كۇيگەنكول اۋىلىنداعى قۋعىن-سۇرگىن

بۇل تۇجىرىمعا باتىس قازاقستان وب­لىسى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارنا­يى­ مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن تابىلعان اق­باسوۆ، قازىەۆ، جانداۋلەتوۆ، يس­قا­زىەۆ جانە باسقالارىن 58-10-11- باپ­تار بويىنشا «ايىپتاۋ ىسىمەن» تو­لىق تانىسىپ شىققاننان كەيىن كە­لىپ وتىرمىز. ولارعا قۇزىرلى ور­گان «اقباسوۆشىلدار» دەگەن ايدار­ تا­عىپتى. سونداي-اق كۇيگەنكول ما­ڭىنداعى كەڭەس بيلىگىنە قارسى نا­را­زىلىقتاردى «جاپپاستار مەن تو­لەڭگىتتەر باس كوتەرۋى» دەپ تە قا­راس­تى­رۋعا بولادى. كولحوزداستىرۋعا قار­سىلىق بىلدىرگەن كۇيگەنكول اۋىلى ازا­ماتتارىنا قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-10-11 باپتارى بويىنشا «بايلار­ بولىپ توپتاسىپ ۇيىم قۇردى، كەڭەس­تىك­ بيلىككە اشىق قارسى شىعىپ، تۇر­عىندار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇر­گىز­دى» دەگەن ايىپ تاعىلعان. ايىپ ار­قالاعاندار جاپپاس جانە تولەڭگىت رۋى­نان شىققان شىنتەمىر توپەنوۆ، قۇر­مانعازى (قۇرمانعالي) يسقازىەۆ، اقباي جانباۋوۆ، مودەن اقباسوۆ، عاتاۋ بايعازىەۆ، قۇشىر قازىەۆ، الە جانداۋلەتوۆ، مامبەت تىناليەۆ، ساپۋان شامعونوۆ بولاتىن.

1930 جىلى كوكتەمدە كۇيگەنكول اۋى­لىندا «گيگانت» ۇجىمشارى ۇيىم­داس­تىرىلادى. وسى كەزدە اۋىل تۇر­عىن­دارى اراسىندا جىك پايدا بولىپ، ۇجىمداستىرۋعا قارسى نارازىلىق كۇ­شە­يەدى. اۋىلدىڭ اۋقاتتى ادامدارى اۋە­لى ۇجىمشار باسشىلىعىنا ءوز كىسىسىن وتكى­زۋگە تىرىسقان. اۋىلدىڭ جالپى جي­نالىسىندا ۇجىمشار باسقارماسىنا قۇشىر قازىەۆ، مودەن اقباسوۆ، قۇرمانعازى يسقازىەۆ ۇسىنىلعان. الايدا «گيگانتتىڭ» باسقارماسىنا باي­لار ۇسىنعان ۇمىتكەرلەر وتپەي قال­عان.­ سول كەزدە دەگەنى بولماي قالعان باي­لار جيىلعان جۇرتتى قۋىپ، بيلىك وكىل­دەرىن قامشىمەن ۇرعان. وگپۋ ۋاكىل­دەرى كۋاگەرلەردەن جا­ۋاپ الا كەلىپ، «1930 جىلدان باستاپ كۇيگەنكول اۋى­لىندا قۇشىر قازىەۆ پەن مودەن اقباسوۆ باستاعان بايلار ۇيىمى پايدا­ بولعان» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. اۋىل­دا تاپتىق شيەلەنىس كۇشەيىپ، جاع­داي ۋشىققان كەزەڭدە بۇل توپتىڭ مۇشە­لەرى ۇجىمشار باسشىلارى مەن جەر­گىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە قارسىلىق تانىتۋ ماقساتىندا قامشىمەن، شوقپارمەن، ايىر­مەن قارۋلانىپ جۇرەتىندى شىعار­عان­ جانە ولاردى جابى­لىپ ۇرىپ-سوعۋ وقي­عاسى كوبەيگەن. بيلىككە نارازىلىق بىل­دىرگەن توپ جيىنداردا «كەڭەس وكى­مەتى جويىلسىن، كولحوزعا قار­سىمىز» دەپ ۇنەمى ۇرانداتىپ ايتا­تىن­ بولعان.

پاتشا داۋىرىنەن بەرى كۇيگەنكول اۋىلىندا جاپپاس رۋىنىڭ بەدەلى، بيلى­گى كۇشتى ەدى. سونىمەن بىرگە تولەڭ­گىت­تەردىڭ دە ىقپالى ايتارلىقتاي بول­عان. اۋىل بايلارى دۇنيە-مۇلكىن كام­پەسكەلەۋدەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناس جاساپ، ءبىر-بىرىنە قوناققا بارعان بولىپ جاسىر­ىن جيىن وتكىزىپ وتىرعان. 1930 جىلى شىلدەدە بايلاردىڭ باسىن­ قوس­قان العاشقى ۇلكەن جينالىس قازىەۆ قۇشىردىڭ قونىسىندا وتكەن. بۇل­ ماجى­لىستە بيلىكتى بايلاردىڭ قولى­نا قايتارىپ، ۇجىمشاردى تاراتۋ­ ماسەلەسى تالقىلانادى. مۇنداي قارسىلىقتىڭ باسىن­دا ق.قازىەۆ، م.تىناليەۆ، م.اقباسوۆ، ش.توپەنوۆ، ا.جانباۋوۆ، ع.بايعازىەۆ، ق.يسقازىەۆ، ءا.جان­داۋ­لەتوۆ، س.شامعونوۆ تۇردى. بۇلاردان باس­قا كامپەسكەلەنگەن، كەيىن اۋداننان جە­ر­ اۋدارىلعان بايلار دا جينالىسقا قاتى­ناسقان. ولار ءبىراۋىزدان كولحوز باس­شىلارىن قۋىپ جىبەرىپ، ورنىنا ءوز­ ادامدارى اقباي جانباۋوۆ پەن سار­سەنعالي اقباسوۆتى قويۋ كەرەك دەگەن­ شەشىمگە كەلگەن. بۇدان كەيىن جي­نالعان نارازى توپ اۋىلعا كەلىپ، كول­حوز باسشىلارىن قامشىمەن ۇرىپ-سوعىپ، «كوممۋنيستەردى ۇرىڭدار، كەڭەس وكىمەتى جويىلسىن، ولاردىڭ اۋىل­داعى قۇيىرشىقتارى جويىلسىن» دەپ­ ايقايلاعان، اقىرىندا كولحوزدى تاراتىپ تىنعان.

1931 جىلى ساۋىردە كۇيگەنكول اۋى­لىندا تاعى ءبىر ءىرى باس كوتەرۋ بول­عان. سول ۋاقىتتا اۋىلدىڭ جالپى جي­نالىسى ءوتىپ، بايلار كولحوزشى كەدەي­لەردى ءوز جاعىنا قاراي ۇگىتتەپ، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنە قارسى قويعان. جينالىس باستالعان بويدا اۋىلدىڭ بايلارى بيلىك وكىلدەرىنە «جەردى جىرتپايمىز، تۇقىمدىققا بيداي بەرمەيمىز، مالدى دا بەرمەيمىز، وبليگاتسيالارىڭنىڭ قاجەتى جوق»، دەپ اشىق جاريالاعان. وسىلايشا، جينالىس ۇستىندە ب ۇلىك شىعىپ، بۇل جەردەن اۋىل حالقى ۇلكەن داۋ-جانجالمەن تارقاسقان. 1931 جىلى ناۋ­رىز ايىندا تولەڭگىت اۋىلىندا وتكەن جالپى جينالىستا تۇقىمدىق قور جاساقتاۋ ماسەلەسى قاراستىرىلعان كەزدە اۋىل بايلارى «ەشقانداي ءدان جوق، ءبىز ەشتەڭە ەكپەيمىز» دەپ مالىمدەگەن. وسى ۋاقىتتا باتىراقتاردىڭ ءبىرى ساپي ابدۋلين تۇرىپ، «ەگەر باقىلاۋ ساندارىن بايلارعا بولەتىن بولساق، تۇقىمدىق قورىن جاساقتاۋدى ءجۇز پايىز ورىنداۋعا بولادى»، دەپ ايتقان. مۇنان كەيىن م.اقباسوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ء«بىزدى الىم-سالىقپەن توناۋدى قويىڭدار، ونسىز دا بارلىعىن الىپ بولدىڭدار»، دەپ داۋىس كوتەرە سويلەگەن. ونى قاسىنداعى جولداستارى ق.قازىەۆ، ع.بايعازىەۆ، م.تىناليەۆ قۇپتاعان جانە ولار: «مۇنداي بايانداماشى كەتسىن، قۋىڭدار، بىزدە ەشتەڭە دە جوق، ەشتەڭە دە بەرمەيمىز»، دەپ ايقايلاعان. ءسويتىپ، اتالعان جينالىستى اياق استىنان توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان، ارتىنان تۇقىمدىق قورى دا جينالماي قالعان.

سول جىلى ناۋرىزدا اۋىل تۇرعىن­دارىنىڭ مالىن كەلىسىم-شارت بويىنشا قابىلداۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ، بايلار وعان كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىسقان. ولار اۋىلدارعا ءبولىنىپ، تۇرعىندار اراسىندا قولدارىڭداعى ازىن-اۋلاق مالدارىڭدى ورتاق مەنشىككە بەر­مەڭىزدەر دەپ ۇگىتتەي باستاعان. ع.باي­عازىەۆ، ق.قازىەۆ، م.اقباسوۆ اۋىلعا كەلىپ، «مالدارىڭدى بەرمەڭ­دەر، ويتكەنى كوممۋنيستەر ءبىزدىڭ شا­رۋاشىلىعىمىزدى جويىپ، وزدەرىنىڭ قالتاسىن تولتىرعىسى كەلەدى»، دەپ ايتقان. تەرگەۋدە كۋاگەرلەردىڭ ءبىرى ع.بايعازىەۆتىڭ ءوزى كوممۋنيست بولا تۇرا، ەل ىشىندە ۇكىمەتكە قار­سى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى دەپ كورسەتكەن. سونىمەن بىرگە بۇل باي­لار­دىڭ بۇرىن ارتەلدە بولعان كەزىندە رۋلىق ارازدىقتى تۋدىرىپ، ار­تەلگە وزگە رۋدىڭ ادامدارىن، اسىرە­سە كەدەيلەردى قابىلداماعانىن جاريا ەتكەن. وسىنداي تەكەتىرەس جي­نالىستىڭ ءبىرى 1931 جىلى مامىر ايىن­دا كۇيگەنكول اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ ماڭىندا ءوتىپ، وندا شابىندىق جانە استىق جيناۋ ناۋقانىنا قاتىستى ماسەلە قاراستىرىلعان. ورالدان كەل­گەن­ ۋاكىل بايانداماسىن اياقتاعان بو­ي­­دا بۇرىنعى باي ق.قازىەۆ قاسىنداعى جاقتاستارىمەن بىرگە ورنىنان تۇرىپ، ء«شوپ شابۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى ءبىز مالدى ايداپ اكەتەمىز جانە ەگىن ورۋعا ات-كولىك بەرمەيمىز. بۇل جەردەن كوپشىلىك حالىق كوشىپ كەتەدى دەپ ويلايمىز، ويتكەنى وكىمەت ءبىزدى ءوزىنىڭ ءارتۇرلى دايىنداۋ اۋىرتپالىعىمەن شارشاتتى، قازىر ءبىز دىمسىز قالدىق»، دەپ اشىنا سويلەگەن.

تاعى ءبىر جاسىرىن جيىن ماۋ­سىمدا، جازعى جايلاۋدا ق.قازىەۆتىڭ ۇيىندە وتكەن. مۇندا اۋىل بايلارى مەن اتقامىنەرلەرى كۇيگەنكول اۋىلدىق كەڭەسىنەن كوشىپ كەتۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. ءا.جانداۋلەتوۆ: «بۇل جەردە قالا بەرسەك، اشتان ولەمىز. قازىرگى جاعدايدىڭ ءبارى ۋاقىتشا، كەڭەس وكىمەتى جاقىن ارادا قۇلايدى. ق.يسقازىەۆ مولدا-باقسى، ساۋاتتى ادام، گازەتتى كوپ وقيدى، ونىڭ ايتۋى بويىنشا گازەتتەردە كوممۋنيستەردىڭ وزدەرى كەڭەس وداعىنان شەتەلگە قاشىپ جاتقانى جازىلعان»، دەيدى.

مۇنداي ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىرقاتارى باسقا جاققا قاراي كوشە باستاعان. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدىڭ سالدارىنان اۋىل حالقىنىڭ تىنىش ءومىر ىزدەپ باسقا جەرلەرگە ۇدەرە كوشكەنى نەمەسە كۇنكورىس قامىمەن باس ساۋعالاپ كەتكەنى بايقالادى. 1931-1932 جىلدارى ەلدى اشتىق جاي­­لاعانىن ەسكەرسەك، حالىق تاماق تاپپاي بوسىپ كەتكەن بولۋى دا مۇمكىن. قۇجاتتا كۋاگەرلەردىڭ ءبىرى سول كەزەڭدە ءوز اۋىلىندا تۇرعىنداردىڭ 20 پايىزى عانا قالدى دەسە، ەكىنشىسى اۋىلداعى ەكى جۇزدەن استام شاڭىراقتىڭ نەبارى 30-ى قالدى دەپ كورسەتكەن. 1931 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ اياعىندا اۋىلدىڭ اۋقاتتى ادامدارى م.اقباسوۆتىڭ ۇيىندە ءدىني جورالعى جاسايمىز دەگەن سىلتاۋمەن جينالادى. كەزدەسۋدە مولدا ق.يسقازىەۆ دۇعا جاساپ بولعان سوڭ، جينالعان قاۋىمعا ۇگىت-ناسيحات ايتقان. مولدا يسقازىەۆتىڭ ءوزى «قۇراندا ايتىلعان، كەڭەس بيلىگى كەزىندە قازاقتار جاپپاي ءولىپ، ورىس­تار ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلىپ ورنىعادى ەكەن. ونسىز دا كورىپ وتىرسىڭدار، كوممۋنيستەر ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلاردى قۇرىپ جاتىر، بىزگە بۇل ۇجىمشاردان قاشۋ كەرەك، ءسويتىپ ءوز رۋىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك»، دەپ مالىمدەگەن.

1931 جىلى 17 تامىزدا وگپۋ-دىڭ جانىبەك اۋداندىق ءبولىمى كۇيگەنكول اۋى­لىنىڭ 9 ادامىنا قاتىستى ءىستى قولعا الىپ، تەرگەۋ جۇمىسىنا كىرى­سەدى. تەرگەۋ بارىسىندا وقيعا كۋا­گەر­لەرىنەن جاپپاي جاۋاپ الىنعان. 1931 جىلى 25 تامىزدا ش.توپەنوۆتى، ق.يس­قا­زىەۆتى، ا.جانباۋوۆتى، م.اق­با­سوۆتى، ع.بايعازىەۆتى، ق.قازىەۆتى، ءا.جانداۋلەتوۆتى، م.تىناليەۆتى، س.شام­عونوۆتى قاماۋعا الۋ تۋرالى قاۋ­­­لى قابىلدانعان. 1931 جىلى 10 قىر­­­­كۇ­يەكتە ولارعا العاشقى ايىپ تا­عىل­­عان­.­ ولار اۋەلى جانىبەك اۋداندىق اباق­­تىسىندا وتىرسا، 11 قىركۇيەكتە ورال­دىڭ تۇرمەسىنە جونەلتىلگەن.

جالپى، باتىس قازاقستان وبلىسى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتا كەڭەستىك بيلىككە قارسى شىققاندارى ءۇشىن ايىپتالعان ازاماتتاردىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ناقتى دەرەكتەر بار. ارينە، بۇل اتالعان تۇلعالار 1990 جىلدارى اقتالدى. الايدا ولاردىڭ ءىسى جارىققا شىقپادى. تەك بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جۇمىسى اياسىندا جازىقسىز جازالانعان ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرىن حالىققا تانىستىرىپ وتىرمىز.

ەسقايرات حايداروۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى

كوميسسيا مۇشەسى