كۋالىكتەگى كىسى ەسىمىندە بىركەلكىلىك جوق

لاتىن نەگىزدى جاڭا الىپبيگە كوشۋ ۇدەرىسى كەزىندە قازاقستاندىق عالىمدار ونيمدەردىڭ قازاق تىلىندە دۇرىس جازىلۋىن رەتكە كەلتىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىرشاما جاقسى جوسپارلار جاسالىپ، جۇمىستار باستالىپ تا كەتتى. دەگەنمەن اتالعان سالادا اتقارىلۋعا ءتيىستى ماسەلەلەر وتە كوپ.

تىلىمىزدەگى ونوماستيكالىق لەكسيكا ۇلتتىق باعىتىن جوعالتىپ بارا جاتىر. قازاق ءتىلىنىڭ نورمالارىنا سايكەس جازىلمايتىن كىسى ەسىمدەرى كوپ، ولار ورىس ورفوگرافياسىنا باعىندىرىلعان. قازاق ەسىمدەرى ورفوگرافياسىن قاداعالاپ وتىراتىن قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ مىندەتى ناقتىلانباعان. سونىڭ سالدارىنان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تۋعان بالالار ەسىمدەرىنىڭ اراسىندا دا ءبىر ەسىمنىڭ بىرنەشە قاتە جازىلعان نۇسقاسى بار: ىڭكار – ينكار، ىنكار; ءمولدىر – مولدير، مۋلدير، مۋلدير، مولدىر; ءبورىباي – بورباي، بۋرباي، بۋريباي، بوريباي جانە تاعى باسقا. ياعني كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندەگى تىلەكقابىلدى «تەلەكابەل» دەپ جازۋ ۇدەرىسى ءالى دە جالعاسۋدا.

قازاقستان ازاماتتارىنىڭ باستى قۇجا­تى بولىپ سانالاتىن جەكە كۋالى­گىندە تۇل­عانىڭ اتى-ءجونى «تەگى-اتى-اكەسىنىڭ اتى» رەتىمەن جازىلادى. تۋرا سول ازاماتتىڭ تولقۇجاتى بولىپ ەسەپتەلەتىن پاسپورتىندا «تەگى/surname-اتى/given names» ۇلگىسىندە بەرىلەدى. جەكە كۋالىكتەگى «اكەسىنىڭ اتى» دەگەن قاتار پاسپورتتا نەگە جازىلماي قالعان؟ ءبىر كىسى ەلدىڭ ىشىندە باسقا اتاۋمەن، شەتەلدەرگە شىققاندا باسقا اتاۋمەن جۇرە مە؟ قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا ازاماتتارعا جەكە ساندىق كود بەرىلەدى. ءاربىر ساندىق كودقا ءبىر تۇلعا بەكىتىلگەن. وسى جسن جەكە كۋالىكتە دە، پاسپورتتا دا بىردەي. وندا پاسپورتتا دا جەكە كۋالىكتەگى «تەگى-اتى-اكەسىنىڭ اتى» بولىپ جازىلۋى كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان ازاماتتارىنا اتى-ءجونىنىڭ جازىلۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى فورماسى ۇسىنىلعان. اتى-جوندەگى ءوز اتى مەن تەگىنىڭ بىردەي اتاۋ سەپتىگىمەن كەلۋ نۇسقاسىندا كوپ جاعدايلاردا اتى مەن تەگىن شاتاستىرۋ فاكتىلەرى كەزدەسەدى. مىسالى، ارمان ماقسات دەگەن ەسىمدى الىپ قاراساق، اتى قايسى، تەگى قايسى، بىلمەيسىڭ.

ەلدە ءالىپبيدى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. وسى رەفورمانى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ەندى ۇلتى قازاق ازاماتتارعا تەگىندەگى توتاليتارلىق قىسىممەن ەنگىزىلگەن «-وۆ»، «-ەۆ»، «-ين» سياقتى قوسىمشالاردان قۇتىلۋ ۇسىنىلادى. كورسەتىلگەن قوسىمشالاردى الىپ جازعان كەزدە تاعى دا جوعارىدا ايتقان شاتاسۋلار كەزدەسۋى مۇمكىن.

