ءداۋبابا – تاريحي تۇلعا

ءداۋبابا – تۇلكىباس اۋدانىنىڭ وڭ­تۇس­­تىگىن الىپ جاتقان الاتاۋدىڭ ءبىر تارماعى، تابيعاتى عاجاپ ءوڭىر. بۇل اي­ماقتا بولعان كوپتەگەن ساياحاتشىنىڭ، تا­بيعاتتى زەرتتەۋشىلەردىڭ، گەولوگتەردىڭ، شى­عىستانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءداۋ­با­با اتى اتالىنادى، الايدا بۇل اتاۋدىڭ ءمان-ماعىناسى، ەتيمولوگياسى، شىعۋ تە­گى­نە قاتىستى مالىمەت ايتىلمايدى...

شەرحان مۇرتازا «قىزىل جەبە» رو­ما­­نىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ كوپتەگەن بە­تىندە اقسۋ-جاباعىلىعا، ءداۋ-باباعا (شەراعاڭ وسىلاي جازادى) قايتا-قاي­تا­ ورالىپ، سۇلۋ تابيعاتىن توندىرە سۋ­رەت­­تەيدى. بىردە ء«تۇن جامىلعان ءداۋ-بابا جارىقتىق جالعىز-جارىم ادامعا قور­قى­نىشتى-اق» (132-ب.) دەپ سۋرەتتەسە، كىتاپ­تىڭ­ كەلەسى ءبىر بەتتەرىندە ء«داۋ-بابانىڭ توبە­سىنەن ءبىر جۇلدىز اققان بويدا اعىپ­ وتىرىپ كۇنشىعىس-تەرىستىكتەگى قۇلان­نىڭ ۇستىنە بارىپ قۇلادى» (163-ب.) دەپ سي­پات­تايدى. جازۋشى ءداۋ-بابا دەپ سى­زىق­­شا قويىپ ادەيى ءبولىپ جازادى، نەگە دەي­سىز بە؟ ءداۋ-بابانىڭ تاريحي تۇلعا، اۋليە كىسى­ ەكەنىن انىق بىلگەندىكتەن ايىرا بولە جا­ز­­ىپ وتىر. اۋليە كىسى بولعاندىقتان با­با اتالىپ، اتاۋعا اينالىپ، تاريحي سانامىز بەن جادىمىزدا ساقتالىپ قالعان اتاۋ ەكەنىن جازۋشى ينتۋيتسياسى قاتەسىز سەزەدى، سوندىقتان ءداۋ-بابا جارىقتىق دەپ تە باياندايدى، بۇل كەزدەيسوق ەمەس قوي؟

داۋباباعا بايلانىستى ەل ىشىندە اۋليە، كيەلى كىسى بولعان ەكەن دەگەن اڭىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى. ەل-جۇرت كيەلى بابامىز دەپ ءداۋبابا تاۋىنىڭ شاتقالىندا جاتقان اۋليەنىڭ باسىنا بارىپ، زيارات ەتىپ وتىرادى. الايدا ءداۋبابانىڭ، شىن مانىندە، كىم بولعانى، قاي عاسىردا عۇمىر كەشكەنى جونىندە بۇرىن ناقتى مالىمەت بولماعاندىقتان بىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلگەنى ءمالىم.

داۋباباعا بايلانىستى تاريحشىلار، تاريحي دەرەكتەر نە دەيدى؟

تۇلكىباس، مايلىكەنت وڭىرىندەگى تالاس الاتاۋى سىلەمدەرىنىڭ ءبىرىن جەر­گىلىكتى حالىق ءداۋبابا تاۋى دەپ اتايدى. وسى ءداۋبابا تاۋىنىڭ شاتقالىندا ۇلى بابامىزدىڭ كونە زيراتى ساقتالىنىپ قالعان، باسىندا بۇگىندە ورىنتاي دەگەن شىراقشىسى بار.

جەر-سۋ اتاۋلارى، ءسوز جوق، ءبىر زاماندا سول جەردە ءومىر ءسۇرىپ مەكەن ەتكەن تايپا، ۇلىستاردىڭ تاريحىمەن دە بايلانىستى بولىپ كەلەدى، سولاردان قالعان توپونيميكا بولۋى دا ىقتيمال. ءبىز وسى اتاۋعا قاتىستى قىتاي جازبا دەرەكتەرىنە توقتالايىق.

«تاريحي جازبالار. داۋان شەجى­رە­سىندەگى جاڭ چيان بىلاي دەيدى: «ھۋن­دەر­دەن ەستۋىمىزگە قاراعاندا، ۇيسىندەردىڭ حا­نى­ «كۇنمۋ» (كۇنبي) دەپ اتالادى ەكەن. كۇن­مۋدىڭ اكەسى ء(ناندى بي) ھۇنداردىڭ با­تىس جاعىنداعى شاعىن ەلدى بيلەگەن. وسى­ كەزدە ھۇندار ولارعا شابۋىل جاساپ،­ كۇنمۋدىڭ (ەلجاۋ ءبيدىڭ) اكەسىن ولتىرەدى».

ال «حان پاتشالىعى تاريحى. جاڭ چيان ءومىربايانى» تاراۋىندا بىلاي دەلىنەدى: «... مەنىڭ ھۇنداردان ەستۋىمشە، ۇيسىندەردىڭ حانى «كۇنمۋ» دەپ اتالادى ەكەن. كۇنمۋدىڭ اكەسى ءناندى بي تەگىندە چيلان مەن ءدۇنحۋاڭ ارالىعىنداعى ۇلى يوزىلارمەن قاناتتاس وتىرعان كىشى مەملەكەتتىڭ بيلەۋشىسى ەكەن. ۇلى يوزىلار ءناندى ءبيدى ءولتىرىپ، ولاردىڭ جەرىن تارتىپ العان، حالقى بوسىپ ھۇن ەلىنە بارىپ پانالاعان... جاڭا تۋعان نارەستە بالا كۇنمۋ يەن دالادا قالادى. بۇل بالانى قۇستار ەت تاسىپ بەرىپ، كوكبورى ەمىزىپ اسىرايدى». قىتاي جىلناماسىنداعى ءناندى ءبيدىڭ ولتىرىلۋىنە بايلانىستى ەكى ءتۇرلى پىكىر قايشىلىعىنا قاتىستى قىتاي ەلىن­دەگى قازاق تاريحشىلارى ءناندى ءبيدى ول­تىر­گەن ھۇندار ەمەس، يوزىلار دەگەن تۇ­جى­رىم جاسايدى. ھۇن تاڭىرقۇتى «كيەلى بالا» دەپ اسىراپ الادى، ەرجەتكەن سوڭ ەلىن جيناپ اكەسىنىڭ ورنىنا كۇن­بي ەتىپ، بيلىگىن بەرەدى. («قازاقتىڭ كونە تاريحى» شىڭجان باسپاسى، 1987; الماتى،­ 1993 64-ب.; ء«ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋ». اۆ­تو­­رى: ۋاڭ ميڭجى، ۋاڭ بيڭحۋا. قىتاي تىلى­­نەن اۋدارعان ن.مۇقامەتحان ۇلى. 2014، 13-ب).

قىتاي جازبالارىندا حاتقا تۇسكەن وسى دەرەك ت.جۇرتباەۆتىڭ «دۋلىعا» (1-كىتاپ، 1994، 274-300-ب.)، قىتايتانۋشى پروفەسسور ن.مۇحامەتحان ۇلىنىڭ ء«ۇيسىن مەملەكەتى» (قازاق تاريحىنان، 2004 ج.، 275-300-ب.ب.)، ب.بايقوشقار ۇلى، ق.سارتقوجا ۇلى ء«ۇيسىن حاندىعى»، 2016، 63-64-ب.) جانە 1893 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن، 2001 جىلى بىشكەكتە قايتا باسىلعان «ۋسۋني ي كىرگىزى يلي كارا-كىرگىزى» اتتى ن.ا.اريستوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە قىتاي ەلشىسى جان ءتسياننىڭ يمپەراتورعا ۇيسىندەر تۋرالى جازعان مالىمدەمەسىندە باياندالعان وسى دەرەككە توقتالادى. ۇيسىندەر جونىندە ب.د.د. ءىى عاسىردا قىتاي جازبالارىندا حاتقا تۇسكەن ەڭ العاشقى دەرەك بولعاندىقتان ءۇيسىن تۋرالى زەرتتەگەن عالىمدار بۇل مالىمەتتى اينالىپ وتپەگەن. ن.ا.اريستوۆ بولسا كۇنبيگە بايلانىستى، ونىڭ اكەسى ءۇيسىن بيلەۋشىسىنە قاتىستى قىتاي ەلشىسىنىڭ مالى­مەتىنە توقتالادى، بىراق تا كۇنبيدىڭ دە، ونىڭ اكەسىنىڭ دە اتى-ءجونىن اتاپ كور­سەتپەگەن، سەبەبى ن.يا.ءبيچۋريننىڭ (ياكينف) «سوبرانيە سۆەدەني و نارو­داح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆ­نيە ۆرەمەنا» دەگەن ەڭبەگىندە كۇن­بي­دىڭ (گۋنمو) اكەسىنىڭ، ءوزىنىڭ اتى-ءجو­نى كەلتىرىلمەگەن دەيدى. دەگەنمەن ن.ا.اريستوۆ كۇنبيدىڭ اكەسى ب.د.د. 177 جى­لى ولتىرىلگەن دەپ شامالايمىز دەپ جازا­دى (11-ب.).

ش.ءۋاليحانوۆ «پرەدانيا ي لەگەندى بولشوي كيرگيز-كايساتسكوي وردى» دەگەن ماقالاسىندا ۇلى ءجۇز ۇيسىندەردىڭ ءتۇپ اتاسى توبەي، ودان قويىلدى، مەكرەن، مايقى جانە قوعام. قويىلدىردان – قاتاعان. قوعام – قاڭلىلاردى ءتۇپ اتاسى... بايدىبەكتەن – البان، سۋان، دۋلات دەپ تاراتىلاتىن شەجىرەنى كەلتىرەدى (چ.ۆاليحانوۆ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. 1985. ت 1، ستر. 274).

«كەيبىر زەرتتەۋشىلەر: قازاق شەجى­رە­سىندەگى ءۇيسىننىڭ ءتۇپ اتاسى توبەي (تۋ­بي ياكي دۋبي) ەرتە زامانداعى حانزۋ­­ دەرەكتەرىندەگى ءۇيسىن ەلىنىڭ ءنان دۋ ءبيى­ بولۋى ىقتيمال، دەپ توپشىلايدى» («قا­زاق­تىڭ كونە تاريحى». ا.، 1993، 62-ب.).

دۇرىسى ءنان دۋ بي ەمەس، ءداۋ بي بولۋعا ءتيىس دەپ سانايمىز. سوندا ءداۋ ءبيدىڭ ء(ناندى بي) قىتاي جازباسىندا­ ءدال­ قاي جەردە ولتىرىلگەندىگى انىق اي­تىل­مايدى، جىلناماداعى دەرەك ھۇن­دار­­دان ەستىگەن اڭگىمە دەپ باياندالادى.­ ال­ ۇيسىندەردىڭ جايلاعان اۋماعى قى­تاي­ دەرەگىندە باياندالعان اۋقىمنان گەو­گرافيالىق اۋماعى الدەقالاي كەڭ، جە­تىسۋ جەرىن الىپ جاتىر.

سوندا ءداۋ ء(ناندى) بي شامامەن 177 جىلى قايتىس بولعان. ال ونىڭ قاي جەردە ولتىرىلگەندىگى جونىندە قىتاي ەلشىسىنىڭ جازباسىندا ناقتى ايتىلمايدى. كەرىسىنشە ەلساۋ (قىتاي تاريحشىلارى ەلجاۋ بي دەپ جازادى) بيگە قاتىستى دەرەكتەر بارشىلىق، سەبەبى اكەسىنىڭ ورنىنا تاق مۇراگەرى بولىپ وتىرعان ەلساۋ بي ءۇيسىن ەلىن قۋاتتى، ايبارلى مەملەكەتكە اينالدىردى، سوندىقتان ءۇيسىن كۇنبيى رەتىندە ونىڭ قىزمەتىنە قاتىستى دەرەكتەر جاقسى حاتتالعان. ول ءۇيسىن مەملەكەتىن قۇرىپ كۇشەيتتى، وركەندەتتى، ۇلى كۇنبي اتاندى. كۇنبي كۇننەن جارالعان، قۇدىرەتتى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، رامىزدىك ءمانى بار تيتۋل.

دەرەكتەردە ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ استاناسى ىستىقكولدىڭ شىعىسىنداعى شىعۋ قالاسى اتالادى. بەلگىلى ارحەولوگ ك.اقىشەۆ قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ارحەولوگيالىق ماتەريالدىق زاتتاردى، جادىگەرلەردى زەرتتەپ، ب.د.د. V-VI عاسىرلاردان ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ III-IV عاسىرلارىنا دەيىن جەتىسۋ، ىلە بويىندا ساق، ءۇيسىن تايپالارى ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك ەتكەنىن دالەلدەپ جازدى.

ءداۋبابا كونە اتاۋلاردىڭ ءبىرى ءارى ونىڭ تاريحى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى عاسىرلار قويناۋىنا قاراي جەتەلەي جونەلەدى. سونىمەن داۋباباعا قاتىستى دەرەك 1993 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ ء«تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتابىندا كەلتىرىلگەن ەكەن. ماتاي شەجىرەسىن نەگىزگە العان قازىبەك بەك شەجىرەنى بىلايشا تارقاتادى: «قادىر، قالشا; قادىردان – الاش، ودان جايىل، ودان قازاق، ودان جۇمان، تۇمان; جۇماننان – ارىس (انارىس)، سابىر; ارىستان – اق، پان، جان، بول، بەك، بال; اقتان – كەيكى، ودان توبەي، ودان باقتيار، ودان قوتان، قورا، بولات، الشىن; قوتاننان – ءۇيسىن، بايسىن، ءيسىن; ۇيسىننەن – باي، ناق; بايدان – شورا، ىرزا; شورادان – قارناق، الىم; قارناقتان – ەسەن، جاربول; ەسەننەن – اساۋ، بەرىك; اساۋدان – ءجۇز، ءدۇز، ەركىل، كوركىل، تورەن; جۇزدەن – ءداۋ، جانتاي (ب.د.د. 300 جىلدارى تۋعان); داۋدەن – ەلساۋ. ەلساۋ بابامىز ارىستىڭ 13-ۇرپاعى; ەلساۋدان – نۋلى، دۋلى، ەرتە، كەك، بەر، كونبىس، شور، كەلتە، ءدۇر، كولبي; نۋلىدان ابىل تارايدى. ال ءداۋ بابامىز ارىستىڭ 12-ۇرپاعى. ال بايدىبەك بي ارىستىڭ 40-ۇرپاعى. ال ابىلدىڭ بايدىبەك بي قاراشا ۇلى 25-ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ءار ۇرپاقتىڭ اراسى شامامەن 25-30 جىل دەپ ەسەپتەيتىن بولساق، اراسى 625 جىلداي بولماق. ءداۋ ارىستىڭ 13-ۇرپاعى سانالادى، سوندا ارىس پەن ءداۋدىڭ ارالىعىندا 325 جىل جاتىر. بايدىبەك قاراشا ۇلى 609 جىلى تۋعان. وندا ول ارىستىڭ 40-ۇرپاعى بولادى. ارىس پەن بايدىبەك ءبيدىڭ اراسى 1000 جىل نەمەسە ح عاسىر. بايدىبەك بي ءداۋدىڭ 28-ۇرپاعى، ارالىعىندا ورتا ەسەپپەن 700 جىل جاتىر.

اكادەميك ءا.مارعۇلان: «جەتىسۋ تاي­­­پا­لارىنداعى جازبا ادەبيەت ءداستۇرى ەر­تە،­ VII عاسىردا كورىنە باستادى، جۇرت قو­لىندا ارقاشان بىرنەشە دانا تاريحي­ جاز­بالار بولدى، ناقىل كىتاپتارىن قال­دىرىپ وتىردى، ءسويتىپ، ادەبي ءبىلىم ۇز­دىك­سىز جالعاسا بەردى» دەپ جازادى. بۇل جاز­بالار ءۇيسىن جازۋىمەن جازىلعان بولاتىن. ت.دوسانوۆ «ەتيۋدى پو پامياتنيكام پيسمەننوستي درەۆنيح ۋسۋنەي» (2002) دەگەن ەڭبەگىندە عىلىمدا بەلگىلى تالاس، سونداي-اق 1969 جىلى ەسىك قورعانىنان تابىلعان «التىن كيىمدى ادامنىڭ» ءمايىتىنىڭ جانىنان تابىلعان كۇمىس توستاعانداعى جازۋدى وقىپ، تۇركولوگتەردىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن دالەلدەپ، بۇل جازۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى V عاسىرداعى ءۇيسىن جازۋى دەگەن قورىتىندى جاسايدى. ونى تەرىسكە شىعارعان ەشكىم بولمادى. ءۇيسىن ارىس بابامىزدىڭ 6-ۇرپاعى دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءۇيسىن دە كەزىندە ەل بيلەپ، مەملەكەت قۇرعان تاريحي تۇلعا. ءداۋ دە ءۇيسىن ەلىنە بيلىك جۇرگىزگەن، كورشىلەس ەلدەرمەن، اسىرەسە، قىتايمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، قىز الىپ، قىز بەرىسكەن، ەلىنىڭ ىرگەسىن نىعايتۋدا سىرتقى ساياساتتى مىقتاپ جۇرگىزگەن قاعان. سونىمەن ءداۋ اتا شەجىرەلىك دەرەك بويىنشا ەل باسقارعان تۇلعا. ال ونىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ب.د.د. ءىىى عاسىرىنىڭ شاماسى بولادى دەدىك.

ءداۋدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ازان ەكەن، دەنەسى وتە ءىرى، الپامسا تۇلعالى بولعاندىقتان ءداۋ ء(نان ) اتالىپتى. ءداۋ جاستايىنان ەل بيلەگەن، ءۇيسىن ەلىنىڭ بەلگىلى، بەدەلدى بيلەۋشىسى رەتىندە تانىلعان. بيلىككە تالاسۋدىڭ سالدارىنان اعايىن اراسى الا بولىپ، جات جۇرت ەمەس، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان ءوز تۋىستارىنىڭ قورشاۋىن بۇزىپ، ساربازدارىمەن قاشا ۇرىس سالىپ ءداۋ بابامىز شەگىنە-شەگىنە قازىرگى تۇركىستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانىندا جاتقان تالاس الاتاۋىنىڭ شاتقالدى اڭعارىنا دەيىن جەتەدى. قاسىنداعى بىرگە شايقاسقان جاساقتارى دا كوپ دۇشپاننىڭ وعىنا ۇشادى، ءداۋ دە اۋىر جاراقاتتانىپ قازا تابادى، سۇيەگى تاۋ اڭعارىنا، تاۋدىڭ ەتەگىنە قويىلادى. ءداۋ ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلەۋشىسى بولعاندىقتان بي دە بولعان، ءادىل بيلىك جۇرگىزگەن. ول جونىندە عالىم ن.تورەقۇل «بيلەر ءسوزى – اقىلدىڭ كوزى» دەگەن كىتابىندا: «ەلساۋ بي تۋرالى بايانداي كەلە، ونىڭ اكەسى ءناندي بي بولعان» دەپ جازادى (7-ب.). قازاق «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەن. ىشتەن شىققان جاۋدىڭ قۇربانى بولعان كىسى وسى ءداۋ بي بابامىز. ول ءارى بيلەۋشى، ءارى باتىر، ءارى بي بولعان: ب.د.د. ءىىى عاسىرلار شاماسىندا ءومىر سۇرگەن كىسى. ول كىسىنى جۇرت اۋليە كىسى، اۋليە بابا، ونىڭ سۇيەگى جاتقان ايماق كيەلى ايماق اتالىپ كەتكەن. بىرتىندەپ الاتاۋدىڭ، ياعني شىمباس تاۋىنىڭ ءبىر سىلەمى وسى كىسىنىڭ اتىمەن ءداۋبابا تاۋى، وزەنى – ءداۋبابا وزەنى، ال ءوڭىردى – ءداۋبابا ءوڭىرى، ءداۋبابا ەلدى مەكەنى دەپ اتالىپ، گەوگرافيالىق اتاۋعا اينالدى.

ءداۋدىڭ ء(ناندي) ۇلى ەلساۋ (ەلجاۋ)، قىتاي جازبالارىندا كۇنبي اتالعان. اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالعان ەلساۋ ەر جەتىپ، ەلىنە قايتا يە بولادى. بۇل كەزدە دە ەل اراسىنداعى ب ۇلىنشىلىكتەن باقتياردىڭ ەكى-ءۇش اۋىلى يرانعا ءوتىپ، سول جاقتا قالىپ قويادى. بۇل كەزەڭدە ەلساۋ ءبيدىڭ ەلى ىلەنىڭ بويىن، كوكشە تەڭىز (بالقاش)، لاباسىنىڭ (الاتاۋ) ەتەگىن، ۇلان-بايتاق جەردى يەلەنىپ، جايلاپ جاتادى. ەلساۋدىڭ بايبىشەسى ۇماي انا بولاتىن. ول قاسيەتتى انا اتانعان، ون ءۇش قۇرساق كوتەرگەن. ەلساۋ بەس ايەلىنەن 23 بالا كورىپتى. ەڭ ۇلكەنىنىڭ اتى – نۋلى. ودان كەيىن ەل بيلەگەن بالاسى – دۋلى بولادى. تۇرىك قاعاناتىن بيلەگەن ەستەمى قاعان وسى دۋلىنىڭ ۇرپاعى. دۋلى ۇرپاقتارى تاريحتا اسا زور ءرول اتقارعان، بولعاريا مەملەكەتىن قۇرعان دۋلى حان اسپارۋح بولاتىن. دۋلىلار كەيىن دۋلاتتارمەن ارالاسىپ، دۋلات بولىپ كەتكەن.

نۋلى 22 جاسىندا ەرتە دۇنيە سالادى. ودان ابىل، البان (ارعى البان)، ازىق، سانجار اتتى ءتورت بالا قالعان. ەلساۋ ۇزاق جاساپ، جاسى سەكسەنگە تاياپ بارىپ قايتىس بولىپتى. ەلساۋ بي زامانىندا ارقاس (تيان-شان) تاۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر تىزبەگى الاتاۋ جەرگىلىكتى جەرلەردە شىمباس (شىمكەنت)، تالاس، لاباس (ىلە باسى)، ارقاس، شۋاس، تەرىسكەس، كۇنگەس تاۋ­لارى دەپ اتالىنعان، بۇگىندەگى جوڭعار الاتاۋى دەگەن ۇعىم دا جوق ەدى.

نۋلىنىڭ ءمايىتى ەسىك قورىمىنان 1969 جىلى تابىلدى. «التىن كيىمدى ادام» اتالىنعان حانزادا التىن اشەكەيلەرمەن جەرلەنگەن، ونىڭ مايىتىنەن «جانۋارلار ستيلىندە» جاسالعان ءتۇرلى التىن بۇيىمدارمەن قاتار، جازۋ جازىلعان كۇمىس توستاعان تابىلعان. ول ءداۋدىڭ نەمەرەسى ەدى. «التىن ادام» دۇ­نيە جۇ­زىن­دە ەڭ سيرەك كەزدەسەتىن ارحەو­لو­گيا­لىق­ قۇندىلىق. ءمايىتتىڭ جانىنان تا­بىل­عان كۇمىس توستاعانداعى جازۋدى في­لولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.امانجولوۆ، اقىن و.سۇلەيمەنوۆ، تۇر­كولوگ ا.ماحمۇدوۆ، ت.دوسانوۆ، ت.ب. عالىمدار زەرتتەپ، تالداپ وقىدى. ۇيسىن­دە­ردىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارىنا بايلانىستى قى­تاي ارحەولوگ عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ جۇ­مىستارىنان دەرەكتەر كەلتىرە كەتەيىك.

«موڭعۇلكۇرە اۋدانىنداعى مۇزات تاۋى اۋزىنان (شاتى دەپ تە اتالادى) 60-جىلداردىڭ باسىندا ءبىز ىلگەرىندى-كەيىندى ەكى جىل ىشىندە ءۇيسىن قابىرىنەن نەداۋىر ۇلكەن بىرەۋىن اشتىق... بۇل قابىردىڭ ءۇيىندى توپىراعى دوڭگەلەك تومپەشىك ىسپەتتى، الىستان قاراعاندا، شىنىندا توبە تارىزدەنىپ كورىنەدى. ءتۇبىنىڭ اينالماسى 200 مەتردەن ارتىق، بيىكتىگى 10 مەتر، قابىر تومپەشىگىنىڭ اينالاسىن قورشاعان تاياز ارىق (مور) بار. مولشەرلەپ ەسەپتەۋىمىزشە، ۇيىلگەن توپىراقتىڭ كولەمى 10 مىڭ تەكشە مەتر كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ۇيىلگەن توپىراق تەگىندە شەتىنەن شىڭدالىپ تۇيىلگەن. وسىنداي الىپ ۇيمەنى قازۋ، تاسۋ، ءۇيۋ، بىرتە-بىرتە ءتۇيىپ شىعۋ سەكىلدى ەڭبەك بارىسىنا تالداۋ جاساساق، وعان 30 مىڭ شاماسىندا جۇمىس كۇنى كەتەدى ەكەن... ءداۋ توبە بوپ توپىراق ۇيىلگەن ۇرانىڭ ورتاسىندا تىك ءتورت بۇرىش اقىم بار، اقىمنىڭ ۇزىندىعى – 6 مەتر، ەنى – 4 مەتر، تەرەڭدىگى – 4 مەتر، كولەمى 100 تەكشە مەترگە جۋىق. وسىنداي اقىم شىعارۋ ءۇشىن توپىراق قازۋعا 200-دەن ارتىق جۇمىس كۇنى كەتەدى (مۇنداي وردان توپىراق شىعارۋ قيىن بولعاندىقتان وعان كوپ كۇش جۇمسالادى). اقىمنىڭ ءتورت قابىرعاسى ديامەترى 20-30 سم كەلەتىن قاراعايلاردان قيۋلاستىرىپ قالانعان. توبەسى 3-4 قابات اعاشپەن جابىلعان. دولبارلاپ كورگەندە وعان 50 تەكشە مەتر اعاش قولدانىلعان. وسىنداي كوپ اعاشتى كەسىپ، تاسىپ اكەلۋ جۇمىسىن جۇزدەگەن جۇمىس كۇنىنسىز جاساۋ مۇمكىن ەمەس». ۋاڭ بيڭحۋا مەن ۋاڭ ميڭجى ء«ۇيسىن تۋرالى زەرتتەۋىنەن» (37-ب.)­ ۇيسىندەردىڭ جەرلەۋ ادەت-عۇرىپ­تارى تۋرالى وسىنداي اسا قۇندى دەرەكتەرىنە توقتالعان ت.جۇرتباەۆتىڭ وسى ارادا كەمەل اقىشەۆتىڭ ەسىك قورعانىنان قازعان «التىن كيىمدى حانزاداسى» ۇلى كۇنبيدىڭ (ەلجاۋ ءبيدىڭ) ۇلى ەمەس پە دەگەن وي ۇشىعى قالت ەتە قالادى» (292-ب)­ دەپ جازۋىنىڭ تاريحي لوگيكالىق قيسىنى بار. حانزادانىڭ جاس مولشەرى دە، جەرلەنۋ سالتاناتى دا، عۇرپى دا­­ ايرىقشا. ودان ءارى ت.جۇرتباەۆ: «دەمەك ءبىزدىڭ «التىن كيىمدى ادامدى» كۇنبيدىڭ سۇيىكتى بالاسى رەتىندە ەلەستەتۋىمىز ونشا «قياليلىق» ەمەس ەكەن» دەپ ويىن جالعاستىرىپ تۇجىرىمدايدى. «دۋلىعا» 80-جىلدارى جازىلىپ، قولجازباسى باس­پادا جاتىپ قالىپ، 1994 جىلى «جالىن» باسپاسىنان جارىق كورگەن.

سونىمەن قىتاي ەلشىسى چجان تسياننىڭ جازباسىندا اتى ايتىلاتىن ءناندى ءبيدىڭ داۋبيگە، باباعا تىكەلەي قاتىستىلىعى دەرەكتىك تۇرعىدان دا، كەزەڭدىك تۇرعىدان دا سايكەستىلىگى قايشىلىق تۋعىزبايدى. ءداۋبابا ءىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇلعا بولىپ شىعادى.

قىتايدىڭ جازبا مۇرالارىندا اي­تى­­­لاتىن ەلساۋ ءبيدىڭ اكەسى قىتاي دەرەگىندەگى ءناندى بي دەپ اتالعان كىسى – ءداۋبابانىڭ ناق ءوزى، مالىمەتتەر وسىعان مەڭزەيدى. ءداۋ ء(نان) اتى قىتايشا ءناندى بي بولىپ كەتكەن. ءداۋبابا تاريحتا بولعان ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلەۋشىسى، ءارى باتى­رى، ءارى اۋليەسى سانالعان ۇلى تاريحي تۇلعا رەتىندە قارالۋعا ءتيىس. ءسوز جوق، ءداۋبابا – تاريحي تۇلعا.

تاسادا قالماس تاريحي تۇلعا، كيەلى جەردىڭ ءبىرى – بۇگىنگى تۇركىستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى اۋماعىنداعى جاتقان ب.د.د. ءىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءداۋبابا قاعان ءارى اۋليە كىسىنىڭ ەسىمى جانە دە ول كىسىنىڭ اتىمەن اتالىپ عاسىرلار بويى ەل ەسىندە ساقتالىپ كەلدى. ءداۋبابا ەسىمى ەلىمىزدىڭ كيەلى جەرلەر تىزىمىنە ەنسە، تاريحىمىزدى بىرنەشە عاسىرعا اپارىپ، تولىقتىرا تۇسەرى ءسوزسىز.

سايرام-وگەم مەملە­كەت­تىك تابيعي پاركى (باعى) ءداۋبابا اڭ­عا­رىندا جاتقان ءمايىتىنىڭ ۇستىنە 1992 جىلى جومارت تورە ۇلى ەسىمدى ين­جە­نەر­-قۇرىلىسشى كەسەنە تۇرعىزىپ، قورىم­دى اينالدىرا تەمىر شارباقپەن قور­شا­تىپتى. زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر ءۇشىن دەم­ الىپ وتىراتىن شاعىن ءۇيدى دە وسى ازامات سالعان ەكەن.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى ءداۋ­بابانى كيەلى جەرلەر تىزىمىنە ەنگىزۋ ماسەلەسىن ناقتى شەشكەنى ءجون. سەبە­بى بولاشاقتا ءداۋبابا – تۋريستىك اي­ماق­قا اينالاتىن بىرەگەي ءوڭىر.

P.S. پاتشالىق رەسەي وڭتۇستىك قازاق­ستاندى جاۋلاپ العاننان كەيىن، بايىرعى ەل­دى مەكەندەر، جەر، سۋ اتاۋلارى جاپپاي­ وزگەرت­ىپ، وتارشىلدىق توپونيميكا­ قاپ­­تادى. ەجەلگى ءداۋبابا اتاۋى دا سەس­لا­ۆينو بولىپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. كۇنى بۇ­گىنگە دەيىن بۇل وتارلىق اتاۋ وزگەرمەي كەلەدى. پرەزيدەنتىمىز تاپسىرعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» ءداۋبابانىڭ بايىرعى اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى تۇرعىندار پىكىرىن اياقسىز قالدىرمايدى دەپ سەنەمىز. تۇرعىنداردىڭ ۇسىنىسى – سەسلاۆينو دەگەن وتارشىلدىق اتاۋىن جويىپ، ەجەلگى ءداۋبابا تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ.

مۇحتار قازىبەك،

جازۋشى