بيۋروكراتيالىق بوگەتتەردەن ارىلماعان

دوكتورانتۋرا – عىلىمنىڭ باستاۋى. الايدا ەلىمىزدە گرانتتا وقىپ، PhD دوكتورى دارەجەسىن يەلەنگەندەردىڭ ءبارى عىلىمدا قالا بەرمەيدى. سوندا مەملەكەتتەن بولىنگەن قاراجات قايدا كەتتى؟ بۇل دوكتورانتتاردى دايارلاۋ ءىسىنىڭ ناتيجەسىزدىگى مە، الدە ۇزدىكتەردى ىرىكتەي الماۋدان تۋعان ماسەلە مە؟

اتالعان عىلىمي دارەجەنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە. «دوكتورلىق دەڭگەيدىڭ وزگەرىسى» (Changing Doctoral Degrees) كىتابىنىڭ اۆتورى، اۋستراليالىق كەيت الاننىڭ (Keith Allan Noble) دەرەگىنشە، العاشقى دوكتورلىق دارەجە 1150 جىلى پاريج ۋني­ۆەرسيتەتىندە بەرىلىپتى. توعىز عاسىرلىق تاريحى بار ءبىلىم بە­رۋدىڭ بۇل دەڭ­گەيى ەۋروپا ەلدەرىندە ابدەن قا­لىپ­تاس­قان. ال ەلىمىزدە وعان ءتۇسۋ تالاپ­تارى­نىڭ ءوزى ءجيى وزگەرۋدە. بۇل جايت ۇمىتكەرلەردىڭ كۇدىگىن سەيىلتپەي تۇر.

ۇلىبريتانيانىڭ لەستەر ۋنيۆەر­سي­تەتىندە كوشى-قون تاقى­رىبىندا ديسسەر­تاتسيا قورعاپ، قۇقىق PhD دوكتورى دارە­جە­سىن العان حاليدا اجىعۇلوۆا وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق قا­لىپ­تاسپاعان قازاق­ستاندىق دوكتو­رانتۋرانىڭ قابىلداۋ تالاپتارى شىنىمەن دە تالانتتاردى تاڭداي الماي وتىرعانىن ايتادى. ء«ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن گورى شەتەلدىك جوو-عا ءتۇسۋ الدەقايدا جەڭىل. بىز­دەگى وقۋعا ءتۇسۋ تالاپتارى بيۋرو­كرا­تيزمنەن ءالى ارىلماعان. 2013 جىلى قۇجات تاپسىرىپ كورگە­نىمدە قۇقىقتىڭ  ءتۇرلى سالا­سىنان 150 سۇراقتى 1 اپتا قالعان­دا بەردى. ونىسى – تولعان تەوريا. تاڭداۋىمداعى كوشى-قون قۇ­قى­عىنىڭ ءوزى ءبىر باسىما جەتكىلىكتى. بۇل سۇراقتار ەمتيحان الۋشىلاردىڭ وزدەرى قالامايتىن، ياعني الدىن الا بەلگىلەپ قويعان تىزىمىندە جوق ۇمىتكەردى قۇلاتۋعا قۇرىل­عان­داي. ال بريتانياعا قۇجات تاپ­سىرعاندا بولاشاقتا نەنى زەرت­تەي­تىنىڭىز، قاي تاقىرىپقا تەرەڭ­دەگىڭىز كەلەتىنى، مو­تي­ۆاتسيالىق ەسسەڭىز سۇرالادى. ايىر­ماشىلىق بار ما؟»، دەيدى حا­ليدا.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى قابىل­داۋدا تالاپ ەتەتىن قۇجاتتار دا كوپ كە­دەرگى كەل­تىرەدى. ەلەكروندى ۇكىمەت پورتالى بيىلعى ماۋ­سىمنىڭ سوڭىندا جاريالاعانداي، دوكتورانتۋراعا ەمتيحان تاپسىرۋشىلار تىزىمدەگى 9 قۇجاتتى وتكىزۋى ءتيىس. ايتالىق ديپ­لومنىڭ ءۇش تىلدەگى قوسىمشاسى بىر­دەي نەگە كەرەك؟ سونداي-اق كەمىندە ءبىر جىل­دىق ەڭبەك ءوتىلى تالاپ ەتىلەدى. ال شەتەلدە ماگيس­تراتۋرا ديپلومى كەرەك ەمەس. باكا­لاۆردان كەيىن بىردەن دوكتورانتۋراعا قۇجات تاپسىرۋىنا بولادى. «وعان قوسا بىزدە زەينەتاقى اۋدارىمدارىن سۇرايدى. رەك­توردىڭ اتىنا ءوتىنىش جازاسىز. ال حيرۋرگ، تەراپەۆت، رەنتگەننەن وتكەنىن دا­لەلدەيتىن مەديتسينالىق انىقتاما الدىرتۋ – مەنىڭشە، جەكە باسقا قول سۇعۋ. ويت­كەنى بۇل ءار ادامنىڭ ءوزى عانا بىلەتىن مالى­مەت. سوندا ەگەر ادام وتا جاساتسا نەمەسە پنەۆمونيامەن اۋىرسا، ءىىى توپتاعى مۇگەدەك بولسا، ءبىلىم الماۋى كەرەك پە؟ بۇل – بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كەمسىتۋ ءارى كەي تالانتتارعا تۇساۋ»، دەيدى ح.اجىعۇلوۆا.

