كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي, «EQ»
وسىعان بايلانىستى كىتاپتىڭ «باستىرۋشىدان» دەگەن العاشقى تاراۋىندا مىناداي تۇسىندىرمە بەرىلگەن: «قازاقتىڭ قارا شارۋالارى ءالى ەگىستىك ىسىنە جاتتىققان جوق. س ۇلى, تارى, بيداي, ارىس سىقىلدى وسىمدىكتەردى ەگەدى. بىراق ولاردى دۇرىس ەگىپ, دۇرىس ورۋدىڭ جولىن ءالى دۇرىس ءتۇسىنىپ بولعان جوق. ءشوپ ەگۋ جۇمىسىن قارا قازاق شارۋاسى ءالى بىلمەيدى (سىر جاعىنداعى جوڭىشقا ەگەتىندەردەن باسقالار). مىنا عابيت جولداستىڭ «امىرقان بيدايىعى» دەگەن كىتاپشاسى سول ءشوپ ەگۋ جايىندا جازىلعان. بۇرىن مۇنداي كىتاپتار شىققان, بىراق ولاردىڭ كوبى ءبىرىنشى جاقتان ورىس تىلىنەن اۋدارىلعاندىقتان (اۋدارۋشىلاردىڭ شالالىعىنان), ەكىنشى جاقتان ەگىستىككە قازاقتان گورى جاتتىققان ورىس ەگىنشىلەرىنە ارنالىپ جازىلعاندىقتان, قازاق ەگىنشىلەرىنە تۇسىنىكسىز بولىپ شىعاتىن» دەي كەلە, قازاقتىڭ شارۋا جاعدايىنا, تۇرمىسىنا, ەگىستىككە قانشالىق جاتتىققانىنا نەگىزدەلگەن كىتاپتار جوق ەكەنىن العا تارتىپ, جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ وسى كىتابى ۇلتىمىزدىڭ ەگىنشى, مالشى شارۋالارىنا مەيلى سان جاعىنان, مەيلى ساپا جاعىنان بولسىن ايرىقشا ماڭىزعا يە ەكەنىن ايتادى.
سىزدەرگە تانىستىرىپ وتىرعان «امىرقان بيدايىعى» جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەڭ العاشقى كىتابى دەۋگە تولىق نەگىز بار. جازۋشى بۇل كىتابىن 1927 جىلدىڭ باسىندا جازىپتى, ال پروزاداعى العاشقى تۋىندىسى «تەڭىز تەپكىسىندە» اتتى پوۆەسى سول جىلدىڭ كۇزىندە جاريالاعان. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى» اتتى قىسقاشا بيوگرافيالىق وچەركىندە بۇل كىتاپ تۋرالى دەرەك ايتىلادى. «ورىنبور رابفاگىن 1926 جىلى بىتىرگەن عابيت سول جىلدىڭ كۇزىندە ومبىداعى اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنا بارىپ وقۋعا ءتۇستى. مەنىمەن ءجيى حات جازىسىپ تۇراتىن ول 1927 جىلدىڭ باسىندا «امىرقان بيدايىعى» (امەريكانسكي پىرەي) دەيتىن تاقىرىپقا كىتاپشا جازدى دا, «قازاقستان مەملەكەت» باسپاسىنا جىبەرىپ, ءبىز باسىپ شىعاردىق. مەندە عابيتتىڭ «وسى كىتاپشانىڭ اقشاسى سەميامىزعا جارتى قىس ازىق بولدى» دەگەن حاتى بار». مۇقانوۆتىڭ بۇل جازعانىن ءبىز جوعارىداعى سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ۇستانا الامىز. ال تاعى ءبىر دەرەك, «امىرقان بيدايىعىن» باسپادان شىعارعان «قازاقستان مەملەكەت» باسپاسى كىتاپتىڭ العىسوزىندە: «ارينە, عابيت جولداس بۇرىن كىتاپ جازىپ توسەلگەن جىگىت ەمەس. سوندىقتان كەيبىر جەرلەرىندە كەمشىلىكتەر بولۋى مۇمكىن. بولماسا, كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋ زاڭدارىن تولىق ايتپاۋى مۇمكىن. بىراق, جالپى العاندا, بۇل كىتاپ قازاق قارا شارۋاسىنىڭ شارۋاسىن كوتەرۋگە بەرگەن اقىلدىڭ ىشىندەگى تاۋىرىنە جاتادى. بۇل كىتاپتى الىپ وقىماعان ەگىنشى, شارۋا بولماۋى كەرەك» دەگەن ۇسىنىس ءسوزدى اشىق جازادى.
ال سول كەزدەگى جاس عابيت, بولاشاق ۇلى جازۋشى عابەڭ وسى كىتابى تۋرالى ءسوز باسىندا بىلاي دەپ جازادى. «بۇل كىتاپتى جازعاندا ەكى ماقسات كوزدەدىم: بىرەۋى سەندەردىڭ ەگىن شارۋاشىلىقتارىڭنىڭ دۇرىس جولعا قويىلعاندىعىن كورسەتۋ, جەرلەرىڭنىڭ ناشارلىعىن, كەمدىگىن ايتۋ. بۇل ەكەۋىنىڭ زاردابىنان جالپى شارۋاشىلىقتارىڭنىڭ كوتەرىلمەۋى, ەڭبەكتەرىڭنىڭ ونىمسىزدىگىن دالەلدەۋ. ەكىنشىسى, بۇل ايتقانداردان قۇتقاراتىن, شارۋاشىلىقتارىڭدى كوتەرەتىن جولدى ءتۇسىندىرۋ ەدى, وزىمشە ەكەۋىن دە ورىندادىم». مىنە, بۇل كۇللى قازاق وقىرمانى ءسۇيسىنىپ وقىعان, ۇلت ادەبيەتىن ۇلكەن بەلەسكە كوتەرىپ كەتكەن تالانتتى جازۋشىنىڭ جالىندى جاستىق شاعىنداعى جۇرەك ءسوزى, شىن پەيىلى. ءوزى ايتىپ تۇرعانداي, مەيلى, ول نە جازسا دا, ەلىمە بولسا, قازاق ەگىنشىلەرى مەن شارۋالارىنا پايداسى تيسە دەگەن ىزگى نيەتپەن ىستەگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
«قازاق ەلىنە قانداي ءشوپ كەرەك؟» دەپ تەرەڭ تولعانعان جازۋشى وسى ىزدەنىستەرىنىڭ جاۋابىن اقىرى تابادى. قازاق جەرىنە ساقىلداعان سارى ايازدا ۇسىمەيتىن, ىستىققا كۇيمەيتىن, قۇرعاقشىلىققا بەرىسپەيتىن ءشوپ كەرەك دەگەن پاتۋاعا كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە جوعارىدا ايتقان ءشوپ تۇقىمى شىعىمى مول, جەردى جاڭالاندىراتىن, مالعا وتە جۇعىمدى بولۋى كەرەك-اق. كىتاپ اۆتورى ەگەر وسىنداي شوپتەر بار بولسا, ونىڭ وزىندىك قاسيەتتەرى بار ەكەنىن دە جاسىرمايدى. «تىماپيپكە دەگەن ءبىر ءشوپ بار, قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمسىز, تەز كۇيىپ كەتەدى. بىراق بۇل ءبىزدىڭ قول ەمەس» دەي كەلە, «بۇلاردىڭ بارىنەن قاسيەتتى سانالاتىن سارىباس جوڭىشقا مەن امىرقان بيدايىعى» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. نەگە بۇلاي ەكەنىن دە جازۋشى ءتۇسىندىرىپ جازۋدان جالىقپايدى. سارىباس جوڭىشقانىڭ شىعىمى مول, مالعا جۇعىمدى ءشوپ ەكەنى, ىستىققا كۇيمەيتىن, سۋىققا توڭبايتىن ءشوپتىڭ ءبىرى وسى دەگەن بايلام ايتىلادى. ونىڭ جەكە شارۋاشىلىقتاردا, ستانسالاردا تاجىريبە-سىناقتارىنان وتكەن وسىمدىك ەكەنى اۆتوردىڭ نازارىنان تىس قالمايدى. بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ سۋىعى دا, ىستىعى دا باسىم بولعاندىقتان, جەردىڭ جاعدايىنا امىرقان بيدايىعى ەڭ قولايلى دەلىنەدى.
عابيت مۇسىرەپوۆ «امىرقان بيدايىعىنىڭ تۋعان جەرى – سوناۋ سولتۇستىك امەريكاداعى كانادا دەگەن جەر», دەپ اشىپ جازادى. اتالعان ءشوپتىڭ وسىمتالدىعى مەن ىستىق-سۋىققا بىردەي توزىمدىلىگى جازۋشىنى قىزىقتىرسا كەرەك, ونىڭ پايداسى تۋرالى كوبىرەك توقتالادى. «امىرقان بيدايىعىنىڭ تامىرى جەرگە كەتەدى دە, دىمدى جەردىڭ استىنان, تەرەڭىنەن الادى. سولاي بولعاسىن, جاۋاتىن جاڭبىردى كوپ كوكسەمەيدى». مىنە, وسىنداي پايدالى تۇستارى اتالعان وسىمدىككە دەگەن تۇسىنىگىمىزدى ارتتىرادى.
ءبىر تاراۋدا امىرقان بيدايىعىنىڭ سەبىلۋى تۋرالى تولىق اقپارات جازىلعان, ءتىپتى ونىڭ 12 اۋدارمالى ەگىس بولىپ شىعاتىنى تۋرالى دا انىق ەسەپتىك ماتەريال بەرىلگەن. ودان كەيىنگى تاراۋلاردا امىرقان بيدايىعىن قالاي سەبۋ, قانداي جەرگە ەگۋ, قاي ۋاقىتتا ول ءونىم بەرەدى, قاشان شابۋ كەرەك دەگەن سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ ايتىلعان. سول كەزدەگى قازاق ەگىنشىلەرى ءۇشىن جاڭا ساۋاتتىلىق الىپپەسى بولعان «امىرقان بيدايىعىنىڭ» قوسىمشاسىندا مىناداي جولدار بار. «وسى كۇندە مىناداي ءبىر قاسيەتتى ءشوپ جاڭادان تابىلىپ جاتىر. ورىسشا اتى – دوننيك, 1919 جىلدان بەرى ءسىبىردىڭ تاجىريبە ستانسالارىندا ەگىلىپ جۇرسە دە, ءالى ءبىر جەرگە پىكىر-قورتىندى جينالعان جوق. بۇل ءشوپتىڭ ازىرگە اشىلعان سىرلارى مىنالار: امەريكا دەگەن ءبىر بالە ەل عوي. قازىرگى بەكىتىلىپ وتىرعان سوزگە قاراعاندا, امەريكانىڭ ادامدارى سول ءشوپتىڭ تۇقىمىن ءوزىمىزدىڭ سەمەي گۋبەرنەسىنەن تاۋىپ اكەتىپتى. ەلىنە اپارىپ ەگىپ, ءتۇرلى قاسيەتتەرىن سولار شىعارىپ جاتىر. امەريكادا بۇل ءشوپتى ءوسىپ تۇرعان كۇيىندە شاپپاستان, ەككەن جەرىن جىرتىپ, بالشىقتىڭ استىنا كومىپ جىبەرسە, جەردىڭ شىمىلدىعىن كۇشەيتەدى دەيدى».
قوش, سونىمەن, ءبىز عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «امىرقان بيدايىعىن» پاراقتاپ شىقتىق. بۇدان نە تۇيدىك, نەنى تۇسىندىك؟ تۇيگەنىمىز بەن تۇسىنگەنىمىز كوپ-اق. سونىڭ ءبىرى, بىلايعى جەردە مەيلى كىم بولسىن, ەلىمە, جەرىمە بولسىن دەگەن ادال نيەت پەن جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگى. مۇسىرەپوۆ سول ماقساتىن ورىنداي العان ادام رەتىندە ەسىمىزدە قالدى. زەينوللا قابدولوۆ ول كىسى تۋرالى سوزىندە: «...مۇسىرەپوۆتى ماقتاۋدىڭ كەرەگى جوق, مۇسىرەپوۆپەن ماقتانۋ كەرەك» دەپ شىن باعاسىن بەرگەنى شىندىق. ال ءبىز ءۇشىن ونىڭ «امىرقان بيدايىعى» دا قۇندى مۇرانىڭ ءبىرى رەتىنە ءوز مىندەتىن اتقارا بەرەدى.
