ۇلتتىق قوردىڭ ۇلگىسى نورۆەگيانىڭ تاجىريبەسى قانداي؟

نورۆەگيانى تاڭداۋىمىزدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، اتالعان ەلدىڭ جاھاندىق زەينەت­اقى قورى (Government Pension Fund Global) الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ءال-اۋقات قورى سانالادى. ونىڭ نارىق­تاعى قۇنى 1،4 تريلليون دول­لاردى قۇرايدى. تورتكۇل دۇ­نيەگە «مۇناي قورى» اتىمەن تانىمال قور بۇگىندە الەم باي­لى­عىنىڭ 1 پايىزىن يەلەنىپ وتىر.

ەكىنشىدەن، سكانديناۆيالىق مەملەكەت قازاقستان سەكىلدى مۇ­ناي ءوندىرۋشى ەل. ەرەكشەلىگى سول، تو­عىزىن­شى تەرريتوريانىڭ مۇناي قورى 30 ميلليارد باررەلگە تەڭ، الەمدەگى مۇناي قورى­نىڭ 1،8 پا­يىزىن قۇرايدى. نور­ۆە­گيا­نىڭ ۇلە­سى 5 ميلليارد باررەل، ساي­كە­سىن­شە 0،31 پايىز. ايتسە دە، وندى­رەتىن مۇنايدىڭ كولەمى شامالاس.

GPFG-نىڭ قۇرىلعانىنا كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق. گەو­لوگ­تەر 1969 جىلى نورۆەگيا جا­عا­لاۋلارىنان وتە ۇلكەن مۇناي كەن ورىندارىن تابادى. ءسويتىپ، شەتەلگە ساتاتىن «قارا التىن­نىڭ» كولەمى كوبەيىپ، ەل ەكونوميكاسىنا قىرۋار قارجى تۇسە باستايدى. ۆيكينگتەر ۇرپاعى مۇنايدىڭ ەرتەلى-كەش بىتەتىنىن كوپ ۇزاماي-اق ءتۇسىندى. سوندىقتان ەل اراسىندا ارتىق اقشانى قور­لاندىرۋ تۋرالى اڭگىمە قىزۋ تالقىلانا باستادى.

اقىرى 1990 جىلى نورۆەگيا پارلامەنتى ارنايى قور قۇرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى. وسىلايشا، بۇگىندە Government Pension Fund Global دەپ اتالاتىن قوردىڭ ىرگەتاسى قالاندى. وعان العاشقى قاراجات 1996 جىلى ءتۇستى. قوردى قۇرۋداعى باستى ماقسات – مۇناي تاۋ­سىلعاننان كەيىن دە نورۆەگيا ەكونوميكاسىن تۇراقتى قالپىندا ساقتاپ قالۋ.

GPFG-نىڭ قالاي جۇمىس ىس­تەي­تىنى دە ءجىتى نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. باستاپقىدا وعان مۇ­ناي­دان تۇسكەن ارتىق اقشانى جيناي باستاعان. كەيىن قور ءتۇرلى سالالارعا ينۆەستيتسيا سالۋعا كوشتى. ناتيجەسىندە، تابىسى جىلدان جىلعا ارتىپ، قازىرگى كەزدە الەمدەگى بۇكىل كومپانيالاردىڭ 1،5 پايىزىن يەلەنىپ وتىر. ياعني جەر جاھانداعى بايلىقتىڭ وسىنشا بولىگى نورۆەگيالىق قورعا تيە­سىلى دەگەن ءسوز.

قور جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن مىنادان-اق اڭعارۋعا بولادى. مۇنايدان تۇسكەن اقشا ونداعى قاراجاتتىڭ جارتىسىنا دا جەت­پەيدى. باسىم بولىگى ءتيىمدى ينۆەس­تيتسيا سالۋدىڭ ارقاسىندا قورعا تۇسكەن  قارجى. بۇگىندە «مۇناي قورى» اكتسيالارعا، تۇراقتى كىرىس­كە، جىلجىمايتىن م ۇلىككە جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا ينفرا­قۇرىلىمىنا قارجى قۇيادى.

ماسەلەن، قوردىڭ 9 مىڭعا جۋىق كومپانيادا ەنشىسى بار. شارتاراپتىڭ ايدىك شاھار­لارى­نان جۇزدەگەن عيمارات ساتىپ العان. ولاردى جالعا بەرۋ ارقىلى دا ميلليونداعان دوللار كىرىس كىرەدى. بۇدان بولەك، كەيبىر ەلدەر مەن كومپانيالارعا نەسيەگە قاراجات بەرەدى. وسىلايشا، ءتۇرلى باعىتتا جۇمىس ىستەۋ ارقىلى تابىسىن ەسەلەپ ارتتىرىپ وتىر.

نورۆەگيا ۇكىمەتى جىل سا­يىن قور تابىسىنىڭ ازعانا بولىگىن پايدالانۋعا قۇقىلى. بىراق سونىڭ ءوزى ەل بيۋدجەتىنىڭ 20 پايىزىن قۇراپ وتىر. الدا-جالدا ونداعى قاراجاتتى حالىققا تاراتىپ بەرسە، ءار نورۆەگتىڭ ەنشىسىنە 250 مىڭ دوللاردان كەلەدى. دەگەنمەن سكان­دي­ناۆيالىقتار قاراجاتتى جاراتۋعا اسىق­پايدى. ويتكەنى بۇگىن از جاراتسا، ەرتەڭگە، قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە كو­بى­رەك قالادى. ەكونوميكاعا اقشا جەتپەسە عانا قورعا قول سوزىپ، قالعان جاعدايدا بيۋدجەتتىڭ ار­تىل­عانىن قورعا اۋدارىپ وتىرادى.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ۇكىمەت GPFG-نىڭ نەگىزگى كاپيتالىن ەمەس، ونىڭ تابىسىن عانا جۇمساي الا­دى. ونىڭ وزىندە، بۇل 3 پايىزدان اسپاۋى ءتيىس. وسىنداي ماقسات قوي­عان نورۆەگتەر كەلەشەكتە مۇ­نايعا تاۋەلدىلىكتەن ءبىرجولا قۇتىلماق.

قور باسشىلىعى ينۆەستيتسيا سالعاندا دا اقشانى وڭدى-سولدى شاشپايدى. ۇزاق مەرزىمدە كىرىس­تى ارتتىراتىن كومپانيالار­عا عانا قاراجات قۇيادى. ماسەلەن، Facebook كومپانياسى جالپى نارىققا شىققاندا ۆيكينگتەر زەردەلەي كەلە، ونىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الدى. راس، العاشقىدا قىمباتقا ساتىلعان كومپانيانىڭ قۇندى قاعازدارى كوپ ۇزاماي ارزاندادى. بىراق قور باسشىلىعى سابىرلىق تانىتتى. ۋاقىت وتە كەلە Facebook-تىڭ قۇنى ارتتى. ءسويتىپ، ودان ەسەلەپ پايدا اكەلە باستادى.

ايتپاقشى، قوردىڭ ارنايى ينۆەستيتسيالىق ەتيكاسى بار. وعان ساي كەلمەيتىن كومپانيا­لار GPFG-دان سوقىر تيىن دا الا المايدى. «مۇناي قورىنا» جاۋاپ­تى مەكەمە بولعاندىقتان، نور­ۆەگيا قارجى مينيسترلىگى بۇل ءتىزىمدى بەكىتەدى. ماسەلەن، قارۋ-جاراق، تەمەكى جانە قازبا وتىن شىعاراتىندارعا تىيىم سا­لىن­عان. بۇدان بولەك، تىكەلەي جانە جاناما تۇردە ادام ولىمىنە، زور­لىق-زومبىلىق اكەلەتىن، ادام قۇقىعىن بۇزاتىن نە سوعىسقا قا­تىسى بار كومپانيالارعا ينۆەس­تيتسيا سالىنبايدى.

2012 جىلى مىنانداي قىزىق وقيعا بولدى. Dagens Næringsliv گازەتى قور باقىلاۋ، تەلەفون تىڭ­داۋ جانە كوممۋنيكاتسيا سەكىل­دى ءتۇرلى تەحنولوگيالارمەن اينالىساتىن 15 كومپانياعا 2 ميلليارد دوللار قاراجات قۇيعانىن انىقتايدى. الگى كومپانيالار تىكەلەي قارۋ جاساپ، ادام قۇ­قى­عىنا قارسى كەلەتىن ارەكەتكە بارماسا دا، ولاردىڭ ونىمدەرى يراندا، سيريادا جانە ميانمادا قولدانىلادى ەكەن. باسىلىمنىڭ ماقالاسىنان كەيىن ەلدە قىزۋ پىكىرتالاس ءوربىپ، قور اتالعان كومپانيالارعا سالعان قاراجاتىن قايتارىپ الدى.

سونداي-اق پالەستينا اۋما­عىن­دا ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىل­ۋى­نا ۇلەس قوسقانى ءۇشىن ءيزرايل­دىڭ «افريكا يزرايل ينۆەستمەنت»، اقش-تىڭ اۋە كۇشتەرىنە قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىران جاساۋعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن Boeing، يادرولىق قارۋ جاساي­تىنى ءۇشىن Airbus، تەمەكى وندى­رە­تىندىكتەن Philip Morris Internatio­nal، ادام قۇقىعى مەن ەڭبەك قۇقىعىن بۇزعانى ءۇشىن Wal-Mart Stores سەكىلدى كومپانيالارعا سال­عان ينۆەستيتسياسىن توقتاتتى.

ەندى نورۆەگيانىڭ جاھاندىق زەينەتاقى قورى قارجى قۇيعان كومپانيالاردىڭ تىزىمىنە كوز جۇگىرتىپ كورەلىك. جالپى ينۆەس­تي­تسيانىڭ 72،8 پايىزى اك­تسيا­لارعا سالىنعان. سولاردىڭ ىشىن­دە Apple-دىڭ ۇلەسى جوعارى. ۆيكينگ­تەر ۇرپاعى اتالعان كومپانيانىڭ 21،2 ميلليارد دوللارلىق اكتسيا­سىن ساتىپ العان. بۇدان كەيىنگى ورىندا Microsoft Corp (16،9 ميلليارد دوللار)، Amazon.com Inc (14،2 ميلليارد دوللار)، Alphabet Inc (11،1 ميلليارد دوللار)، Nestle SA (8،8 ميلليارد دوللار)، Facebook Inc (7،6 ميلليارد دوللار) كومپانيالارى تۇر.

سونىمەن قاتار اقش ۇكىمە­تىنە 82 ميلليارد دوللار، جاپو­نياعا 33 ميلليارد دوللار، گەر­مانياعا 16 ميلليارد دوللار قارىز بەرگەن. نورۆەگتەرگە قارىز ەلدەر ءتىزىمى مۇنىمەن بىتپەيدى. باقانداي 45 مەملەكەت الاقانداي نورۆەگياعا بورىشكەر. بۇل از دەسەڭىز، 32 ميلليارد دوللاردى الەمنىڭ 14 ەلىندەگى عيماراتتاردى ساتىپ الۋعا جۇمساعان.

وسىنداي الپاۋىت قوردى كىم باسقارىپ وتىر دەگەن سۇراق تۋىن­دايدى. GPFG نەگىزى ۇكىمەتتىڭ مەنشىگىندە. بىراق ونىڭ جۇ­مى­سىن جۇرگىزەتىن مەنەدجەر نيكولاي تانگەن ەسىمدى ميلليو­نەر. ول قور تىزگىنىن 2020 جىل­دان باستاپ ۇستادى. AKO Capital كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قا­لاپ، قالتاسىن قالىڭداتقان تان­گەن مىرزا قوردىڭ جۇمىسىن جۇر­گىزۋگە بارىنشا كىرىستى. وسى قىز­مەتكە كەلۋ ءۇشىن ول AKO Capital-دى ساتىپ جىبەردى. ءتىپتى جالاقىسى سالىستىرمالى تۇردە تومەن ەكەنىنە (672 مىڭ دوللار) قاراماستان قوردا ەڭبەك ەتۋگە شەشىم قابىلداعان.

البەتتە، قور مەنەدجەرىنە تو­لە­نەتىن جالاقى باسقا سالالار­دان الدەقايدا جوعارى. ماسە­لەن، قارا­پايىم نورۆەگ ورتاشا ەسەپپەن 67 مىڭ دوللار ەڭبەكاقى الادى. ني­كولاي تانگەننىڭ جالاقىسى ون ەسە كوپ. ەڭ قىزىعى سول، ونىڭ بايلىعى شامامەن 500 ميلليون دوللاردى قۇرايدى. ياعني تانگەن مىرزانىڭ سالىققا تولەيتىن سوماسى الاتىن جالاقىسىنان الدە­قايدا كوپ.

جاھاندىق زەينەتاقى قورى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىنا جىل سايىن شامامەن 100 ميلليون دوللاردان استام قارجى جۇمسايدى. ماسەلەن، 2020 جىلى ەڭبەكاقىعا 122 ميلليون دوللار تولەنگەن. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قوردىڭ مىڭداعان قىزمەتكەرى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ايتارلىقتاي كوپ سوما ەمەس. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قورداعى ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەردەگى 217 ادامعا تولەنەتىن جىلدىق ەڭبەكاقى شامامەن 44 ميلليون دوللاردان اسپاۋى ءتيىس.

P.S. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءمəجىلىستىڭ وتىرىسىندا «وسى تۇستا، قور ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن ورىنداپ وتىر ما، ياعني ۇلتتىق بايلىقتى ەسەلەي الدى ما دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى. قوماقتى جالاقى الاتىن قىزمەتكەرلەرى، ديرەكتورلار كەڭەسى نەمەن اينالىسادى؟ قىزمەتى وتە قىمبات كونسالتينگ كومپانيالارىن
جəنە شەتەلدىك مامانداردى جۇمىسقا تارتقاننان پايدا بار ما؟» دەگەن ساۋال تاستادى. «سامۇرىق-قازىنانىڭ» قارجىلىق ەسەبىندە 2019 جىلى بۇكىل قىزمەتكەرلەرىنە 204 ميلليارد تەڭگە جۇمساعانىن كورسەتكەن. ياعني شامامەن 468 ميلليون دوللار. سونىڭ 7 ميلليارد تەڭگەسى وتە جوعارى لاۋازىمداعى بىرنەشە ادامعا تولەنگەن ەكەن.