– اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ بىردە: «مەن كوپبالالى وتباسىندا ءوستىم. سەگىز ۇل, ءتورت قىز – اعايىندىمىز», دەپ ەدى. ول كىسىنىڭ بويىنداعى جومارتتىق, جايلى مىنەز-ق ۇلىق سول تاربيەدەن شىعار دەپ ويلايمىن. اكەڭىز وتباسى جايىندا ءجيى ايتۋشى ما ەدى؟
– ارينە, ەستىپ وستىك. اتام ءابدىجاپبار حات تانىپ, ەل سىيلاعان قاجىنىڭ نەمەرەسى بولعان. 1937 جىلى كەڭەس وكىمەتى اقتوبە ءوڭىرىنىڭ بايعانين اۋدانىندا وسى ءابدىجاپبار اتامدى «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ, وتىز جىلعا سىبىرگە, بەلومور كانالىن قازۋعا جەر اۋدارعان, ال اۋەحان اجەمنىڭ اكەسىن اتىپ تاستاعان. ونىڭ «ايىبى» – ءپىر بەكەت اتانىڭ بەلىنەن تاراعانى, سۇپىلىعى, حات تانىعاندىعى ەدى. دەگەنمەن اتام مەن اجەم ءوز تاعدىرلارىنا جاسالعان ادىلەتسىزدىككە تاباندىلىق تانىتىپ, جەتىم-جەسىرگە, كەم-كەتىككە كومەگىن اياماي, ون ەكى بالالى ۇلكەن وتباسىن قۇرىپ عۇمىر كەشتى. اكەمە وسى جاقسى قاسيەتتەر ۇلگى بولىپ, بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى. جومارتتىعى حاقىندا ايتاتىن بولسام, ول – ادال ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ, الدىنا مۇقتاج بولىپ كەلگەن جاندارعا قول ۇشىن بەرىپ ءوتتى. وسىعان وراي «قۇستار – ءبىزدىڭ دوسىمىز» اتتى كىتابىنداعى اقسۇڭقار قۇسىنا اكەمدى تەڭەگىم كەلىپ وتىر. جەمىن ءوزى تاۋىپ, ادالداپ جەيدى, ياعني حالىق ماقالى ايتاتىنداي: «قۇزعىن باسىپ جەيدى, اقسۇڭقار شاشىپ جەيدى». تاپقانىن استىنا باسىپ, جارتىسىن كومىپ قويىپ, ونىسى بورسىپ, ساسىپ, اۋرۋ تاراتىپ جاتاتىنداي ەمەس, قونسا – كوركىمەن كوز تولتىرارداي, اق ءجۇزدى ابىرويلى, ۇشسا – اسقاق سامعاپ اسپاندا, ءتۇۋ بيىكتە جۇرەر ەدى. بۇنىڭ ءتۇپ توركىنى: قاسىنداعى وزىنە قورەك تابا المايتىن, قابىلەتسىز, يكەمسىز قۇستار اقسۇڭقاردان شاشىلعان استى قورەك ەتىپ, اقسۇڭقاردىڭ ارقاسىندا كۇنىن كورەدى دەگەندى ايتقىم كەلىپ وتىر.
