بالام پاتشا بولسىن دەسەڭىز...

بۇگىنگى قالا بالاسى تۇگىلى، اۋىل بالاسىنىڭ ءوزى اشاماي دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلە مە؟ كەكىلى جەلبىرەگەن ويىن بالاسى اتا-اناسىنا ىلەسىپ، ءتۇرلى قولعابىس جاساپ، قاجەتى­نە جاراعاندا، كورشى-قولاڭ، دوس-جا­ران جيىلىپ كەلىپ، وڭىرىنە تاناباۋ تاعىپ كوردى مە؟ بەستاس ويناپ، ۇقىپتىلىعى مەن ەپتىلىگىن ۇشتاي ما؟ اسىق نەگە الۋان ءتۇرلى بولىپ بويالادى؟

«بالالىق شاق – پاتشالىق تاق» كورمەسىنىڭ ماقساتى – بالالار ەتنوگرافياسىن وزەكتەندىرۋ. كورمەدەگى ەڭ كونە جادىگەر – اسىقتار. بۇل اسىقتار ب.ە.د. ءىى عاسىر مەن ب.ە. ءىV عاسىرعا تيەسىلى، ورتالىق مۋزەي قورىندا ساقتالعان تاريحي قۇندى جادىگەرلەردىڭ قاتارىندا. IX-XI عاسىرداعى بالا اس ىشەتىن ىدىستار، XI-XIII عاسىرداعى بالانىڭ تۇبەگى، XIII-XIV عاسىرداعى ءسابيدىڭ شۇمەگى، XIX-XX عاسىرلاردى قام­تيتىن سيرەك كەزدەسەتىن بالا­لاردىڭ فوتوسۋرەتتەرى دە وسى كور­مەدەن تابىلادى. سونداي-اق باعالى ەتنومادەنيەتتىڭ قاينار كوزى – ۇلتتىق قۇندىلىق بولىپ سانالاتىن بالا كيىمىنىڭ ۇلگىلەرى، «ويىنشىقتار الەمى»، بالا كۇتى­مىنە قولدانىلاتىن زاتتار قازاق ما­دەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ءداس­تۇرلى ءومىر سالتىنىڭ وتباسىلىق تۇرمىس-تىرشىلىگىن بەينەلەيدى. ۇلتتىق بايلىق ەسەبىندەگى وسى جادىگەرلەردىڭ بارلىعى تاقىرىپ بويىنشا ىرىكتەلىپ، سول كەزدەگى وتباسىلىق-الەۋمەتتىك بولمىس تۇر­عىسىنان سىر شەرتەدى. ال 25 حا­لىقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيگەن قى­زىلدى-جاسىل قۋىرشاقتار بالالار نازارىن ەرىكسىز اۋداراتىن كەيىنگى جىلداردا تولىقتىرىلعان قىزىقتى بۇيىم قاتارىندا.

«بالالار، مىناۋ نە دەپ ويلايسىڭدار؟» دەيدى ءبىر توپ مەكتەپ وقۋشىسىن جانىنا ءۇيىرىپ العان ەكسكۋرسوۆود دۋلات بۇركىتباەۆ. «كونكي». «دۇرىس ايتاسىڭدار. بۇل – اعاشتان جاسالعان كونكي. مۇندايدى ەستىپ كوردىڭدەر مە؟ XIX عاسىردىڭ سوڭى XX عاسىردىڭ باسىنداعى بۇيىم. بۇل تەمىردىڭ جوقتىعىنان ەمەس، كوشپەندى حا­لىق كەرەكتى بۇيىمدارىن كوبىنەسە اعاشتان، تەرىدەن جاسايتىن بولعان. كوشپەندى حالىق ءبىر زاتتى جاساۋ ءۇشىن ماتەريال ىزدەپ اۋرە بولماعان، بارلىعىن تابيعاتتان نەمەسە الدىندا جايىلىپ جۇرگەن مالدان العان. مال ولارعا ءارى تاماق، ءارى كيىم، ءارى ءۇي، ءتىپتى سۇيەگىنە دەيىن پايدالانىپ، ەڭ اياعى تە­زە­گىن دە وتىن ەتىپ، تىرشىلىگىنە پاي­دالانعان» دەپ قاراپايىم تىل­مەن ءتۇسىندىرىپ، قىزىعۋشىلىعى ويان­عان قالا بالاسىنىڭ ءۇستى-ۇستىنە قوي­عان الۋان ءتۇرلى سۇراعىن جان-جاقتى اقپاراتپەن تولىقتىرىپ، جالىقپاي جاۋاپ بەرىپ جاتتى.

13 جاسقا دەيىنگى بالا تانىمى­نا ارنالعان ەتنوكورمە مەملە­كەت­تىك ورتالىق مۋزەيدە العاش رەت ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. اۋقىمدى ماقسات ارقالاعان كورمەنىڭ ەڭ الدىمەن جاس ۇرپاقتىڭ جان-جاق­تى دامىپ، رۋحاني ساناسىنىڭ قا­لىپتاسۋى جولىنداعى ۇلەسى زور. مۋزەي قورىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ەكسپوناتتار ارقىلى تاربيەلەۋ ءۇردىسى ۇستىندە بالالاردىڭ تانىمدىق قاسيەتتەرى مەن ادامگەرشىلىك نور­مالارىن، كوممۋنيكاتيۆتى داع­دىلارىن، ەرەكشە قابىلەتتەرىن اشا وتىرىپ، ەتنومادەنيەتتى ءسىڭى­رۋ ارقىلى جان-جاقتى دامى­تۋدى، تاجىريبەدە قولدانۋدى مۇ­­­رات ەتەدى. وتكەن ۇرپاق تاجى­ري­بەسىندەگى ماسەلەلەردى تۇجى­رىم­داۋ ارقىلى بالالاردى دەربەس شى­عارماشىلىققا دايىنداۋدىڭ شە­شىمىنە دە قىزمەت ەتەتىنى ءسوزسىز. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلت­تىق تاربيەنىڭ بەلگىلى جۇيەسىندە جاس بۋىن جادىنا بىرتىندەپ ءسىڭى­رىپ وتىراتىن ارناۋلى تاعىلىم، ءتيىستى تاسىلدەر رەتىندە قولدانىپ، ادەت-عۇرىپ، جۇمباق، ايتىس، ولەڭ، جىر-داستانداردى، ەرتەگىلەردى حالىقتىق تاربيەنىڭ سان الۋان ماسەلەلەرىن قوزعايتىن تالىمدىك ماتەريال رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، بالانىڭ ازاماتتىق وي-ءورىسى مەن بولمىسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى.

الماتى