«اباي جولىنىڭ» الەمگە ساپارى

كوللاجدى جاساعان امانگەلدى قياس، «EQ»

جۇرت اراسىندا «تولستويدى وقىماي ورىستى، بالزاكتى وقى­ماي فرانتسۋزدى ءبىلدىم دەۋ قيىن» دەگەن ءسوز تاراعالى دا كوپ بولعان. ال ءبىزدىڭ سانالى وقىر­­­مان بۇل سوزگە  «مۇحتار اۋەزوۆ­­­تى وقىماي قازاقتى ءبىلدىم دەۋ تىپ­­ت­ەن قيىن» دەگەن اتالى ءسوزدى قوس­تى. كەرەك­تى ءسوز-اق. دەرەك­­­تەر بويىنشا اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەيا­سى دۇنيە ءجۇزى حا­­لىق­­تارىنىڭ 116 تىلىنە اۋدارىلىپتى، بۇل – 1993 جىلعى مالىمەت. دەرەككە سەنسەك، وندا بۇل شىعارما – الەمدە ەڭ كوپ اۋدارىلعان شى­عار­مانىڭ ءبىرى.

«اباي جولى» قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان شىعارما ەكەنىن الدەقاشان مويىنداپ بولعانبىز. اۆتور ءۇشىن دە، شىعارما ءۇشىن دە بۇل – باقىتتىڭ ءوزى.  ءبىر حالىق­تىڭ ومىردەگى بەينەسىن، كەي­پىن، تۇرمىس-سالتىن، مۇڭ-زارىن تۇ­تاستاي ءبىر شىعارماعا سىيعىزىپ جازىپ شىعۋ ءۇشىن دە تالانتپەن قاتار ەڭبەك قاجەت ەكەنى داۋسىز.

بۇل رومان-ەپوپەيا كەزىندە ءوز باعاسىن الدى، جۇرت اراسىنا كەڭ تارادى، اۋدارىلدى. «اباي جولى»  تۋرالى اكادەميك، عالىم قانىش ساتباەۆ: «قازاق حالقىنىڭ وتكەنىن زەرت­تەگىسى كەلە­تىن عالىمنىڭ بىر­دە-ءبىرى بۇل كىتاپتى جاناپ وتە ال­­ماي­دى: عالىم-فيلولوگ ودان فول­كلور­دىڭ باي ماتەريالدارىنا قا­نىعۋ­مەن قوسا، قازاق ادەبي ءتىلى مەن سوز­دىگىنىڭ قاز باسۋى مەن قا­لىپ­تاسۋىن كورەدى; عالىم-ەتنو­گراف قازىر كونە زامانمەن قوسا كون­ەر­گەن نەبىر تۇرمىستىق بەل­گى­لەر مەن ءومىر قۇبىلىستارىن بىلە­دى. قۇس سالىپ، سايات قۇرعان، قىز ۇزا­تىپ، اس بەرۋدى، ولىك جونەلتۋدى سۋرەت­تەي­­تىن تاراۋلار، بيلەر ايتى­سى مەن بي­لىك شەشكەن قازىلىق كارتي­نا­لار­­دىڭ ارقايسىسى جەكە-جەكە عىلىمي-ەتنوگرافيالىق تولايىم ەڭبەكتەرگە پارا-پار»، دەيدى.

اكادەميك سونداي-اق عا­لىم-ەكونو­ميستەر قازاق­ستان­نىڭ XIX عاسىرداعى حالىق شارۋا­شىلىعىنىڭ قۇرىلىسىنان دالمە-ءدال ناقتى مالىمەت الاتىنىنا، ونداعى تاپ قايشىلىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن تانىساتىنىنا; عالىم-يۋريستەر شاريعاتتان باستاپ، بيلەر كەسىمىنە شەيىنگى دالانىڭ زاڭ-جوبالارىنان باعا­لى ماعلۇماتتار جينايتىنىنا  جوعارى باعا بەرگەنىن دە كوزىقا­راقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. ال بۇگىنگى سوزدە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل تۋرالى ەمەس، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز «اباي جولى­نىڭ» وزگە تىلدەرگە اۋدارىلۋى حاقىندا بولماق. قاي تىلگە قا­شان، كىم اۋداردى جانە ساپاسى قا­لاي بولدى دەگەنگە ىزدەنىس جاساپ كوردىك.

«اباي جولىن» وقىعان كامە­رۋن جازۋشىسى بەنجامەن ماتيپ «قازاق نەتكەن عاجايىپ حالىق» دەپ ءوزىن-ءوزى ۇمىتا تاڭىرقاسا، كونستانتين فەدين ء«وزىنىڭ قالاي قازاق بولىپ كەتكەنىن بىلمەي قالعان» دەيتىن جىلى سوزدەر حاكىم تۋرالى شىعارمانىڭ اۋدارما ارقىلى الەم وقىرمانىنا جەتكەندىگىن راستايدى. بىراق قالاي جەتتى دەگەن ماسەلەگە نازار اۋداراتىن ءسات تۋدى. وسى ما­قالانى جازاردان بۇرىن «اباي جولىنىڭ» اعىلشىنشا نۇس­قاسىن اعىلشىنتىلدى ورتا قا­لاي قابىلدادى ەكەن دەگەن وي­­مەن امازون كىتاپ دۇكە­نىنە جۇگىندىك. Goodreads سايتىنا كىر­سەڭىز،  «اباي جولى» تۋرالى مىناداي وقىرمان پىكىرىنە كەز بولاسىز. پىكىر يەسى ەسميرا سەرەۆا. «اباي – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، بۇل كىتاپ كوپ نارسەنى قامتىعان رومان. دالانى، ونداعى ءومىر سالتىن بەينەلەيتىن تاراۋلار جاندى، تالعاممەن سۋرەتتەلگەن. سول ءۇشىن بۇل كىتاپ بالا كەزىم­نەن بەرى قىستا وقيتىن تاماشا شىعارما. ارينە، بۇل ەڭبەكتە كوممۋنيزمگە دەگەن قۇرمەت بار، بىراق بۇل ەپوپەياداعى ەڭ ماڭىز­دى نارسە ەمەس. ماڭىز­دىسى – كەيىپكەرلەرمەن، قورشاعان ورتامەن قالاي بىردەن بايلانىستا بولعانىڭىز، سونىمەن بىرگە ويلى ولەڭدەر، ورىندى ءازىل مەن دراما جانە ءومىردىڭ قۋا­نىشى وزگەشە اسەر بەرەدى، ەرجەتىپ، اڭىزعا اينالعان تۇلعانىڭ ءومىرى كوز الدىڭىزدا وتكەندەي بولادى».

جەلى قولدانۋشىنىڭ بۇل پىكىرى «اباي جولىنىڭ» عانا ەمەس، قازاق ادەبيە­تىنىڭ بيىگى ءۇشىن جاقسى باعا دەۋگە بولادى. ارينە، شىنايى ونەردىڭ قا­زىسى – قاراپايىم وقىرمان. ال كولين ماككەلل-رەدۆۋد دەيتىن جەلى قول­دانۋ­شى: «بۇل – جاي وقيعالار تىزبەگى عانا ەمەس، جاس جىگىتتىڭ ەسەيۋ بارىسى، عاسىر­لار بويى كوشپەلى ومىردەن بەلگىسىز بولا­شاق­قا بەت العان ەلدىڭ ساپارى تۋرالى جاقسى شىعارما. سيۋجەتتىڭ كوپتەگەن شەشىل­مە­گەن بو­لىك­تەرى ماعان ۇنادى، ويت­كە­نى ومىردەگى كوپ ىستەر ءجيى شەشى­مىن تابا بەرمەيدى، ءومىر  – كىتاپتاعىداي ەمەس. ال قازاق حالقىنىڭ رۋحىن ءتۇسىنۋدىڭ ستەنوگرافياسى دا وسى كىتاپ بول­ماق» دەگەن ويىن جەتكىزەدى. اعىل­­شىن­تىلدى وقىرماننىڭ بۇل جۇرەك سوزدەرى شى­عار­مانىڭ دەڭ­گەيىن تاعى ءبىر مارتە كوتەردى. 

ۇلى جازۋشى عابيت مۇسىرە­پوۆتىڭ ءوزى: «مەن «اباي جولىن» ءتورتىنشى رەت قايتالاپ وقى­عانىمدا عانا بارىپ ءتۇسىن­دىم»، دەگەن ماڭگىلىك شىعارمانىڭ باتىس، ەۋروپا الەمىنە جەتكەن اۋدارماسى ساپالى بولسا، ءبىز ءۇشىن قۋانىشتان ارتىق ەشتەڭە جوق. ال وسى شىعارما­نىڭ موڭعول تىلىنە قالاي اۋدا­رىلعانى جونىندە تاريح­شى زاردىحان قينايات ۇلى «تۇركىس­تان» گازەتىنە جاريالاعان ماقا­لا­سىندا: ء«ۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتi جامليحا م.اۋە­زوۆ­تىڭ «اباي جولى» رومانىن موڭ­عول­شاعا اۋدارۋعا كiرiستi. ارينە، بۇل وتە باتىل قادام ەدi. ل.سوبولەۆ، ن.انوۆتار قازاقشادان جاساعان سوزبە-ءسوز اۋدارمانىڭ نەگiزiندە ورىسشا ارلەگەن ابايدى اۋدارۋ ستۋدەنت ءۇشiن ناعىز تالاپتى ەردiڭ قولىنان كەلەتiن iس ەدi. ءسويتiپ جۇرگەندە باسقاداي بiر توپ قازاق زيالىلارى «اباي جولى» رومانىن اۋدارىپ جۇرگەنi بەلگiلi بولدى دا، ستۋدەنت جامليحا «اباي جولىنىڭ» اۋدارماسىن سولارمەن بiرلەسiپ ءارى قاراي جالعاستىردى. ءسويتiپ، «اباي جولى» رومانى موڭعول تiلiندە 1972 جىلى جارىق كوردi» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.

ال وسى شىعارمانىڭ تۇرىك جۇر­تىنا قالاي جەتكەنى تۋرالى اۋدارماشى اشۋر وزدەمىر: «اباي جولى» تۇرىك تىلىنە ەكى رەت اۋدارىلدى، ءبىرىنشى رەت 1997 جىلى تۇركىستاندىق زەينەش سمايىل مەن تۇركيالىق ءالياپپاس شىنار دەيتىن اۋدارماشىلار بىرىگىپ اۋدارىپتى. بۇلار ەپوپەيانىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتابىن ءتارجىمالاپتى. بىراق بۇل اۋدارمانىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. بۇل كىتاپ وقىر­ماننىڭ قولىنا جەتپەدى دەپ ويلايمىن، جەتپەگەنى دە دۇرىس ەدى. مەنىڭ ويىمشا، ولار سول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن، سول سەبەپتى روماننىڭ تۇپنۇسقاسىن قازاقستاننان تۇركياعا بارىپ وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەرگە اۋدارتقان سياقتى. ال ەكىنشى رەت بيىل زافەر كەۆار دەگەن اۋدارماشى اۋدارىپ جاتىر ەكەن، ءبىرىنشى، ەكىنشى تومى شىعىپتى. شىندىعىنا كەلسەك، بۇل اۋدارماشى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. سوندا ول قايتىپ اۋدارادى؟ مۇمكىن، جالپىلاما اۋدارىپ جاتقان بولۋى كەرەك. ەستەرىڭىزدە بول­سىن، ءبىز جاقتا قازاق تىلىنەن تۇرىك­شەگە كىتاپ اۋدارىپ جاتقاندار قازاق ءتىلىن جاقسى بىلمەيدى. بۇل ماسەلەنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. تەك ءۇش-ءتورت اۋدارماشى عانا قازاق ءتىلىن بىلەدى، ال قالعاندارى جالپىلاما اۋدارما جاسايدى»، دەپ ءوز ويىن ايتتى. مىنە، شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ شەتەلدەگى اۋدارىلعان كىتاپتارىمىزدىڭ ءحالى. بۇل ماسەلە قازىر عانا تۋىنداپ وتىر­عان جوق. ءتۇبى ءبىر دەپ بىلەتىن تۇرىك باۋىرلارىمىزعا «اباي جولىن» دۇرىستاپ اۋدارىپ جەتكىزە الماساق، وندا باتىس پەن ەۋروپانى ءبىزدىڭ ادەبيەتتى بىلمەيسىڭدەر دەپ كىنالاۋدىڭ ءوزى ۇيات.

وقىرمانى كوپ ەل سانالا­تىن قىتاي­دا اۋەزوۆ شىعار­ما­شىلىعى دۇرىس ناسيحاتتالما­عانى شىندىق. ول جاق­تا كەڭەس ادەبيەتىنەن شىڭعىس ايتما­توۆتىڭ اتى اتالادى. ال «اباي جولىنىڭ» اۋدارماسى ساپاسىز بولدى دەگەن پىكىردى كوپ ەستىدىك. ەپوپەيانى قىتاي تىلى­نە حا حۋانجاڭ ەسىمدى سىبە ۇلتىنىڭ وكىلى اۋدارىپ، قىتاي تىلىندە جازاتىن قازاق جازۋشىسى اكپار ءماجيت رەداكتسيالاپتى. ول جاقتا كينو، ادەبيەت، جالپى رۋحاني  قۇندىلىقتارعا قوعامدىق پىكىر جينايتىن book.douban.com دەيتىن سايت جۇمىس ىستەيدى. وسى سايتتاعى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلار ادەت­تە جاقسى شىعارما نەمەسە ساپالى اۋدارىلعان كوركەم ادە­بيەت تۋرالى ءوز ويلارىن بۇكپەسىز ورتا­عا سالادى. «اباي جولى» تۋرالى وسى سايت بەتىنەن «اۋدارماسى ساپاسىز»، «عاجاپ ەپوس ەكەن»، «كلاسسيكالىق كينو سياقتى شىعارما» دەگەن شاعىن پىكىرلەردى كەزدەستىردىك. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، بۇل سايتتا پىكىر جازۋشىلار ادەتتە ەكى-ءۇش مىڭ ارىپتەن تۇراتىن سىني كوزقاراس، تانىمدىق جازبالاردى كوممەنتاري رەتىندە قالدىرادى. ال «اباي جولىنا» كەلگەندە ۇنسىزدىك سالتانات قۇرعان. ءبىز بۇدان نەنى تۇسىنەمىز؟ تاعى دا ساپاسىز اۋدارمانىڭ ماسەلەسى قىلاڭ بەرەدى.

قالاي دەگەنمەن دە وقىرمانى كوپ ەلگە شىعارما ساپالى اۋدارمامەن جەتسە، ەشكىم ءۇنسىز قالماس ەدى. بۇل جونىنەن ءبىز ەپوپەيانى اقىسىز، تەك قازاق ۇلتىن قۇرمەتتەگەنى ءۇشىن اۋدارما جا­ساعان حا حۋانجاڭعا وكپە ايتا المايمىز، بۇنداي يگى شارۋانى دەر كەزىندە قۇنتتاماعان ءوزىمىزدىڭ اعاتتىعىمىز. 

شىندىعىن ايتساق، ءبىز وسىعان دەيىن شەتەلگە اۋدارتقان كوپتەگەن شىعار­مانىڭ ءبارىن ورىس تىلىنەن اۋدارتتىق. مىنە، قاتەلىكتىڭ باسى وسىندا. باسقاسى باسقا، كوركەم شى­عارما ءۇشىن تۇپنۇسقادان سول تىلدەرگە اۋدارتۋ اۋدارماعا اۋاداي قاجەت. ساپاسىز اۋدارمانى شەتەل وقىرمانى وقىماق تۇگىلى، قولى­نا الىپ پاراقتاعىسى دا كەل­مەيدى. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن اۋدارماشى زاۋرە باتاەۆا ءبىر ماقالاسىندا: «ور­تا ازيا جانە قازاق ادەبيەتىن حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارا­تىن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆ ەكەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەس. وكىنىشكە قاراي، بۇل كور­كەم ءتىل شەبەرىن حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعارا الماي وتىرعان تاعى ءوزىمىز. قازاقستاندا «مۇح­تار اۋەزوۆ اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعان، شەتەلدە تانى­مال جازۋشى» دەگەن قاتە تۇسى­نىك بار. «اباي جولى» مەن «كوك­سەرەك» اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلعانىمەن، بۇلار ماسكەۋ قالاسىنداعى «يزداتەلستۆو ليتەراتۋرى نا ينوستراننىح يازىكاح» جانە «رادۋگا» باسپالارىنان شىققان. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارى باتىس باسپالارىنان شىققان ەمەس. جۋىقتا قازاقستان دەمەۋشىلەرىنىڭ قولداۋىمەن «اباي جولى» رومانىن اعىلشىن تىلىنە قايتا اۋدارۋعا تاپسىرىس بەرىلگەنى جانە اۋدارما ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن بريتاندىق اۋدارماشىعا تاپسىرىلعانى جايلى حابار ەستىدىم. بۇل شىعارما تاعى ورىس تىلىنەن اۋدارىلىپ جاتقانى وكىنىشتى»، دەگەن ناز ايتادى. ورىندى ءسوز. جوعارىدا ءبىز ايتقان ءسوزدىڭ ءبىر دالەلى دە وسى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ بيىك مۇ­ناراسى رەتىندە اتالاتىن «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى  – كۇللى قازاق حالقىنىڭ پاسپورتى، ءومى­رىنىڭ ايناسى. وسى شىعارمانى شەت تىلدەرىنە اۋدارتۋ بارىسىندا تۋىنداعان ماسەلەلەردى جوعارىدا ايتتىق. ءبىز ەندىگى جەردە رۋحاني اينامىزدىڭ وزگە ەلدەرگە تازا قالپىندا ساۋلە شاشۋىن، ولارعا قازاق ادەبيەتىنىڭ بيىك نامىسى ءوز دارەجەسىندە جەت­كىزىلسىن دەگەن نيەتتەمىز. ويت­كەنى كىتاپ ارقىلى جەتكەن مادەنيەت   – شىنايى مادەنيەتتىڭ ءبىر كورى­نىسى. «اباي جولىنىڭ» الىس ەلدەرگە ساپارى – قازاق رۋحانيا­تىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ، سان عاسىر بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان مادەنيەتىنىڭ ساپارى دەپ بىلسەك، وندا ساپالى اۋدارما ءۇشىن جۇمىس ىستەگەنىمىز ءجون بولماق.