بالالار جازدا قالاي دەمالادى؟

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «ەQ»

وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى­نىڭ بۇل تاراپتاعى جاۋاپكەر­شىلىگى جەڭىل ەمەس. بيىل وڭىردەگى ءبىلىم وشاقتارىنىڭ 1-10 سىنىپتارىندا 131 045 وقۋشى ءبىلىم الدى. ەندى وسىنشاما بالانى اتا-انالارىنىڭ، قالا بەردى جەتكىنشەكتەردىڭ كوڭىلى­نەن شىعاتىنداي ەتىپ ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ دا وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس. بۇل ارادا الدىمەن الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ بالالارىن ەسكەرۋ قاجەت. ولاردىڭ سانى – 17 508. وعان قوسا، يۋۆەنالدى پوليتسيانىڭ جانە مەكتەپىشىلىك ەسەپتە تۇرعان قيىن بالالار دا بار. مۇنداي بالالاردى تاماشا تابيعاتتىڭ اياسىندا تىنىقتىرۋمەن قاتار، تاربيەسىن دە شيراتا تۇسكەن ابزال. وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى­نىڭ ساراپتاماسىنا قاراعاندا، تاۋە­كەل ايماعىنداعى بالالار اسىرەسە، بۋراباي، قورعالجىن، تسەلينوگراد، شورتاندى اۋداندارىندا جانە وبلىس ورتالىعىندا كوپ كەزدەسەدى ەكەن. دەمەك، وسى اۋداندار جاس قايىڭدى يگەندەي ەتىپ جاسى كەزىندە تاربيە بەرۋدى مىقتاپ قولعا العان دۇرىس.

بالالاردىڭ جازعى دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ بيىل ءۇش باعىتتا ورىس­تەتىلمەك. ونىڭ ەڭ ماڭىزدىسى – قالا سىرتىنداعى دەمالىس. قانشا جۇتساڭ كوكىرەگىڭ ءبىر تويمايتىن ساف اۋانى جۇتىپ، بالىعى تايداي تۋلاعان كوك ايدىندا الاڭسىز شومىلىپ، اسىر سالاتىن جەر دە وسى. قالا سىرتىنداعى دەمالىسقا 13 بالالار ساۋىقتىرۋ ورتالىعى ات­سالىسپاق. مەملەكەتتىك لاگەرلەر اتباسار، اقكول، زەرەندى، بۋراباي، ەرەي­مەنتاۋ، ساندىقتاۋ مەن سولتۇستىك قا­زاقستان وبلىسىنا قاراستى ايىرتاۋ اۋدانىندا ورنالاسقان. جەمەكەنشىك لاگەرلەر بۋراباي مەن زەرەندى اۋدان­دارىندا توپتاسىپتى. بەلگىلەنگەن تار­تىپكە سايكەس بالالار لاگەرىنىڭ بار­لىق نىسانىنىڭ جۇمىسىنا اۋماقتىق سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقى­لاۋ ورگاندارى مۇقيات تەكسەرگەننەن كەيىن بارىپ رۇقسات بەرىلەدى. ءسوز اراسىندا، 13 ساياجاي لاگەرىنىڭ جالپى جو­بالىق قۋاتى ءبىر ماۋسىمدا 2 150 ورىن­دى قۇرايتىنىن ايتا كەتەلىك. جاز بويى 6-7 اۋىسىم ۇيىمداستىرىلادى. بالالار دەمالىسىنىڭ ۇزاقتىعى – 7-10 كۇن. وسى ارادا وتكەن جىلدارى تۇسكەن سۇرا­نىستىڭ سالماعى ەسكەرىلە كەلىپ، بار جاع­­دايى جاسالعان «سۇڭقار» ساۋىقتىرۋ كە­شەنىنىڭ جوبالىق قۋاتى بيىل 250 ورىنعا ۇلعايتىلعانىن ايتا كەتەلىك.

بالالاردىڭ جازعى دەمالىسى كەزىندە اتا-انالاردىڭ كوڭىل اۋداراتىن وزەكتى ماسەلەسى – باعا. بۇل ورايدا، وسى جىلى جولدامانىڭ قۇنى وتكەن جىلمەن سا­لىستىرعاندا 20-25 پايىزعا وسكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بۇل ءوسىم، ارينە، كوپتەگەن وتباسىنىڭ وكپە-رەنىشىن دە تۋدىرۋى مۇمكىن.

«مەملەكەتتىك لاگەرلەرگە جول­داما­نىڭ ورتاشا قۇنى 35-105 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى ەكەن، – دەيدى قالا تۇرعىنى اباي نۇراحمەتوۆ. – مەنىڭشە، قىمباتتاۋ. ەگەر وتباسىندا 3-4 بالا بولسا، قانشاما قاراجات كەرەك ءارى بالالاردىڭ ءبىرى بارسا، ەكىنشىسىن دە قالدىرۋعا بولمايدى عوي. ونىڭ ۇستىنە قاجەتتى كيىم-كەشەگىن دايىن­داۋ كەرەك.

جەكەمەنشىك لاگەرلەردەگى باعا ءتىپتى شارىقتاپ تۇر. ونداعى باعا 90-110 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. ەندىگى ءبىر ماسەلە – قايسىبىرىن پايدالانۋعا بەرگەلى جارتى عاسىرعا جۋىقتاپ قالعان لاگەرلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ. بۇل ورايدا، قولعا الىنىپ جاتقان شارۋا بار. ماسەلەن، ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنداعى «جۇلدىز» بالالار ساۋىقتىرۋ ورتالىعىن جوندەۋ ءۇشىن 50 ملن تەڭگە بولىنگەن. تاعى ءبىر تۇيتكىل – الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىلاردان شىققان بالالاردىڭ جازعى دەمالىسىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ. وعان قاجەتتى بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىعى 1 280،6 ملن تەڭگەنى قۇراپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ بالالارىنىڭ 1،6 پايىزى عانا قالا سىرتىنداعى دەمالىسپەن قامتىلاتىن بولادى.

«نەگىزىندە بالانىڭ تابيعات اياسىندا دەم العانىن قالايمىز، – دەيدى كوپ بالالى انا اسەم سەيىتوۆا. – ويتكەنى وندا تولىق دەمالۋعا مۇمكىندىك بار. ال مەكتەپ جانىنداعى لاگەرلەر تولىمدى دەمالىس ەمەس. تازا اۋا جۇتىپ، سۋعا تۇسپەگەن سوڭ دەمالىس بولا ما؟»

كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقۋ-اعارتۋ مي­نيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، «قازاقستان حالقى» قورىنىڭ ەسەبىنەن اۋىلدىق جەردە ءبىلىم العان 5-8 سىنىپتىڭ 640 وقۋشىسىن تەگىن دەمالدىرۋ ماسەلەسى پىسىقتالدى. بۇل بالالار وقۋ ۇزدىكتەرى جانە شىعار­ماشىلىق، زياتكەرلىك بايقاۋلار مەن فەستيۆالداردىڭ جەڭىمپازدارى. قالا سىرتىنداعى دەمالىسقا قوسا 5 ماۋسىمنان باستاپ 207 ءبىلىم وشاعىنىڭ جانىندا 35 700 وقۋشىنىڭ دەمالىسى ۇيىمداستىرىلماق. سونداي-اق 286 مەكتەپتىڭ جانىندا دەمالىس الاڭى جۇمىس ىستەيتىن بولادى. الەۋمەتتىك جا­عىنان از قامتىلعان وتباسىلاردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپ جانىنداعى لاگەردە تاماقتانۋ مەملەكەتتىك قىز­مەتتەر ارقىلى ۇسىنىلادى، ال قالعان بالالار اقىسىن تولەپ تاماقتانادى. تاۋەكەل توبىنداعى بالالاردى جانە الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان توپ­تارداعى بالالاردى تولىق قامتۋ ءۇشىن وسى جىلى بىرقاتار جاعىمدى جوسپار جۇزەگە اسىرىلادى دەپ مەجەلەنىپ وتىر. اتاپ ايتاتىن بولساق، بۇل – ولكەتانۋ جورىقتارى. وڭىردە وسكەلەڭ ۇرپاق ءتالىمدى تاربيە الاتىن كيەلى، قاسيەتتى جەرلەر از ەمەس. «جاستا بەرگەن تاربيە جاس قايىڭدى يگەنمەن تەڭ» دەمەكشى، بالالاردىڭ جازعى دەمالىسىن ءتيىمدى پايدالانىپ، تىلسىم تاريحتىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاتسا، عاجاپ ەمەس پە؟! مىنە، سوندىقتان ولكەتانۋ جورىقتارىنىڭ دەمالۋمەن قاتار، رۋحاني بايلىقتىڭ شۇپىلدەگەن شۋاعىنا شومىلدىرۋىنا دا كەڭ جول اشىلۋى كەرەك.

جاز بويى 1 300 شىعارماشىلىق ۇيىرمە مەن ستۋديا، 2 900 ەڭبەك جاساعى، كوگالداندىرۋ بريگادالارى، زياتكەرلىك جۇمىسپەن قامتۋدىڭ 560 نىسانى مەن 549 سپورت سەكتسياسى ۇيىمداستىرىل­ماق. مادەنيەت، سپورت جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك تاپسىرىستى جۇزەگە اسىرۋ شەڭبەرىندە ۇيىرمەلەر مەن سەكتسيالارعا تەگىن قاتىسۋ مۇمكىندىگى بار.

«بالالاردىڭ دەمالعانى دۇرىس، ايتسە دە قالا بالالارىن ەڭبەككە تاربيە­لەۋدى قولعا العان ۇتىمدى بولار ەدى. – دەيدى ەل اعاسى الپىسباي قاپاروۆ. – مۇنداي تاربيە قالا بالالارى ءۇشىن وتە قاجەت. ەگەر دەمالىس پەن ەڭبەككە تاربيەلەۋدى شەندەستىرە جۇرگىزسە، ەكى جەپ بيگە شىعار ەدىك. ەرتەرەكتە دەمالىس جانە ەڭبەك لاگەرلەرىنىڭ جۇمىسى ۇشتاستىرىلا جۇرگىزىلەتىن. پايداسى دا شاشەتەكتەن. بالالار كارتوپ، كوكونىس ءوسىرىپ، قۇس باعىپ، ەڭبەكپەن شۇعىلدانسا، داستارقانعا كەلەتىن استىڭ قادىرىن بىلە­تىن بولادى».

قالا سىرتىنداعى بالالار ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارىنىڭ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن 2026 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءۇش لاگەر اشۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل دا ءۇمىتتى دۇنيە. قازىرگى كۇنى ساندىقتاۋ اۋدانىندا ءبىر ماۋسىمدا 100 بالاعا قىزمەت كورسەتەتىن بالالاردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا لاگەر ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءىس ساتىمەن ساباقتالسا، وسى لاگەردىڭ بازاسىندا ون اۋىسىم ۇيىمداستىرىلماق.

الدا – الاڭسىز ويىن ويناپ، تاماشا تابيعاتتىڭ اياسىندا شات-شادىمان شاتتىق لەبى الپەشتەگەن دەمالىس كۇن­دەرى. جەتكىنشەكتەردىڭ جازعى دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ – ەل ازاماتتارىنا پارىز. ويتكەنى بولاشاقتىڭ ىرگەتاسى وسىنداي شارۋامەن بەكىتىلەدى.

اقمولا وبلىسى