 اعىلشىن ءتىلى كەدەرگى مە؟

 وتكەن جولى جازعانىمىزداي، جوعا­رىدان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار بار. سونىڭ ىشىندە دوكتورانتۋراعا تۇسكىسى كەلەتىن تالاپ­كەردىڭ قولىندا اعىلشىن تىلىنەن ءبىلىمىن دالەلدەيتىن حالىقارالىق سەرتيفيكات (IELTS، TOEFL) بولۋى ءتيىس. سەرتيفيكات جوق­ پا، عىلىمنىڭ دا ەسىگى جابىق. جىل باسىندا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر كەزىن­دە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.اي­ماعامبەتوۆ دوكتورانتۋراعا تاپسىرۋ ءۇشىن IELTS-تىڭ شەكتى بالى 6.0 بولۋ كەرەگىن جازعان ەدى. سول كەزدە: «قولىندا 6 بالدىق IELTS سەرتيفيكاتى بار تالاپكەر قاي ۋني­ۆەرسيتەتتى تاڭدايدى: شەتەلدىك پە، الدە وتاندىق پا؟ البەتتە شەكارا اسادى. سوندا ەلىمىزدەگى دوكتورانتۋرانىڭ بولاشاعى بار ما؟»، دەگەن جاناشىرلىق ويدا ماقالا جاريالاعانبىز. جاقىندا عانا ەسەپ بەرۋ جيىنىندا مينيستر جوعا­رىداعى سۇراعىمىزعا: «وسى ماسەلەلەردى، الۋان پىكىرلەردى ەسكەرىپ، شەكتى بالل كولەمىن 6-دان 4،5-كە تۇسىردىك. سوندىقتان حالىقارالىق سىناقتان وسىنداي كورسەت­كىشى بار ادامعا دوكتورانتۋرانىڭ ەسىگى اشىق»، دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن.

