تاريحتان بەلگىلى، كەزىندە اۋليەاتا اتالعان بۇگىنگى تاراز، جالپى جامبىل وبلىسى ۇلى جىراۋدىڭ اتىنا بەرىلگەندە تولقىنىستان تۋعان جىر جولدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتىڭ جادىندا. ماسكەۋدەن كەلە جاتقان اقىن بۇل حاباردى ەستىپ، پويىز قازىرگى تاراز قالاسىنداعى بەكەتكە توقتاعاندا، جىر الىبى اۋليە اتا رۋحىنان كەشىرىم سۇراپ، وعان ءتاۋ ەتكەن دەيدى. اڭىزعا بەرگىسىز بۇل اڭگىمە ۇلى تاريحتىڭ پاراقتارىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ قالدى.

ءدال وسى ءساتتى اقىن اسقار توقماعام­بەتوۆ «جادىمدا قالعاندار» اتتى ەستە­لىگىندە باياندايدى. ول ماسكەۋگە جامبىل اقىنمەن بىرگە بارعانىن، مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان بىرقاتار قالامگەرمەن سول جاقتا بولعانىن ايتا كەلىپ، ەل اۋزىنداعى وسى ءبىر اڭگىمەنى ناقتىلاي تۇسەدى. «پويىز جامبىل ستانتسياسىنا توقتاعاندا، ودەيالىن جامىلىپ جاتىپ الدى. «جارىقتىق اۋليە اتا، اتىڭدى مەن تارتىپ العانىم جوق، حالىق سولاي اتادى»، دەپ اۋليە اتانىڭ الدىندا ايىپتى ادامداي جاتىپ قالدى. تەك الماتىعا جاقىنداعاندا بارىپ ورنىنان كوتەرىلدى»، دەيدى. وسى وقيعا بولعان سول 1939 جىلى قازىرگى جامبىل وبلىسى قۇرىلدى. ال كونە شاھار تارازدان دا ميرزويان اتى الى­نىپ، وبلىس ورتالىعىنا دا جىر الىبىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. تەك 1997 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ەجەلگى تاراز اتاۋى قايتارىلىپ، جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز قالاسى بولىپ بەكىتىلگەنى تاريحتان بەلگىلى.
تاريحي تاراز قالاسى ءحVىىى جانە حح عاسىرلاردىڭ ارالىعىندا اۋليەاتا دەپ اتالعان. تالاي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدى باستان كەشىرگەن شاھار 1864 جىلعا دەيىن قوقان حاندىعىنا قاراعان. قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى وسى ءبىر اۋىر حال جامبىل شىعارماشىلىعىندا دا كورىنىس تاپتى.
كوز اشتىم، سورعالاعان قاندى كوردىم،
قامىققان، قاندى جاستى
جاندى كوردىم.
ەل كوردىم – ەڭىرەپ بوسقان
اڭدى كوردىم،
قوينىندا الاتاۋدىڭ زاردى كوردىم، – دەگەن ولەڭ جولدارىندا دا حالىقتىڭ سول كەزدەگى زارى، قايعى-قاسىرەتى جاتىر. جامبىل شىعارمالارىنداعى قوقان حاندىعىنىڭ ەزگىسى، 1916 جىلعى پاتشا جارلىعى، اشتىق قاسىرەتى، سوعىس زاردابى دا اينالىپ كەلگەندە ادامنىڭ، ۇلتتىڭ تاعدىرىن جىرلاعان تۋىندىلار بولاتىن. جاسىنان تۋعان توپىراعىنىڭ قاسيەتى مەن كيەسىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بولمىسىنا جيناپ وسكەن اقىننىڭ قازاقتىڭ ۇلى دالاسىندا ءومىر سۇرگەن الىپتارمەن رۋحتاس بولۋى دا زاڭدىلىق ەدى. ول ءوزى ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراعان اۋليە اتانىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدى ما، جوق پا، اڭگىمە وندا ەمەس. بىراق «اتىڭنان اينالايىن اۋليەاتا» دەپ تەبىرەنگەنىن قازاق دالاسىنداعى ۇلىلىققا، تەكتىلىككە ءتاۋ ەتكەن، رۋحاني قۇبىلىستارىنا دۇعا جاساعان العاۋسىز كوڭىلى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. بۇل ورايدا، كوپتىڭ كوكەيىندە نەگىزىنەن اۋليە اتا كىم بولعان دەگەن ساۋالدىڭ تۇراتىنى تۇسىنىكتى. تاسقا باسىلعان، زەردەلەنگەن دەرەكتەر نەگىزىندە ەلىمىزدەگى عالىمدار بۇل ساۋالدارعا دا جاۋاپ بەرىپ كەلەدى. نەگىزىنەن تاريحي دەرەكتەردە دە، عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە دە اۋليە اتانىڭ قاراحان حاندىعىنىڭ نەگىزىن قا­لاۋشى ساتۇق بۇعرا قاراحان ەكەنى ايتى­لادى. ال ەجەلگى تاراز قالاسىنىڭ قاراحان داۋىرىندە وزگەشە ورنەك الىپ، بولەك قالىپقا تۇسكەنى تاريحتان بەلگىلى. جامال قارشيدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ساتۇق قاراحان اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالىپ، بالالىق شاعىن قاشقاردا وتكى­زەدى. اڭىز بويىنشا ول ءتۇس كورىپ، تۇسىنە ءبىر ابىز اقساقال كىرىپ، وعان «يسلام ءدىنىن قابىلدا، سوندا مۇراتىڭا جەتەسىڭ»، دەپ ايان بەرگەن دەسەدى. قالاي بولعاندا دا جۇرت جادىندا دانالىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ قالعان اۋليە اتانىڭ ەلگە قادىرلى، جۇرتقا سىيلى كىسى بولعانى داۋسىز. ال ناقتى ونىڭ كىم بولعانىن انىقتاۋ، بولماسا دالەلدى عىلىمي پىكىرلەر كەلتىرۋ – زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. بۇل كۇندە تاراز قالاسىنىڭ ور­تالىعىندا ورنالاسقان قاراحان كەسەنەسى قازاق دالاسىنداعى تەڭدەسى جوق ساۋلەت ونەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى. جۇرتشىلىق ونى اۋليە ساناپ، رۋحىنا ءتاۋ ەتىپ، ەسىمىن قادىر تۇتىپ كەلەدى.