قازاق تىلىندە ەكى-ءۇش تۇبىردەن قۇرالعان كىسى اتتارىن دەفيسپەن جازۋ بار. بۇل دا قازاق ەسىمدەرى جازۋىنداعى بىرىزدىلىكتىڭ جوعالىپ بارا جاتقانىنا دالەلدى فاكتور.

اسەلدىڭ – اسەليا، اسەمنىڭ – اسەما سياقتى ەلىكتەۋ فورمالارى پايدا بولىپ، قۇرمەتتەۋدى بىلدىرەتىن باكە، ساكە، تاكە سياقتى اتاۋلار جويىلىپ جاتىر. كىسىنى شاقىرۋدا ءوز اتىنا اكەسىنىڭ اتىن قوسىپ اتاۋ باتپانداپ ەنىپ كەتتى. ۇلكەندەردىڭ اتىن اتاماي قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرى جو­يىلدى. قازاق ەسىمدەرىنىڭ ەكپىنى دە وزگەرىپ كەتتى. ەكپىننىڭ سوڭعى بۋىنعا ءتۇسۋ ەرەجەسى دە دۇرىس ورىندالماۋدا.

ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن جازۋدى ناقتىلاپ، بىرىزدىلىككە كەلتىرۋ، ەڭ ءبىرىنشى – وركەنيەت پەن مادەنيەتتىلىك. ەكىنشىدەن، ۇلتتىڭ ساۋاتتىلىعى مەن ونىڭ داستۇرىنە دەگەن سىي-قۇرمەتىنىڭ كورىنىسى. ەل ازاماتتارىنىڭ قۇجاتىنداعى تىلدىك نورمالارعا ساي جازىلعان ەسىمدەر مەن تەكتەر – ەلدىڭ ايناسى.ۇشىنشىدەن، ادامنىڭ اتى-ءجونى يەسىنىڭ كىم ەكەندىگىنەن دەرەك بەرىپ قانا قويماي، ونىڭ قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىن دە ايعاقتاپ تۇراتىن فاكتور­لاردىڭ ءبىرى. مىسالى، كوبىنەسە «و»-مەن اياقتالعان ەسىم ەستىسەڭىز يتاليالىق دەپ ويلايسىز، «وۆ» قوسىمشاسىنان ورىس ۇلتىنىڭ، «كو» – ۋكراين، «يچ» – ەۆرەي، «وگلى» ازەربايجان، «يان» – ارميان، «شۆيلي» – گرۋزين، «سكاس» – لاتىش، «رۋ» – مولداۆان، «لە» – ليتۆا ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەكەنىن اجىراتۋعا بولادى. وسى سياقتى قازاقتاردا دا زامانعا ساي كىسىنى اتاۋ ءداستۇرى بار ەدى. ءوز ەسىمىنەن كەيىن اكە ەسىمىن جازىپ «قىزى» جانە « ۇلى» دەپ قوسىپ جازسا ۇلتتىق نىشان كورىنىپ تۇرادى. قازاقستاندا تۇراتىن ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن جازۋدىڭ ءبىر ۇلگىسىن الۋدى زاڭدى تۇردە رەتتەۋ قاجەت. بۇل – ادام قۇقىعىن شەكتەۋ ەمەس، بولاشاق ۇرپاققا قوعامداعى ورنىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ءبىلدىرۋ. ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋ.

الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردە كىسى ەسىمدەرىن رەتتەۋ تۋرالى زاڭنامالار مەن اكتىلەر بار. ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە كىسىنى اتاۋ قاتال ءارى مۇقيات قاداعالانادى. گەرمانيادا بالا ومىرگە كەلمەستەن بۇرىن وعان ات قويۋ جونىندە رەسمي ورگاننان رۇقسات الادى. ونىڭ ارنايى نورمالارى دا قاراستىرىلعان. شۆەيتساريا، يسلانديا، دانيا سياقتى مەملەكەتتەردە دە ەسىم بەرۋ ءىسى زاڭ ارقىلى قاداعالانىپ وتىرادى. بالاعا قويۋعا تىيىم سالىنعان ەسىمدەر دە بار. ولاردىڭ اراسىندا ز ۇلىمدىق، قاتىگەزدىك سىندى تەرىس اسسوتسياتسيا تۋدىراتىن ەسىمدەردىڭ بولماۋىن ەسكەرتەتىن باپتار بار. يسلانديادا اتتاردىڭ بارلىعى يسلاند ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىنا سايكەس دۇرىس جازىلۋى كەرەك. يسلاند ءتىلىنىڭ الىپپەسىندە C، Q، W دەگەن ارىپتەردىڭ جوقتىعىنان «Ludwig»، «Duncan» دەگەن ەسىمدەر قويۋعا رۇقسات بەرمەگەن. دانيادا دا ەسىمنىڭ دات ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىنا سايكەس كەلگەن ەسىمدەردى قويۋدى تالاپ ەتەدى. كىسى ەسىمدەرىنىڭ قاداعالانۋى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن ارتتىرا وتىرىپ، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋعا اسەر ەتەدى، ساۋاتتىلىقتى، تىلگە، ۇلتقا دەگەن قۇرمەتتى كورسەتەدى. سول ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ كوممۋنيكاتسياداعى مادەنيەتىن ايقىندايدى.