بىراق وسىنىڭ ءوزىن قيىنسىنعان كەيبىر ۇمىت­كەرلەر ءبارىبىر شەتەلدىك جوو-نىڭ دوك­تورانتۋراسىن تاڭداپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى دينارا قوجاباەۆا سەرتيفيكاتقا قا­تىستى تالاپتى بيىل ايتىپ، بيىل ەنگىز­گەنىن قۇپتامايدى. ويتكەنى اعىلشىن ءتى­لىن جاقسى مەڭگەر­گەندەردىڭ وزىنە IELTS-تان 6 بالل الۋ ءۇشىن كەمى 1 جىل دايىندا­لۋى قاجەت. «مەن بولگاريادا وقۋعا قۇ­جات تاپسىرىپ جاتىرمىن. ەلىمىزدە دوك­تورانتۋراعا ءتۇسۋ دە، وقۋ دا، قورعاۋ دا – مۇڭ. كوزىم كورگەن جايتتى ايتايىن،
10 دوك­­تورانتتىڭ 2-ەۋى عانا ديسسەرتاتسيا­سىن قورعايدى. وعان ىزدەنۋشىلەر عانا ەمەس، عى­لىمي جەتەكشىنىڭ السىزدىگى دە سەبەپ بولىپ جاتادى جانە جۇمىستى وتكىزەتىن كوميس­سيا مۇشەلەرىنە قۇدا كۇت­كەندەي بانكەت جاساپ بەرۋىڭ كەرەك. بولگاريا بىز­دەگىدەي ءوز ازاماتتارىنا عانا گرانت بولەدى، مەن اقىلى بولسا دا سول جاقتى قولاي كورىپ وتىرمىن. ويتكەنى اتالعان ەلدىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى بىزدەگىدەي سەرتيفيكات تالاپ ەتپەيدى، تەك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەرى سۇرا­تادى. ال جەكەمەنشىك جوو-لارىنا سەرتيفيكاتتىڭ كەرەگى دە جوق»، دەيدى دينارا. ونى بۇل عانا قى­زىق­تىرمايدى، بولگاريادا عىلىمي جۇمىسىڭىز دايىن بولسا، دوكتورانتۋرانى 2-اق جىلدا ءبىتىرىپ شىعۋعا بولادى. دي­نارانىڭ ويىنشا، تىلگە دەگەن تالاپ ءبارى­بىر عى­لىمعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى ءتىل­دى مەڭگەرۋ دە – مۋزىكالىق اسپاپتى ۇي­رەنۋ سەكىلدى ەكىنىڭ بىرىنە قونا بەر­مەي­تىن قابىلەت. ياعني، تىلگە يكەمى جوق، بىراق اشقان جاڭالىعىن عىلىمي تۇرعى­دان قور­­عاعىسى كەلەتىن شىن شەبەرگە كەدەر­گى، ال ايلاسى اسقاندارعا اشىق الاڭ بولا­دى. بىزدەگى دوكتورانتتاردىڭ كوپ­شىلىگى «Scopus» (Scopus – عىلىمي جۋر­نالداردا جاريالانعان ەڭبەكتەردىڭ اۋقىمدى دەرەكتەر قورى) جۋرنالدارىنا عىلىمي ماقالا جا­زا المايدى. ويتكەنى اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلمەيدى، ماقالا ساپاسى جارامايدى. بىراق دوكتورانتۋراعا تۇسكەندە اعىلشىن تىلى­نەن جوعارى بالل جينايدى. بۇل نەنىڭ بەل­گىسى؟ وسىدان-اق د.قوجاباەۆانىڭ: «ال­ماتىدا دوكتو­رانتۋراعا تاپسىرىپ كور­گەنىمدە 2500 دول­لارعا سەرتيفيكات ساتىپ الۋدى ۇسىن­عاندار بولدى»، دەگە­نىنە ءشۇباسىز سەنەسىڭ. سوندا بۇل جۇيە جەم­قورلىققا جول اشىپ بەرىپ تۇر ما؟

جالپى، دوكتورانتۋراداعى ءتىل توڭىرە­گىندە داۋلى پىكىر وتە كوپ، قولدايتىندار دا، قارسىلار دا جەتەرلىك. قازاق اگرو­تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقى­تۋشىسى، حيميا ماگيسترى نازيرا مۇحان­بەتوۆا: «IELTS، TOFEL سىندى سەرتيفيكاتتاردى دوكتورانتۋرادا قازاق نەمەسە ورىس تىلدەرىندە ەمەس، اعىلشىن تىلىن­دە وقيتىن بولسا، تالاپ ەتسىن. ارينە دوك­تورانتقا اتاقتى عىلىمي جۋرنالدارعا اعىل­شىن تىلىندە ماقالا مىندەتتى تۇردە جازۋ كەرەك. بىراق ونى سول تىلدە قالاي جازا­مىز، اقشاعا اۋدارتامىز با، تانىس­تاردان كومەك سۇرايمىز با ءبىزدىڭ قالاۋى­مىز. ءوزىم ستۋدەنتتەرگە اعىلشىن تىلىندە حي­ميا پانىنەن ساباق بەرەمىن. مەن تەس­تىلەۋ جۇيەسىنە ەمەس، ونى بارلىق ۇمىت­كەرلەردەن تالاپ ەتۋگە قارسىمىن»، دەيدى.

ال پروفەسسور بولات كەڭەسوۆ: «كەي­بىر گۋما­نيتارلىق عىلىمداردى قوسپاعاندا، ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرانى تەك اعىل­شىن تىلىندە وقىتۋعا كوشەتىن كەز الدە­قاشان كەلدى. بۇل ەكى ءبىلىم دەڭگەيى عىلىممەن تىعىز بايلانىستى، ال بارلىق نەگىزگى عىلىمي ءبىلىم قازىر اعىلشىن تى­لىندە عانا قولجەتىمدى. كوپتەگەن ەلدەر بۇل جۇيەنى الدەقاشان ەنگىزدى»، دەيدى.

تىلگە تالاپ تۋرالى داتتاۋشىلار مەن جاق­تاۋشىلاردان بولەك ۇسىنىس ايتۋشىلار دا بار. سولاردىڭ ءبىر توبى – باكالاۆرياتتا اعىلشىن بولىمىندە وقىعاندار. ايگەرىم وسپانوۆا اتتى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى: «مەنىڭ ءىنىم كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىردى، ال ودان سەرتيفيكات سۇرايدى. مازاق سەكىلدى»، دەپ جازدى. جاس عالىمدار اليانسىنىڭ جەتەكشىسى ءاسيا ەرمۇحانبەتوۆا اعىلشىنشا ءبىلىم بەرەتىن شەتەلدىك جوو-لار مەن وتاندىق قازاق-بريتان، نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتتەرىن جانە «بولاشاق» باعدارلاماسىن تامام­داعانداردان IELTS، TOEFL-دى تالاپ ەت­پەۋ تۋرالى وزگەرىس ەنگىزۋدى ۇسىندى. شى­نىندا، بۇل ارتىق شىعىندانۋمەن بىر­دەي، ويتكەنى IELTS تاپسىرۋ 55 مىڭ تەڭگە تۇرادى.

 دوكتورانت اسسيستەنت، ءيا حاتشى ەمەس

دوكتورانتۋرادا وقىپ جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى عىلىمي جەتەكشىنىڭ السىزدىگىنە، جۇمىس ساپاسىنا شاعىمدانادى. بىراق اشىپ ايتۋدان قاشادى، ويتكەنى تۇبىندە ونىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولادى. دەسە دە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى نۇرلىبەك زينابدين عىلىمي جەتەكشىلەر دوكتورانت­پەن تولىققاندى جۇمىس ىستەۋگە ۋاقىت بولە بەرمەيتىنىن ايتادى. «ولار ۋاقىت بولمەگەندىكتەن عىلىمي-زەرتتەۋدى جانە ونىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا شەتەلدىك يمپاكت-فاكتورلى عىلىمي جۋرنالدارعا ماقالا دايىنداۋدى كوبىنە دوكتورانت ءوز بەتىنشە جۇرگىزەدى»، دەيدى ول. البەتتە ونىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى، ونى ءوز كەزەگىندە بەلدى باسىلىمدار قابىل­دامايدى. 

سەنەسىز بە؟ شەتەلدەردە دوكتورانتقا ۋاقى­تى مەن جىگەرىن سارقيتىن عىلىمي ماقالانى جازۋ مىندەتتەلمەيدى. «مەن ەلىمىزدەگى كەي دوكتورانتتاردان 3 جىلدىڭ ىشىندە 7 ماقالا جازۋدى تالاپ ەتەتىنىن ەستىدىم. بۇل – مۇمكىن ەمەس. ءبىر عىلىمي ماقالانى جازۋعا قانشاما ۋاقىت، قارجى (كەيبىر مۇراعاتتار مەن قالالارعا بارۋ قاجەت)، كۇش كەرەك. ماقالامەن الىسىپ جۇرەتىن ادامنىڭ ءوز ديسسەرتاتسياسىن جازۋعا ەش ۋاقىتى بولمايدى. وسىدان سوڭ ساپا تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز»، دەي­دى ح.اجىعۇلوۆا. ونىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپا ەلدەرىندە، ماسەلەن، انگليادا دوكتورانت عىلىمي ماقالا جازۋعا ءتيىستى ەمەس، بار نازارىن اشاتىن جاڭالىعىنا جانە سول تۋرالى جازاتىن ديسسەرتاتسياسىنا بولەدى. بۇدان بولەك، حاليدا وتاندىق عىلىمي جەتەكشىلەر كاسىبي ەتيكانىڭ قاراپايىم ەلەمەنتتەرىن ساقتامايتىنىن ايتادى. «كوپتەگەن عىلىمي جەتەكشىلەر دوكتورانتقا ءدارىسىن وتكىزىپ بەرە سالاتىن اسسيستەنت نەمەسە شارۋالارىن تىندىرىپ بەرە­تىن حاتشى رەتىندە قارايدى. وسىنىڭ ءوزى بولاشاق عالىمنىڭ عىلىمعا دەگەن تەرىس كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى»، دەيدى ول.

دوكتورانتۋراداعى قوردالانعان ماسە­لە­لەردى شەشۋ عىلىمي جەتەكشىلەردىڭ جۇمىسى مەن كاسىبيلىگىنە كەلىپ تىرە­لەتىنىن پروفەسسور ب.كەڭەسوۆ تە ما­قۇلدايدى. «دوكتورانتتى كافەدرا ەمەس، عىلىمي جەتەكشى تاڭداۋى كەرەك. جاۋاپكەرشىلىك وزدەرىنە ارتىلعاندا، ولار ەشقاشان ناشار ءىزباساردى ىرىكتەمەيدى»، دەيدى ول. ونىڭ ويىنشا، جەتەكشىلەرگە قويىلاتىن تالاپ كۇشەيتىلۋى كەرەك.

جۇمىس جاعدايعا، ناتيجە تالاپقا تاۋەلدى

دوكتورانتتىڭ ىزدەنۋىنە جەتكىلىكتى جاعداي جاسالماعانى كوپتەن بەرى كوتە­رىلىپ كەلەدى. سىرتتا ءبىلىم عانا ەمەس، عى­­لىم­مەن اينالىسۋدان ءلاززات الىپ كەل­­گەندەر اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتاتىن كىتاپحانالاردىڭ ينتەرەرى مەن دوك­­تورانتتاردىڭ ارقايسىسىنا بولىنگەن ارنايى جۇمىس ورنىن بىلاي قويعاندا، بىزدە جالپىعا ورتاق قاجەتتىلىكتەرمەن دە قامتاماسىز ەتىلمەگەن جوو-لار بار. بۇل وقۋ وشاقتارى مەملەكەتتەن گرانت الىپ، دوكتورانتۋراعا تالاپكەرلەردى قا­بىلدايدى. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن دوكتورانت ن.ءزينابديننىڭ ءوزى: «بىزدە عىلىمي-تەحنيكالىق بازا ءال­سىز، زەرتحانالار از. سوندىقتان كوبى­نە جاريالانعان ماتەريالداردىڭ قورىتىن­دىلارىنا سىل­تەمە جاساپ، پايدالاناتىن كەزدەر بولادى»، دەيدى.

شەتەلدەردە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا­لار اشىق كىتاپحانالاردا جاريالانادى. تۇپنۇسقاسىن الىپ تا، ونلاين تۇردە وقۋعا دا بولادى. كىم قالاي، قاي باعىتتا جازدى، نە قوزعالدى، وسىعان دەيىن قانداي جاڭالىق اشىلىپ، قورعالدى؟ بارلىعىنا جاۋاپ تابۋعا بولادى. ەلىمىزدە بۇل جاسىرىن، ادامنىڭ اتى-ءجونى مەن جۇمىس تاقىرىبى عانا بەلگىلى. ولاردىڭ كوپشى­لىككە كورسەتىلمەۋى كۇدىك تۋعىزادى. نەگە بۇل شەتەلدە اشىق، بىزدە جابىق مالىمەت؟ وسىنىڭ ءوزى جولبيكەلەردىڭ اتاق الۋىنا جاسالعان جاعدايداي كورىنەدى. ال ءبىز مۇندا: «جاڭالىق اشپايتىن شوۋ بيزنەستىڭ جۇلدىزدارى مەن ونى پاتەنتتەۋ تۇگىلى كابينەتتەن شىقپايتىن شەنەۋنىكتەردە دوكتورلىق دارەجە قاي­دان ءجۇر؟»، دەپ باس قاتىرىپ الەكپىز. اشىق­تىق پەن ادىلدىك وقۋعا قابىلداۋدا عانا ەمەس، بىتىرگەننەن كەيىن دە تالاپ ەتىلۋى ءتيىس. بۇل ادامعا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.

تالاپكەرلەر اراسىنان تالانتتىنى تاڭ­داۋدان باستاپ، دوكتوردى دايارلاۋ، دارەجەنى بەرگەنگە دەيىنگى بارلىق جۇمىس جۇيەلى جانە جۇرتشىلىققا جاريا تۇردە جۇزەگە اسقاندا عانا دوكتورانتۋرا مايتالمان مامانداردى دايار­لايدى ءھام عىلىم دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەدى.