىڭ سول­تۇستىگىندەگى ورس كوممۋنالدىق زيراتىندا جەرلەنەدى. اناسى سيۋزان ء«ومىر ءتاندى جاڭارتا ما، شىندىق بەتى بەرى قاشان قارايدى؟» دەيتىن ۇلىنىڭ ءوز ولەڭىن ونىڭ قابىر تاسىنا ويىپ جازدىرادى.

ايقاس دالاسىنداعى اپوللينەر

اۆانگارد اقىن گيوم اپوللينەر ءوزى قاتىسقان سوعىستى ءجيى ەسكە العان سياقتى. بۇلاي دەيتىنىمىز، ونىڭ ولەڭ­دەرىنىڭ باستاۋى سولاي. ايقاس دالا­سىنداعى جاۋىنگەر ۇلاننىڭ جىرلارى دا كۇللى وقىرمانعا سوعىستىڭ ءورتىن، قان مايداننىڭ ازابىن سۋرەتتەپ بەرە الدى. ول ءبىر كەزدەرى «مونا ليزانى» ۇرلادى دەگەن كۇدىكپەن تۇرمەگە جابىلعان دا ەدى. اپوللينەر 1914 جىلى اسكەرگە شاقىرىلۋ جاسىنان اسقانىنا قاراماستان، فرانتسۋز اسكەرىنە قوسىلادى. قانى تاسىعان اساۋ اقىن ساربازدىڭ ءومىرىن قىزىعۋشىلىقپەن قابىلدايدى. سول تۇستاعى كۇندەرىن ول كەيىنىرەك «كالليگراممالار» دەپ اتالاتىن ەكسپەريمەنتالدى ولەڭدەر جيناعىنا اينالدىردى. اپوللينەر «سوعىس عاجايىپتارى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە «قاراڭعىلىقتى جارقى­راتاتىن بۇل الاۋلار قانداي تاماشا»، دەپ جىرلايدى. اپوللينەردىڭ ۇرىس دالاسىنداعى ارمانى 1916 جىلى ول مينادان باسىنان اۋىر جاراقات العان كەزدە ءۇزىلدى. باعىنا قاراي ول امان قالدى. بىراق اقىن 1918 جىلى يسپان تۇماۋىنان قايتىس بولعان ميل­ليونداردىڭ ءبىرى رەتىندە باقيلىق بولدى. قازىر ونىڭ ەسىمى ءحىح عاسىرداعى وركەندەگەن سيۋررەاليستىك قوزعالىستىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعا بولىپ ادەبيەت تاريحىندا ورنى بار ءىرى اقىنداردىڭ ءبىرى رەتىندە ءجيى وقىلادى.

سۇر شينەل كيگەن...

اقىن قاسىم امانجولوۆ 1941 جىلى ارميا قاتارىنا شاقىرىلادى. وسى ساپار قارساڭىندا ونىڭ «مازاسىز مۋزىكا»، «قوشتاسۋ»، «بەيسەكەشتىڭ بەس ۇلى» سياقتى عۇمىرلى جىرلارى ومىرگە كەلەدى. 1941-1943 جىلدار ارالىعىندا قيىر شىعىستا بولعان قاسىم 1943 جىلى باتىستاعى مايدانعا اۋىستىرىلىپ، سوعىس اياقتالعانعا دەيىن سول مايداندا بولىپ، ۇرىس الاڭىن اقىن جۇرەگىمەن سەزىنەدى، كوزىمەن كورەدى. بويىندا اقىندىق سەرتى بار قازاق ۇلا­نى ازاماتتىق بورىشىن ابىرويمەن اياقتاپ، اسەرلى جىرلار جازىپ ورالادى. ونىڭ بىزگە جەتكەن «داريعا سول قىز»، «ۇستىمدە سۇر شينەلىم»، «اقىن ءولىمى تۋرال اڭىز»، «ورال» سىندى وتتى ولەڭدەرىن وقىعان ۇرپاق سوعىستىڭ قان­داي بولارىن، بەيبىتشىلىكتىڭ قانشا­لىق­­تى قىمبات ەكەنىن سەزىنە الادى. ول ءبىر ولەڭىن «سوعىستىڭ، قىستىڭ ىزعارى» دەپ اتاپتى.

«سوعىستىڭ، قىستىڭ ىزعارى

بويىمنان كەتپەي، بوپ سىرقات،

ەمەندەي جالعىز قۇزداعى

اينالاعا بولدىم جات.

قايسارلىقپەن سىر بەرمەي،

وتىرمىن قاراپ بيىككە:

ۇشقان قۇسقا تاۋ كولبەي،

قيالدا جورتقان كيىككە».

سوعىستان كەيىنگى ادامزات ءومىرىنىڭ ىشكى جالعىزدىعى ايقاي سالىپ تۇراتىن وسى جىردى اقىن جۇرەگى نەنى مەڭزەگەنى ءدوپ باسىپ تابا الۋ قيىن ەمەس. قازاق پوە­زياسىندا سوعىس تاقىرىبىن جىرلاعان اقىندار از ەمەس. ولار توقاش بەردياروۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ بولىپ كەتە بەرەدى. ولاردىڭ ارقايسىسى جازعان جىرلار سوعىس زامانىنىڭ ءار ءساتىن بەينەلەيدى. ولاردىڭ قالامىنان تۋعان ولەڭدەر تىنىشتىقتىڭ قادىرىن بىلۋگە ۇندەيدى. «اقىننىڭ ءتىلىن العان با، اقىماق الەم ءبىر رەت» (جۇماتاي جاقىپباەۆ) دەمەكشى، كەيدە اقىندار جازعان ولەڭدەردى قايتا پاراقتاۋعا تۋرا كەلەدى. ارينە، زامانا بۇلقىنىسىنا قاراي.