اتاۋلار ءبىر سوزبەن  بەرىلگەنى ءجون

جەردىڭ اتاۋى – حالىقتىڭ تاعدىرى. اتاۋ قۇجاتپەن راسىمدەلەدى، ياعني حاتقا تۇسەدى. كارتادا بەلگىلەنەدى. ول – شەكارانى انىقتاۋ دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىڭ يەلىگىن بىلدىرەدى. لەكسيكالىق قورعا ەنەدى. ءتىل لەكسيكاسىنىڭ تازالىعىن بۇزۋشى نەگىزگى ەلەمەنتتەردىڭ بىرىنە ساۋاتسىز جازىلعان جالقى ەسىمدەر جاتاتىنىن ەسكەرسەك، تىلدەگى ماعىناسىز توپونيمدەر قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنا اكەلدى. «جيتيكارا»، «كۋشمۋرۋن»، «ەسيل»، «سارىكول»، «ناۋرزۋمسكي»، «ششەرباكتينسكي» ء(تىپتى ورىسشا جازعان­نىڭ وزىندە «ناۋرىزىم»، «شارباكتى» بولىپ جازىلماي ما؟) «مولودەجنىي»، «وكتيابرسك»، «گالكينو»، «الەكساندروۆ»، «ورلوۆ» دەگەن اتاۋلاردان ءتىلدى تازالاي الماي جاتقاندا، نۇر-سۇلتان قالاسىنان باستاپ قازاقتار تىعىز قونىستانعان وبلىستار مەن اۋدانداردىڭ ورتالىقتارىندا «تاۋندار مەن سيتيلەر» («Crocus City»، «Bi-City Tokyo» «وrda Tower» ت.ب.) پايدا بولدى. اسىرەسە قازاق سوزدەرىن اعىلشىن سوزدەرىمەن بىرىكتىرىپ («Qazanat River»، «Akbulak Life»، «The Nurali Apartments»، «باحىت ۆ استانە»، «ArmanTau Comfort» ت.ب.) ءبىر اتاۋ شىعاراتىن ساۋاتسىز ۇدەرىستەر بەلەڭ الىپ جاتىر. اتاۋلار قۇرىلىمى جاعىنان دۇرىس بولعاندىقتان ولارعا قوسىلاتىن قوسىمشالاردا دا، ورفوەپياسىندا ءتۇرلى قاتەلەر كەتىپ جاتادى. قازىرگى قازاقشا جازىلىپ جۇرگەن نيۋ-يورك، ابۋ-دابي، لوس-انجەلوس، ريو-دە-جانەي̆رو سياقتى قالالاردىڭ اتاۋىن­داعى دەفيس ورىس ءتىلىنىڭ ەرەجەسى بويىن­شا قويىلعان. سان-سالۆادور، سان-حوسە، سان-تومە، سان-مارينو سىندى استانا اتاۋلارىنىڭ قۇرامىنداعى «سان» ءسوزى «اۋليە» ماعىناسىن بىلدىرەدى. كەيبىر قالالاردىڭ اتاۋىندا كەزدەسەتىن دەفيس سول تىلدەگى ارتيكلدى نەمەسە ءسوز الدى سىڭارلارىن ءبولىپ كورسەتۋ ءۇشىن رومان تىلدەرىنە ترانسليتەراتسيالاۋ ماقساتىندا پايدا بولعان. دەفيستى باس سالىپ قويا بەرسە، اتاۋ كوركەمدەلمەيدى. اتاۋ بەرۋ كونتسەپتسياسىنىڭ لوگيكاسىنا سۇيەنسەك، ءبىر ءسوز – ءبىر ۇعىم. اتاۋلار ءبىر نارسەنى اتاعاندىقتان ءبىر سوزبەن بەرىلۋى ءتيىس. ءتىپتى دەفيسسىز جازىلعان ءسوز سىرتقى گرافيكالىق جاعىنان دا، ەستەتيكالىق جاعىنان دا ادەمى كورىنەدى. لاتىن نەگىزدى جاڭا الىپبيگە كوشۋ ۇدەرىسى كەزىندە قازاقستاندىق عالىمدار ونيمدەردىڭ قازاق تىلىندە دۇرىس جازىلۋىن رەتكە كەلتىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر.