– اكەڭىزدىڭ ولەڭ جازاتىنىن, ءسوز زەرگەرى ەكەنىن العاش بىلگەندە قانداي كوڭىل كۇيدە بولدىڭىز؟
– ءبىزدىڭ ۇيدە اقىن-جازۋشىلار جينالىپ, ولەڭدەر وقىلىپ, دومبىرامەن كۇيلەر ورىندالاتىن. كوزىمىزدى اشقالى كورگەنىمىز – قازاق, الەم كوركەم ادەبيەتىنەن تۇراتىن كىتاپحانا. اكەم بىزگە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەرىن» جاتقا وقىپ بەرەتىن. ءابىش اتام, فاريزا اپام, شەرحان مۇرتازا اتا, تۇمانباي اتام, قادىر اتام, سىرباي اتام, حاميت اتام, قۋاندىق شاڭعىتباەۆ اتا ءتارىزدى تارلان تۇلعالاردىڭ ماڭدايىمىزدان سيپاپ: – ءا, اينالايىن, ەسەنتاي, ەسەنجانىمنىڭ ق ۇلىنىسىڭ با؟ باقىتتى بول! – دەيتىن. اكەم, ءدال وسى كىسىلەردەن رۋحاني پانا ىزدەدى جانە ونى تاپتى دا. سەبەبى ول كەزدە ادەبيەتتە مەيىرىمدى كىسىلەر كوپ ەدى. بۇل كىسىلەردىڭ رۋحاني شوقتىعى وتە بيىك بولدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ باعىنا بىتكەن دانا تۇلعالار, اكەمنىڭ تالانتىن تاني بىلگەن, قازاققا ءتان جۇپار, جۇمساق مىنەزدى كەمەڭگەرلەر ەدى. ەسەنعالي راۋشانوۆقا ءدال وسىناۋ اسقار تاۋداي, ارى تازا اعالار مەن اپالار ۇلگى بولدى. وكىنىشكە قاراي, ءومىر بار دا – ءولىم حاق! وسى دانا تۇلعالار باقيعا اتتانعان سايىن اكەمنىڭ ولارعا دەگەن ساعىنىشى وسە بەردى, جانى قۇلازىدى... ەندىگى جەردە ءبىز اكەمىزدى ساعىنعاندا, ولەڭدەرىن وقىپ, قۇران-حاتىم ارناپ, كەڭساي زيراتىنا كوتەرىلىپ, اكەمە, اتالارىمىزعا بارىپ, شەرىمىزدى تارقاتىپ قايتامىز... استاناعا بارعاندا ءابىش اتام مەن فاريزا اپانىڭ جاتقان جەرىنە بارىپ, زيارات ەتەمىن.
– «قارا باۋىر قاسقالداق» ولەڭى جارىققا شىققان سوڭ, تەز تارالدى, ءتىپتى جەلتوقسانعا قاتىستى گيمنگە اينالدى. اعا ەل تاعدىرى ۇلتتىق ماسەلەلەر توڭىرەگىندە وتباسىندا ايتۋشى ما ەدى؟
– ءيا, «قارا باۋىر قاسقالداق» ولەڭى اكەمنىڭ جەكە ءومىرىن توزاققا اينالدىردى, بىراق ول تۋرالى ەشۋاقىتتا ءتىس جارىپ بىزگە ايتپاعان. وسى ولەڭ دە, «شولپان جۇلدىز تۋعانشا» اتتى كىتابى دا ءۇش جىل بويى تەرگەۋدە بولدى, اكەمدى تۇنگى ساعات ەكى مەن ءۇشتىڭ ارالىعىندا الىپ كەتىپ, تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىن. بۇل تۋرالى انامنان ەستىدىك, بارلىق جاعدايدى ول ارينە جارىنا ايتىپ بەرەتىن. اكەمە قوقان-لوقى جاسالعانى ەكىباستان بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا: «شولپان جۇلدىز تۋعانشا» كىتابىڭ ەشقاشان باسىلمايدى, سەبەبى «قارا باۋىر قاسقالداق» ولەڭىنىڭ استارى بار, ول – تۇنىپ تۇرعان ساياسات, وعان قوسا مەكتەپ جاسىنداعى ەكى بالاڭ قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ ءجۇر, ءوزىڭ «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسىسىڭ, باسقا قانداي دالەل قاجەت؟ ساعان دا «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعامىز!» دەگەن ىڭعايدا ازاماتتىڭ ساعىن سىندىراتىن اڭگىمەلەر جۇرگىزىلىپ وتىرعان.
اكەمدى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قىرشىنىنان قيىلعان, جوعارى وقۋ ورىندارىنان ادىلەتسىز شىعارىلعان قىز بالالاردىڭ ءومىرى تولعاندىردى. قاي اكە قىزىن جامان بولسىن دەيدى. ءار قازاق قىز بالاسىن: «اينالايىن, قىزىم, سەنىڭ, تابانىڭا كىرگەن شوڭگە مەنىڭ ماڭدايىما كىرسىن», دەپ وسىرەدى. ال ەندى قىزداردى يتپەن قۋىپ, شاشىنان تارتىپ, تۇقىمىڭ تارالماسىن دەگەن ارام پيعىلمەن مۇزعا وتىرعىزىپ, تىرىلەي كومگەندى كورگەن اقىن مورالدىق تەپە-تەڭدىكتى قالاي ساقتايدى, ارينە, قاعاز بەتىنە شەر بولىپ ولەڭ جولدارىمەن تۇسىرەدى.
– ەسەنعالي اعانىڭ قۇس كەلگەندەگى, قۇس قايتقانداعى كوڭىل كۇيى كوبىندە تاماشا ولەڭ بولىپ, قاعاز بەتىنە تۇسەدى. جازۋدان شارشاعاندا قالاي دەمالاتىن؟
– اكەم جازاردا شابىتتانىپ, ادەبي, عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن وتە كوپ جۇرگىزەتىن. ىسىنە تياناقتى بولاتىن. جازۋدان شارشامايتىن. دەي تۇرعانمەن, جازۋىن تامامداعاندا اكەم: «مەن كەرەمەت دۇنيە جازدىم, ق ۇلىنشاقتارىم», دەپ, بىزگە, انامىزعا وقىپ بەرەتىن. ءبىز قىزىعىپ, سۇراق قويا باستاساق, ءتۇپ تامىرىنان باستاپ, جىك-جىگىمەن بولشەكتەپ, ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن. الماتىداعى حاميت اتامىزدىڭ اتىنداعى جاعالاۋدا نەمەسە ەسەنتاي وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا, يا بولماسا تابيعات اياسىندا اكەمدى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولاتىن ەدى. سەبەبى قۇستاردىڭ داۋىسىن مۇقيات تىڭداپ تۇرىپ, ولاردىڭ اتاۋىن, ياعني قاي قۇس ەكەنىن ءدال تاۋىپ ايتاتىن. قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇس ەرەكشەلىكتەرىنە دەيىن ايتىپ بەرەتىن ەدى.
– ءبىر بايقاعانىم, ول كىسى بالاجان كىسى بولاتىن, ءبىر جەرلەردە قاسىمداعى قىزىمدى ەركەلەتىپ, كەيدە ءتاتتى ال دەپ اقشا بەرگەنىن تالاي رەت كورگەنمىن, بالا كۇنىڭىزدە اكەڭىزگە ەركەلەدىڭىز بە؟
– اكەم ءبىزدى, ياعني بالالارىن تاربيەلەۋ ماقساتىندا ەرەكشە ەركەلەتەتىن, بىراق ۇرىسپايتىن. ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلعان زامانداعى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى № 12 جالعىز قازاق مەكتەبىنە بارىپ ءبىلىم الدىق, ءۇيىمىز ءبىرىنشى الماتىداعى ماسكەۋ اۋدانىندا ەدى, ال مەكتەپ قازىرگى بوگەنباي باتىر مەن قوناەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان. وسى قاشىقتىقتى ەڭسەرۋ ءۇشىن تاڭعى التىدان تۇرىپ ايالداماعا بارامىز, ساباعىمىز سەگىز جارىمدا باستالادى, ۇلگەرۋگە مىندەتتىمىز. كەشىكسەك, اكەمىزدىڭ جۇمىسىنا مۇعالىمدەر كەزەككەزەك حابارلاسىپ, مازاسىن الادى. سول ءۇشىن نامىسقا تىرىسامىز. «بالاپانىم – بالپاعىم, قوزىنىڭ ءجۇنى – قالپاعىم, تۇرىڭدار, ساباقتارىڭا كەشىگەسىڭدەر», – دەپ ۇلكەن اپكەم ەكەۋمىزدى ايالداماعا اكەم ءوزى شىعارىپ سالادى. ءبىر كۇنى مەن ۇيقىلى-وياۋ تۇرىپ:
– پاپا, نەگە ءۇيدىڭ قاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە بارمايمىز, قازاق مەكتەبى الىس قوي؟ – دەپ ەدىم:
– انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل,
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل,
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە! – دەدى دە:
– بۇل كىمنىڭ ولەڭى؟ – دەپ سۇرادى. «قادىر مىرزاليەۆ اتامنىڭ», دەپ اپكەم ەكەۋمىز جارىسا شار ەتتىك. قار تىزەدەن جاۋىپ تۇر. سوعان قاراماستان, مەكتەپتەگى ساباعىمىزعا ۇلگەرۋ ءۇشىن قالىڭ قاردى ومبىلاپ جۇگىرىپ كەلەمىز. مەكتەپكە جەتكەن سوڭ اكەم بىزگە: «ال ەندى مەكتەپكە بارىڭدار, ساباقتى بەسكە وقىڭدار», دەپ ەركەلەتە تۇرىپ, نە ماقساتپەن مەكتەپكە بارىپ, سونشا قاشىقتىقتى كۇندە ەڭسەرىپ جۇرگەنىمىزدى ءتورت جولدىق ولەڭمەن ءتۇسىندىرىپ, سانامىزعا قۇيىپ بەردى. بۇل – پسيحولوگ اكە, گەني اكە! سول كۇنى مەكتەپتە سىنىپ ساعاتى بولىپ, وقۋشىلاردان: «نە ءۇشىن مەكتەپكە كەلىپ ءجۇرسىڭ؟», دەگەن ساۋالعا جاۋاپ الىندى. وقۋشىلار: «لەنين اتام ءۇشىن ساباققا كەلەمىز», دەپ جاۋاپ بەردى. ال مەنىڭ ءوز يدەولوگىم بولدى: ول – ءوزىمنىڭ قادىر مىرزا ءالى اتام جانە گەني اكەم, ماقتانىشىم ەدى. بۇل – شىن مانىسىندە ەركەلىك ەمەس, قازاق مەكتەپتەرى نەگە از دەگەن پروتەست ەدى. ال اكەم ءدال وسى سيتۋاتسيانى باسقاشا قابىلداۋ ءادىسىن ۇيرەتتى: بارىنا قاناعات ەتۋ. ەسەسىنە ساباعىمىز بىتكەن سوڭ اكەمنىڭ جۇمىس كەڭسەسىنە بارىپ, قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەسىن قالاسقان دانالاردىڭ كوزىن كورىپ, باسپاحانادان ەندى باسىلىپ شىققان كىتاپتارىن قولتاڭباسىمەن سىيلىققا الىپ, ۇيگە كەلە سالا وقي باستايتىنبىز. بۇل ناعىز باقىت ەدى!
– اكەڭىزگە تالانت, ابىروي, باق قاتار قوندى دەسەك ارتىق ەمەس شىعار. ال ول كىسىنىڭ ورىندالماعان ارمانى بار دەپ ويلايسىز با؟
– اقىن, قالامگەر رەتىندە ايتارىن تولىق ايتىپ, نۇكتەسىن قويىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى عۇمىرى ورتا تۇسقا جەتكەندە قولىنان قالامى ءتۇسىپ, باقيعا اتتانىپ كەتتى. اكەمنىڭ جوسپارلارى وتە كوپ ەدى. ءبىرىنشى جوسپارى: «ارۋز – ولەڭ ولشەمدەرى» دەگەن بار. سول بويىنشا ۇلكەن تانىمدىق دۇنيە جازسام, دەپ جوسپارلادى. ماتەريالدار جيناقتادى. ەكىنشى جوسپارى: «ادەبيەت تەورياسىن جاڭا كوزقاراس, جاڭاشىل سيپاتتا جازىپ شىعارامىن», دەپ ايتقان بولاتىن.ءۇشىنشى ەڭ ماڭىزدىسى: شەكسپيرتانۋ مەكتەبىن اشامىن دەپ جوسپارلاپ قويعان. اكەم ۇلىبريتانياعا بارىپ, اعىلشىن ءتىلىن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرىپ, شەكسپيردى تۇپنۇسقادا وقىپ, شەكسپيردىڭ ەڭبەكتەرى – تۇنىپ تۇرعان گۋمانيزم, بۇل – ۇجىمدىق ەڭبەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. سوندىقتان اكەم اعىلشىننىڭ «سنوب» پروفەسسورلارىمەن ءسوز مايدانىنا ءتۇسىپ, شەكسپير ەڭبەكتەرىن تالقىلاعان. تاكاپپار اعىلشىن وقىتۋشىلارى كەشەگى «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى راۋشانوۆ ەسەنعاليعا تاڭىرقاپ, مۇقيات تىڭداپ, قايران قالىپ: «سەر, ءسىز, ۋيليام شەكسپيردىڭ ەڭبەكتەرىن جوعارعى دارەجەدە زەرتتەگەنسىز, بۇل – ءبىز ءۇشىن مارتەبە», دەگەن. اكەم ءدال سول پروفەسسورلاردان تالاي لەكتسيا وقۋعا شاقىرتۋ العان...
ەلدىڭ, ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ كەتتى, ول شىن! ارينە, قازاقتىڭ و باستان توبەسىنە كوتەرىپ ساقتاپ كەلگەن ءتورت قاستەرلى ۇعىمى بار, ولار: ار-ۇيات, يمان, وبال, ساۋاپ. سوڭعى وتىز جىلدا وسىلاردىڭ تامىرىنا بالتا شابىلىپ كەلدى, وعان قوسا توردە وتىرعان باسشىلاردىڭ باس-باستارىنا بي بولىپ كەلگەنىن ايتار بولساڭ, قازاققا سەنەن اسقان دۇشپان جوق. ءيا, قازاقستاننان كوشىپ كەتۋگە بولار ەدى, اتتەڭ, جەر بەتىندە قازاق كوپ, بىراق قازاقستان – بىرەۋ. ونى كىمگە تاستايمىز؟ جات ىشىندەگى جالعىزداي قازاقستان...اكەم: ماسكەۋلىكتەردىڭ «دەتي ارباتا» دەيتىنى سەكىلدى, قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر توبى بار. جازۋشىلاردىڭ بالالارى, قانشا ايتقانىمەن, وزگە جۇرتتان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنى راس. ولاردىڭ كوزىن اشقاننان كورەتىنى – كىتاپ. بالا تاربيەسىنە ءمان بەرمەگەن جازۋشىلار كەمدە-كەم. سودان دا بولار, ولار اسپاننان تۇسكەن ءتورت كىتاپتاعى «ۇرلىق قىلما, وتىرىك ايتپا, قايىرىمدى بول» دەگەن قاعيدالاردى شىن وسىلاي بولۋعا ءتيىس دەپ ويلاپ ەرجەتەدى, دەپ, وسى ورايدا, وتانىمىزعا ادال قىزمەت ەتىپ جۇرگەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جايىندا ريزالىقپەن ايتىپ وتىراتىن.
– قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندە شەتەلگە كوپ بارعانداردىڭ ءبىرى – ءسىزدىڭ اكەڭىز. جەر ارالاپ, ەل كورۋ ساپارىن الدىن الا جوسپارلاي ما, جوق, الدە كەنەتتەن بە؟
– ءيا, اكەمنىڭ ءوز ساپارىن الدىن الا جوسپارلايتىن دا, اياق استى ساياحاتتايتىن دا كەزى بولدى. شابىتى كەلگەندە ساپارعا اتتانىپ كەتەتىن ەدى, ارينە, زەرتتەۋ ماقساتىندا. اتاپ ايتقاندا, «كاپپودوكيا» پەساسىن جازار الدىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, تۇركيا ەلىنە ساپار شەكتى, «تسيتسەرون» پەساسىن باستاردا دا ريمگە ساياحاتتادى. پاريج قالاسىنداعى يۆان ءبۋنيننىڭ تۇرعان ۇيىنە, قابىر باسىنا بارىپ تاعزىم ەتتى. سودان شابىتتانىپ, وسى تۇلعا تۋرالى ەسسە جازىپ, رەسەي جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ شەشىمى بويىنشا, ي.ا.بۋنين اتىنداعى قۇرمەتتى كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالدى. ۋ.شەكسپيردىڭ «گاملەتىن» اعىلشىن تىلىنەن ەركىن اۋدارۋعا كىرىسەر الدىندا دات ەلى مەن ۇلىبريتانياعا ساپار شەكتى, دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ «ايدا» پەساسىنا كىرىسەردە مىسىر مەن يتاليا مەملەكەتتەرىنە بارىپ, كوزبەن كورىپ, قولمەن ۇستاپ, اقىندىق شابىتتانۋ ماقساتىندا جوسپار قۇرعان ەدى. اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە پايعامبارىمىز مۇحاممەد (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) حاديستەرىن اۋدارىپ, كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردى. وزبەك كلاسسيگى حامزا ءنيازيدىڭ ولەڭدەرىن وزبەك تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىپ, مۇنى دا جەكە كىتاپ ەتىپ شىعاردى. ورتاعاسىرلىق تاريحي تانىمدىق جادىگەر «تەمىر جارعىلارى» دا تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە ەسەنعالي راۋشانوۆ تارجىماسىمەن سويلەدى.
– ول كىسى بارعان ەلدەرىندە كورىكتى جەرلەردى ەمەس, كونە قورىمداردى, بەيىتتەردى ارالايدى, بۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– «جاڭا جەرلەر, جاسىل كولدەر شاقىرادى قول بۇلعاپ», دەپ تۇمانباي مولداعاليەۆ اتام جىرلاعانداي, بۇرىن بولماعان جەرىڭىزدى مۇمكىندىگىنشە كوبىرەك ارالاپ, تەرەڭىرەك بىلگىڭىز كەلەتىنى ءاۋ باستان تۇسىنىكتى. ال ەگەر ساياحاتتاپ بارعان ەلدىڭ كونە بەيىتتەرىن ارالاۋدى ۇناتساڭىز, ءسىز – مەنىڭ اكەمنىڭ دوسىسىز. وندا تىلسىم كۇش بارىن اكەم كەرەمەتتەي سەزىنگەن. «مولادان قورقۋدىڭ ەش كەرەگى جوق» دەگەن اكەمنىڭ ويىمەن كەلىسەمىن. ارۋاققا تاعزىم ەتىپ, قۇلپىتاسىنداعى جازۋلارىن مۇقيات وقىپ, سول ەلدىڭ تالاي جايساڭدارى مەن نارقاسقالارىنىڭ ماڭگىلىك ورىن تاپقان ەسكى قورىمدارىن ارالاپ ءجۇرۋ – ول دا ءبىر رۋحاني سەرۋەن. «شەڭگەل دە ءوز جەرىندە گۇلدەسىن» دەگەن حالىق دانالىعى بار دەپ اكەم ايتۋشى ەدى. ءبىز دە اكەمىزگە كەڭسايعا زيارات ەتىپ بارعاندا, تالاي نارقاسقالاردىڭ سوڭعى تۇراعىن كوزبەن كورىپ, ءتاڭىردىڭ بىزگە باسۋ ايتقانى دەپ, ءومىردىڭ ماڭگى ەمەس ەكەنىنىڭ ايعاعى دەپ قابىلدايمىز, سوندىقتان ار-ۇيات, يمان, وبال, ساۋاپ دەگەن وسىناۋ قاستەرلى ۇعىمداردى ساقتاپ جۇرۋگە ءوزىمدى تاربيەلەيمىن.
– سىزدەرگە ەڭ ءجيى ايتاتىن ءسوزى قانداي ەدى؟
ءبىرىنشى, «كىتاپ وقىعان ادام – ەڭ باي ادام!». ەكىنشى, ء«ار قازاقتىڭ ۇيىندە «اباي جولى» رومانى بولۋى مىندەتتى, بۇل كىتاپتى ۋاقىت وتكەن سايىن قايتا وقىپ, وي ءتۇيىپ تۇرۋ كەرەك!». ءۇشىنشى, «نادان بولماۋدىڭ ءبىر امالى بار – كوركەم ادەبيەتتى كوپ جانە ءجيى وقۋ كەرەك!».
– ناعىز دوستارى كىمدەر؟
– رۋحاني دوستارى – ۇيدەگى كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتارى, ول ءسوزسىز!
– قازىر ءسىز اكەڭىزدىڭ جولىن جالعاپ, «جازۋشى» باسپاسىن باسقارىپ وتىرسىز, باسپانىڭ الدا قانداي جوسپارلارى بار؟
– اكەمىزدىڭ سوڭعى شيرەك عاسىرلىق عۇمىرى «جازۋشى» باسپاسىمەن تىكەلەي بايلانىستا ءوتتى. نارىقتىڭ باستاپقى كەزىندە تولارساقتان ساز كەشىپ, توقىراپ قالعان باسپانىڭ قيسايعان شاڭىراعىن قايتا تىكتەپ, قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي, جاڭا جاعدايعا بەيىمدەپ, نىق تۇرعىزۋعا ەڭبەگىن ءسىڭىردى. قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا شاڭىراعى اتانعان ۇلكەن وردانىڭ اتىن اسقاقتاتتى. اكەم باسقارعان شيرەك عاسىر ىشىندە باسپادان ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيكتەرىنەن باستاپ جاس تالانتتارعا دەيىنگى بىرنەشە جۇزدەگەن اقىن, جازۋشى, عالىم, مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرىنىڭ زامانا رۋحىنا ساي جاڭا كىتاپتارى جوعارى پوليگرافيالىق ساپادا جارىق كورىپ, ەلىمىزدىڭ كىتاپحانالارى مەن وقىرماندارىنىڭ قولىنا ءتيدى. ەندى, مىنە, سوڭعى ەكى جىل ىشىندە, اكە اماناتىن العا الىپ ءجۇرۋ پارىزى وتباسىنىڭ, اكەمنىڭ ورنىنداعى باسپا ديرەكتورى رەتىندە قىزى – مەنىڭ موينىما جۇكتەلىپ وتىر. جاۋاپكەرشىلىكتى شامامنىڭ كەلگەنىنشە كوتەرۋگە, اكە ءىسىن جالعاستىرۋعا كۇش سالىپ كەلەمىن. «جازۋشى» باسپاسىنىڭ اتىنا ساي جوسپارلارى دا, مىندەتى دە قازاقتىڭ تالانتتى جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن, كوركەم ادەبيەتتەردى باسىپ شىعارۋ. مەملەكەت تاراپىنان ۇزبەي قولداۋ كورسەتىلىپ وتىرسا, بۇل ادەبيەتكە دەگەن ۇلكەن قامقورلىق بولار ەدى. ال اكەمنىڭ سوڭعى جوسپارلارىنا قاتىستى ايتاتىن بولسام, اقتوبە وبلىسى تەاترىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا «ەدىگە» داستانىنا نەگىزدەپ ساحنالىق دۇنيە جازباقشى بولدى, وتە كوپ دايىندالدى. باۋىرجان باباجان ۇلىنان كوركەم قاراقالپاق نۇسقالارىن, عالىمداردىڭ زەرتتەگەن تۇركى نۇسقالارىن دا الدىرتىپ ىزدەنگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي, بۇل جوسپارى تولىق ورىندالماي قالدى. ءابىش كەكىلباەۆ اتامىزدىڭ جيىرما تومدىق ەڭبەكتەرىن باسىپ شىعارۋدى كلارا اپامەن بىرىگىپ وتىرىپ جيناقتاپ, پىسىقتاعان بولاتىن. ول جۇمىستار ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇر. ءابىش اتانىڭ اماناتى اكەمە جۇكتەلىپ, اكەمنىڭ اماناتى ماعان جۇكتەلدى... جالپى, قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋىندىلارىمەن سۋسىنداپ وسەتىن ادىلەتتى قازاقستاننىڭ جاس ۇرپاعى بويىن ارامدىقتان الشاق ۇستايتىن بولادى دەگەن يدەيامەن, باسپادان «جەتى عاسىر جىرلايدى», «باتىرلار جىرى» جانە «قازاق ەرتەگىلەرى» اتتى ەكى-ەكى تومنان تۇراتىن تۋىندىلاردى باسىپ شىعاردىق. اكەم «جازۋشى» باسپاسىنان باسىلىپ شىعاتىن وقۋلىقتاردىڭ عىلىمي دەڭگەيدە جازىلۋىن, باسپاحانالىق ساپاسى جوعارى بولۋىن جەكە ءوزى قاداعالايتىن. وسى ازاماتتىق بورىشتى ابىرويمەن اتقاردى.
«جازۋشى» باسپاسى – ەڭ العاش 1997–1998 وقۋ جىلدارىنان باستالعان جاڭا بۋىن وقۋلىقتار دايىنداۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسىپ, اتاپ ايتقاندا, وزبەك تىلىندەگى مەكتەپتەر ءۇشىن تۇپنۇسقا جانە اۋدارما وقۋلىقتاردى ازىرلەۋگە ماماندانعان بىردەن-ءبىر باسپا. باسپا بۇل جىلدارى وزبەك ءتىلدى مامان اۋدارماشىلار توبىن قالىپتاستىرىپ, مەكتەپتەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. وقۋشىلار, اتا-انالار, مۇعالىمدەر تاراپىنان وسى جىلدار كولەمىندە باسپا ونىمدەرىنە ەسكەرتپە, سىن ماتەريالدارى بولعان ەمەس. اۋدارماشىلىقپەن عانا شەكتەلمەي, ۇستازدار ۇجىمدارىن ادىسنامالىق كومەكتەرمەن قاتار تىلدىك باعىتتاعى جاردەمشى قۇرالدارمەن دە قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار ە.راۋشانوۆ اكادەميك س.قاسقاباسوۆ, ر.المۇحانوۆامەن بىرىگىپ, 6, 8-سىنىپتار ءۇشىن قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىقتارىن جازدى, وسى ابىرويلى جۇمىسىن جالعاستىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
اڭگىمەلەسكەن
دۇيسەنالى الىماقىن,
«Egemen Qazaqstan»