ۇلى تۇلعانىڭ ءبارى ۇلتقا ورتاق. جامبىل جاباەۆ سياقتى جىر الىبىن ءبىر وڭىرگە عانا تەلۋگە بولمايدى. ۇلى جىراۋدىڭ ءوزى «مەنىڭ ءومىرىم» دەگەن ولەڭىندە:
قاقاعان قار ارالاس سوعىپ بوران،
ەل ۇرەي، كوك نايزالى جاۋ تورىعان.
بايعارا، جامبىل،
حاندا مەن تۋىپپىن،
جامبىل دەپ قويىلىپتى اتىم سونان،
– دەپ جىرلايدى. اۋليەاتا وڭىرىندە حان جانە جامبىل دەگەن تاۋلار بار. بۇل جەرلەر مويىنقۇم اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان. تاسىن تۇرتسەڭ تاريحى توگىلىپ قويا بەرەتىن تاۋلاردىڭ بويىنداعى بۇلا كۇش، تاعىلىمدى سىر ىقىلىمنان بەرى تالايدى تاڭىرقاتىپ كەلەدى. عالىم سايدەن جولداسباەۆ ءوزىنىڭ «جەتىسۋ تاريحى» دەگەن ەڭبەگىندە وسى حان تاۋىن زەرتتەيدى. ناتيجەسىندە، «حان ساتىسى»، «حان قوراسى»، «حان ورى» دەگەن تاريحي ورىنداردى اشىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزەدى. عالىم ءوز بايلامىندا بۇل اتاۋلاردىڭ بارلىعىن دا بۇگىنگى شۋ جانە مويىنقۇم اۋداندارىنىڭ القابىنداعى قوزىباسى دالاسىندا قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي جانە جانىبەك حاندارمەن بايلانىستىرادى. ءتىپتى ەل ىشىندە كەرەي حان وسى حان تاۋىندا جەرلەنگەن دەگەن دە اڭىز بار. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، حان تاۋىنداعى ەجەلگى ورىنداردىڭ بارلىعى دا ءار زامانداردا جاۋدى باقىلاپ وتىرۋ ءۇشىن پايدا بولعان دەلىنەدى. ال قوقان حاندىعىنىڭ قىسپاعىنا شىداماي، جاۋ­عا قارسى شاپقان باتىرلاردىڭ ءبىرى – ەر­نازار ۇلى حان جامبىل ەكەنى ايتىلا­دى. زامانىندا حان جامبىل مەن بايعارا قوقانعا الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتادى. ءسويتىپ، قوقانمەن قىرقىسىپ، اقىرى ەلمەن بىرگە قارت قاراتاۋدىڭ بويىنان قازاقتىڭ ەجەلگى اتاقونىسىنىڭ ءبىرى – شۋ، مويىنقۇم اۋماعىنا قاراي كوشكەن ەكەن. ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەر بويىنشا جامبىل بابامىز ايتىپ وتىرعان بايعارا، جامبىل تاۋلارى وسى كىسىلەردىڭ اتىمەن اتالعان دەيدى. ەندى ءبىر دەرەكتەردە تاۋدىڭ توبەسىندە جامبى تەكتەس تاستار بولعاندىقتان، تاۋ سولاي اتالعان دەسەدى. ەرتەدە قازاقتار جامبىنى اسا قادىرلى قوناققا سىيعا تارتقان نەمەسە جارىستا وزىپ كەلگەن تۇلپاردىڭ بايگەسىنە تىككەن ەكەن. سونداي-اق، قارسىلاسىن جەڭگەن بالۋانعا دا، الاماندا اتى وزعان اقىنعا دا جامبى تارتىلعان دەسەدى. ءبارىبىر جىر الىبىنىڭ كىندىك قانى تامعان، ءوزى جىرعا قوسقان ولكەنىڭ تەگىن ەمەستىگى اڭعارىلا­دى. كەزىندە جامبىل جاباەۆتىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان اقىن تايىر جاروكوۆ «دارىن تابيعاتى» دەگەن ەستەلىگىندە: «1937 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىز موسكۆاعا بارا جاتتىق. جاكەڭ پويىزدىڭ ۇستىندە، دوڭ­­عا­لاقتىڭ بىرقالىپتى تىقىلداعانىن تىڭ­داي وتىرىپ، اڭگىمەسىن جول-جونەكەي شەرتە بەردى»، دەپ جازا كەلىپ، ودان ارى اقىننىڭ «مەن 1846 جىلى شۋ وزە­نىنىڭ ماڭىنداعى جامبىل دەگەن تاۋدىڭ ەتەگىندە قارلى قىستا، قاقاعان ايازدا تۋىپپىن»، دەگەنىن كەلتىرەدى. سول شۋ وزەنىنىڭ ماڭى كورشى مويىنقۇم اۋدانىنداعى حان، جامبىل، بايعارا تاۋ­لارىمەن جاپ­سارلاس جاتقان ايماق. بۇل دا قازاق دالا­سىنداعى قاسيەتتى، كيەلى جەرلەردىڭ ءبىرى.
جامبىل جاباەۆتىڭ قازاق جىرىن­داعى ەلەۋلى قۇبىلىس ەكەنى داۋسىز. قا­زاقتىڭ قانىنا سىڭگەن، رۋحىندا اتوي سال­عان قارا ولەڭنىڭ قۇدىرەتىن ءوز زامانىندا ەلگە تانىتتى، ناسيحاتتادى. دەگەنمەن، ۇلى جىراۋدىڭ تالانتىن پايدالانىپ، سول كەزدەگى جۇيەنىڭ سويىلىن سوقتىرىپ، ءسوزىن سويلەتكەن كەزدەردىڭ بولعانى دا تاريحتان بەلگىلى. مۇنى اقىننىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ كەيىننەن «فەنومەن-فەنيكس» دەگەن ەستەلىگىندە دە وسى ءبىر جايعا توق­تالىپ وتەدى. ء«اربىر باستامانىڭ جارىق جاعى دا، كولەڭكە جاعى دا بولادى. جام­بىلمەن جۇمىس ىستەسۋلەرىمىزدە دە كەم­شىلىكتەر بولۋى مۇمكىن. كوبىنەسە ورتا­لىق گازەتتەردىڭ تاپسىرىسىمەن ايتىل­عان ولەڭ­دەردەن جاكەڭنىڭ شارشاعان كەزدەرى دە بولدى. جاسى ابدەن جەتكەن قارتتىڭ ازداپ تىنىعۋىنا دا مۇرشا بەرمەگەن شىعارمىز. ونىڭ بۇرىنعى ءوز بەتىمەن، ەل ارالاپ ءجۇرىپ ايتاتىن جىرلارىنا ۋاقىت تارىلعان شىعار. كوپتەگەن ەسكى جىرلارىن تۇگەل الىپ قالا الماعان شى­عارمىز»، دەگەن وكىنىشىن جەتكىزەدى. بىراق، بۇل جەردە جامبىل تەك سول كەزدەگى جۇيەنىڭ ايتقانىن عانا جىرلادى دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. ونىڭ كەنەن دارىنى قازاق دالاسىنداعى ءاربىر وقيعاعا ءۇن قوسىپ وتىردى. حالىقتىڭ تەڭدىك، بوستاندىق ماسەلەلەرىن كوتەردى. دەگەنمەن، ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلى جىراۋدىڭ رۋحاني بولمىسى تولىسىپ، ولەڭدەرىندەگى ورلىك پەن ەرلىك قايتا جاڭعىرادى. ءاربىر بۋىنمەن بىرگە جامبىلدىڭ جاڭا ءداۋىرى تۋادى. جىراۋدىڭ ءوزى «قايتا كەلگەن جاستىق» دەگەن ولەڭىندە:
جامبىلدىڭ ارداقتالىپ بۇلبۇل ءسوزى،
گاۋھارداي نۇرىن توككەن ەكى كوزى.
توقساندا قايتىپ الىپ
جيىرما بەستى،
جاسارىپ قارت باباڭنىڭ تۇرعان كەزى! – دەگەن جوق پا؟!. جىر الىبىنىڭ جاڭا ءداۋىرى اقىندى جاڭا شىعارماشىلىق قى­رىنان تانىتۋدا. كەزىندە ءوزى «اتىڭنان اينالايىن اۋليە اتا» دەپ رۋحىنا باس يگەن جامبىل بابامىز دا بۇگىندە اۋليە­لىكتىڭ، كەمەلدىكتىڭ كوركەم كەڭىستىگى رەتىندە ۇرپاق جادىندا ساقتالدى. ءوزى دە اۋليە اتاعا اينالىپ، ابىز دارەجەسىنە كوتەرىلدى.