ەل اۋماعىنداعى ءاربىر گەوگرافيالىق نىسان اتاۋلارى بەلگىلەنىپ، ولاردىڭ اتاۋ­لارىندا ارنايى جۇيە بولعانى دۇرىس. كىسى ەسىمدەرى بەرىلەتىن نىساندار ناقتى كورسەتىلىپ، ونىڭ ارنايى نەگىزدەمەسى جاسالسا، قازىرگى ۋاقىتتا ماعىناسى كومەسكى بولىپ، جازىلۋىندا قيىنشىلىقتار تۋدىرىپ جۇرگەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءبىر رەتكە كەلەتىن ەدى. اتاۋلاردىڭ ترانسليتەراتسياسى مەن ترانسكريپتسياسىن جازۋدى ەلدە ارنايى قۇجاتپەن راسىمدەۋ كەرەك. ءبىر مەملەكەتتە ءبىر اتاۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جازىلۋىن توقتاتۋدىڭ ءبىر جولى – ونيمدەردىڭ اۋدارىلۋىن توقتاتۋ.

قازاقستاندا كەز كەلگەن گەوگرافيالىق نىسان­نىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ بىرنەشە ساتى­­دان وتەتىن قۇجاتتاردان تۇرادى جانە بىرنەشە زاڭدار مەن زاڭنامالىق اكتى­لەرگە سۇيەنەدى. ونىڭ ارعى جاعىندا كەلىسىم­دى راسىمدەۋ ءۇشىن تاعى دا قۇزىرلى ورگان­دارعا تاۋەلدى بولىپ تۇرادى. اۋىل، كەنت سياق­تى نىسانداردىڭ اتاۋىنا بايلانىس­تى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىنەن باستاۋ­دان تۋرا كەلەتىن تۇستارى دا بار. اتاۋدىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىر جەردەن ارنايى ءبىر قۇجاتپەن عانا بەكىتىپ وتىراتىن پروتسەسس ەنگىزۋ كەرەك. اتاۋلاردا لينگۆيستيكالىق سۋۆەرە­نيتەتىنىڭ ساقتالۋى ماڭىزدى. سونى راسىم­دەۋدى دە تەك ءبىر ورگان قاداعالاپ وتىرسا اتاۋلاردا ارنايى جۇيە قالىپتاسار ەدى.

جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنداعى ورنى مەن ما­ڭىز­دىلىعىن، ۇلتتىڭ دامۋىنا تيگى­زە­تىن اسەرىن، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى­نىڭ كەڭەيگەندىگىن سارالاساق، قازاق­ستاندا ونو­ماستيكا تۋرالى زاڭ قابىل­داۋدىڭ قا­جەتتىلىگى تۋىپ وتىر. ونىڭ بەرگى جاعىندا گەوگرافيالىق وبەكتىلەردى جازۋدىڭ ارنايى ستاندارتتارىن جاساۋ مەرزىمى كەلدى.

سىرتقى گرافيكاسى مەن ىشكى مازمۇنى ساباقتاسىپ تۇرعان، تىلدىك نورمالارعا ساي جازىلعان اتاۋلار – ەلدىڭ ساۋاتتىلىعى مەن مادەنيەتتىلىگىنىڭ كورىنىسى.

جازيرا اعابەكقىزى،

نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ

پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى