شىنايىلىعى جوق شاڭىراق

«وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ جۇمىسى ءالسىز. جاۋاپتى مەكەمەلەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىز­مەتى ويداعىداي ناتيجە بەرگەن جوق. تۇر­مىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ سايا­ساتىن قايتا قاراۋىمىز كەرەك. ايەلدەر مەن بالا­لاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ شارالارىن زاڭمەن كۇشەيتۋ كەرەك. وتباسى قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋ ىسىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. تاعى دا ەسكەرتەمىن، ءبىز قوعامداعى، كوشەدەگى، ءتىپتى ءار ۇيدەگى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتپەسەك، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز قيىن بولادى. ازاماتتارىمىز ەركىن ءجۇرىپ-تۇراتىن قاۋىپسىز قوعام قۇرۋىمىز قاجەت».

وتباسى ەڭ نەگىزى تاربيە وشاعى ەكەنى انىق. ەگەر وتباسىندا بەرەكە بولسا، ول شاڭىراقتان ءبىلىمدى، تاربيەلى ۇرپاق وسەدى. ال بەرەكەسىز بولسا شە؟ بەرەكەسىز شاڭىراقتىڭ بەلگىسى – وتبا­سى مۇشەلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تارتىبىندە رەت بول­مايدى جانە ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى، تالاپ­تارى، ەسكەرىلمەي، تىرشىلىك ۇيلەسىمى ءجون-جوسىق­­سىز قويىلادى. مۇنداي وتباسىنىڭ تىرلىگى وزبىر مەملەكەتتەردىڭ قۇپيا زاڭدارىنا ۇقساي­­دى. بارلىق ءىس باقىلاۋدا بولادى. وتباسى­لىق قارىم-قاتىناس جۇيەسى جىلىلىقتان گورى بۇي­رىق ارقىلى ورىندالادى. مۇنداي جاع­دايدا ءۇي – كازارما، وتاعاسى – كوماندير، وتباسى مۇشەلەرى سولدات قىزمەتىن اتقارادى. ءدال وسىنداي شاڭىراقتا قانداي ءبىر كۇتپەگەن كەلەڭسىز جاعداي تۋىنداسا، وتباسى مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنە سەنىم ارتا الماي قالادى. وسىنداي ورتانىڭ تاربيەسى سىڭگەن جاندار سابىن سياقتى جىلپىلداپ، قولدا تۇرمايتىن تۇراقسىز كۇي­گە ۇشىرايدى. قوعامدىق ورتادا قۇبىلىپ جۇرەدى ءارى بەرەكەسىز كۇي كەشەدى. تەپە-تەڭدىك تاپ­پاي دال بولادى.

بەرەكەسى بۇزىلعان شاڭىراقتىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى مىنسىزدىك دەرتىنە ۇشىرايدى. شايتان ادامدى العاش رەت وسى ءبىر مىنسىزدىك دەرتى ار­قىلى اداستىرعان. قۇراندا ايتىلعانداي شايتان ادامدى «راببىلارىڭ سەندەردى وسى اعاشتان (جەۋدى) ەكەۋىڭ پەرىشتە بوپ كەتەدى دەپ تىيعان» دەپ ازعىرادى. وكىنىشتىسى، ادام ەشقاشان پەرىشتە بولمايدى. بىراق قۋ شايتان وعان «پەرىشتە بولاسىڭ» دەپ، مىنسىزدىك دەرتىن جۇقتىرعان جوق پا؟! مىنە، بۇل ادام بالاسىن قاقپانعا ءتۇسىرۋدىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى جولى.

ءدال وسى قاقپان بەرەكەسىز وتباسى مۇشە­لەرىنە ءارتۇرلى جولمەن قۇرىلادى. اكە بالا­نىڭ ءمىنسىز بولۋىن قالايدى. بۇل – مۇمكىن ەمەس شارۋا. مۇنداي تالاپ قويىلعان ادامدار­دىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى تاڭداۋ بولادى. ءبىرىن­شىسى – شىندىق­تى مويىنداۋ، ياعني ادامنىڭ ءمىن­سىز بولا الماي­تىنىن ۇعىنۋ. ەكىنشىسى – ءمىن­سىز بولۋعا ۇمتىلۋ. ياعني وتاعاسىنىڭ ايتقا­نىنا كونۋ، ايداعانىنا ءجۇرۋ. مۇنداي تاربيەدە وس­كەن بالا وزىنە ۇنەمى كوڭىلى تولمايتىن، ءۇمىتسىز ءارى تۇراقسىز بولىپ كەلەدى. سالدارىنان قۋىس كەۋدە، سوتقار نەمەسە تۇلعالىق قاسيەتتەن جۇر­داي، بولاشاعىنان ءۇمىتى جوق، قارا پيعىلدى جاندار شىعادى.

مىنسىزدىك تۇزاعىنا تۇسكەندەر «كىنالاۋ­دى» قۇرال رەتىندە وتباسىلىق تارتىبىنە ورنىق­تىرادى. ارينە، وتباسى مۇشەسى مىنسىزدىك تا­لا­بىنا ساي بولماعاندىقتان كىنالاۋ باستا­لادى. مىنسىزدىكتى تالاپ ەتۋشى، ياعني وتاعاسى «باسقانىڭ بالاسىن قاراشى، انانىڭ ايەلى قانداي...» دەگەن سياقتى ۇرىس-جانجال شاقى­رىپ وتىرادى.

بەرەكەسىز وتباسىنداعى ادامداردىڭ وزدە­رىنە ءتان وي-سەزىم، مىنەز، قابىلەت، قالاۋ، ماقسات پەن ارەكەتتەرى، نە مۇلدە ەزىپ-جانشىلادى، نە بولماسا بەرەكەسىز كۇيگە ۇشىرايدى. مۇنداي شاڭىرىقتىڭ ۇستانىمى «باسقانىڭ قالاۋى­نا ساي ءومىر ءسۇرۋ». ويتكەنى وتباسىندا وزىن­دىك جەكە پىكىر ايتۋعا تىيىم سالىنعان. تىيىم­دار كىنالاۋدىڭ ناتيجەسىندە تۋىندايدى. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ويىن ايتىپ، جەكە ۇستانى­مىن بىلدىرۋگە تىيىم سالۋ، ولاردىڭ ادامدىق مۇم­كىن­دىگىن جانە ەركىندىگىن تۇمشالاۋ بولىپ سانالادى. بۇل جاعدايدان سوڭ جەكە تۇلعانىڭ كەمەلدەنۋى جۇزەگە اسپايدى.

وتباسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان كيكىلجىڭ مەن ارازدىقتىڭ تۋىنداۋى قالىپتى جاعدايعا اينالادى. ءتىپتى وسىنداي جامان ادەتتەر بەرە­كەسىز شاڭىراقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ادەتىنە اينا­لىپ كەتەدى. ۇنەمى پروبلەمالار تاۋسىلمايدى. وسىن­­داي ولقىلىقتاردىڭ سالدارىنان وتبا­سىن­دا ەشكىم-ەشكىمگە سەنبەيدى. بىراق ءبىر-بىرىنە جالعان سەنىم ارتادى. بۇل – كوزبوياۋشىلىق ءھام سىرتتاي ارباۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ استارىن اشىپ قارايتىن بولساڭىز، سەنىمسىزدىكتىڭ ۇرەيلى كەلبەتىنە كۋا بولاسىز. مىسالى، ولار وتباسىلىق ماسەلە جايلى ءسوز قوزعاعاندا ءبىر-بىرى­نە سەنبەيتىنىن ءبىلدىرىپ قويادى. مۇنى ءبىرى جوق كەزدە اشىق ايتادى. جۇزبە-ءجۇز وتىرعاندا ەشتەڭە ايتپايدى. وسىنداي وتباسىندا وسكەن بالا سەنىمدى قارىم-قاتىناس كورمەگەندىكتەن، بولاشاق ومىرىندە ءوزى دە سەنىمدى قاتىناس قۇرا المايدى. وزىنە كومەك قولىن سوزعانداردارعا كۇدىكپەن قارايدى. ولاردان استىرتىن پالە ىزدەپ، اداسادى. ويتكەنى ول شىنايىلىلىق­پەن تاربيەلەنبەگەن.