ون تورتىندە ۇستاز بولعان وتىزباي

ارداقتى اعانىڭ ءومىربايانىنا كوز جۇگىرت­سەك، جوقشىلىق پەن تارشىلىققا جە­تىم­دىك قوسىلعان قيىن كەزدەردى باستان وتكەرگەنىن كورەمىز. اكەسى دۇنيەدەن وتكەندە وتىزباي بەس جاستا، ال ءىنىسى وتارباي ودان دا كىشى بولاتىن. ول اقمولا وبلىسىنىڭ قورعالجىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالعىن بالالىق شاعى قاراتومار مەن تىڭعىلىقتى اۋىلدارىندا وتكەن. اكەسىز قالعان بالالارىن ەشكىمنەن كەم قىلمايمىن دەگەن اناسى راحيلا قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا تىرىستى. سول كەزدىڭ اۋىر جاعدايىنا بايلانىستى راحيلا اپاي تۇڭعىشى قاسەندى قىزىلجار قالاسىنداعى بالالار ۇيىنە تاپسىرۋعا ءماجبۇر بولدى.

بالا وتىزبايدىڭ مەكتەپتە وقىپ، ءوسىپ جەتىلۋى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. سوعىس ونى ەرتە ەسەيتتى. اۋىل بالالارىمەن بىرگە سوعىسقا اتتانعان ازاماتتاردىڭ ورنىن باسىپ، ەگىن وردى، ءشوپ شاپتى. سول كەزدەگى ناۋقاندىق جۇمىستاردىڭ اۋىرتپالىعىن اۋىلداستارىمەن بىرگە ءبولىسىپ، جەڭىستى جاقىنداتۋعا ۇلەس قوستى. وسىنداي اۋىر جۇمىستا جۇرسە دە، سول كەزدەگى بالالار ساباقتان ءبىر قالمايتىن. اسىرەسە بالا وتىزباي زەرەكتىگىن تانىتىپ، ساباقتى وتە جاقسى وقىدى. ءبىر سىنىپتان ەكىنشى سىنىپقا كوشەردە، ونىڭ ۇلگەرىمىن مۇعالىمدەرى باسقالارعا ۇلگى ەتەتىن.

سوعىستىڭ ءۇشىنشى قىسى تىم قاتتى بولدى. اقىرعان اياز بەن اق تۇتەك بورانى الماكەزەك الماسىپ، شارۋا ادامىنىڭ ەڭسەسىن ءبىر كوتەرتپەدى. بۇل كەزدە وتىزباي «قىزىل تۋ» اتىنداعى كولحوز ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ سەگىزىنشى سىنىبىندا وقيتىن. وتىزبايلار تۇراتىن تىڭعىلىقتى اۋىلى كولحوز ورتالىعىنان بەس-التى شاقىرىم قاشىقتىقتا ەدى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا بالالاردىڭ ەكى ورتادا جاياۋ قاتىناۋى قيامەت-ءتىن. سوعان قاراماستان، ولار ساباقتان كەشىكپەيتىن.

ءبىر كۇنى ساباقتان كەيىن وتىزبايدى مەك­تەپ ديرەكتورى نۇرتازا شوشانوۆ شا­قىرت­تى. وقۋشىلاردىڭ بۇل ۇستازعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە ەدى. ومىردەن كورگەن-تۇيگەنى مول نۇرتازا اعاي بىرەۋگە داۋىس كوتەرىپ، ۇرىسۋدى بىلمەيتىن. بىراق ول كىسىنىڭ بەرگەن تاپسىرمالارىن وقۋشىلار دا، مۇعالىمدەر دە بۇلجىتپاي ورىندايتىن. ۇزاق جىلعى ۇستازدىق ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، نۇرتازا شوشانوۆ اعاي وبلىس مۇعالىمدەرى اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعانىن دا ايتا كەتەيىك.

مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ بولمەسىندە كولحوز باسقارماسىنىڭ توراعاسى دا وتىر ەكەن. ءسوزدى نۇرتازا اعاي باستادى.

«وتىزباي، مەكتەپتەگى ۇزدىك وقۋشى رەتىن­دە ساعان ءبىر جاۋاپتى مىندەت جۇكتەگەلى وتىرمىز. تىڭعىلىقتى اۋىلىنداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ جابۋلى تۇرعانىن بىلەرسىڭ. ءدال قازىرگى كەزدە اۋىل بالالارىن وقىتاتىن كوزىقاراقتى مۇعالىم تابۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سوندىقتان تۇسكە دەيىن وسىندا ساباعىڭدى وقىپ، تۇستەن كەيىن اۋىلداعى باس­تاۋىش مەكتەپتە بالا وقىتساڭ دەگەن تىلەگىمىز بار. جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىنان سەنى تاڭداۋىمنىڭ سەبەبى – بىرىنشىدەن، ساباق ۇلگەرىمىڭ جاقسى، ەكىنشىدەن، قايبىر ءىستى بولماسىن سەن تياناقتى اتقارۋمەن كوزگە ءتۇستىڭ. ساباق بەرەتىن مۇعالىم تابىلىپ جاتسا، ونى دا كورە جاتارمىز، – دەپ نۇرتازا اعاي ءسوزىن اياقتادى. كۇتپەگەن جەردەن مۇنداي تاپسىرماعا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، قيپالاقتاپ قالعان وتىزبايدىڭ ويىن كولحوزدىڭ باسقارما توراعاسى ءبولىپ: «بريگاديرگە ءوزىم ايتامىن. وتىن ءبولىپ، مەكتەپتى جىلىتىپ قويسىن. ەرتەڭنەن باستاپ ىسكە كىرىس، قاراعىم»، دەدى دە كيىنە باستادى.

ەرتەڭىندە ورتالىقتاعى وقۋىنان كەلگەن وتىزباي كوپتەن بەرى جابىق قالعان اۋىلداعى مەكتەپ ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشتى. العاشقى كۇنى جينالعان التى بالاعا باستاۋىش سىنىپ باعدارلاماسى بويىنشا ءدارىس بەرۋگە كىرىستى. ءسويتىپ، ون ءتورت جاسقا قاراعان وتىزبايدىڭ العاشقى ۇستازدىق جولى وسىلاي باستالدى. سول سۇراپىل سوعىستىڭ وكپەك جەلى وكپەنى قىسقان قىتىمىر قىسىندا قولعا العان وسىناۋ ۇستازدىق ماماندىقتىڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ، بارلىق سانالى عۇمىرىنىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعىنا اينالاتىنىن سول ساتتە ەسەيىپ قالعان وتىزباي سەزگەن جوق ەدى.

1947 جىلى اقمولا قالاسىنداعى ستالين اتىنداعى ورتا مەكتەپتى ويداعىداي تامامداعان وتىزباي سۇيىندىك ۇلى جوعارى وقۋ ورنىنا بىردەن بارماي، تۋعان اۋىلى تىڭعىلىقتىعا بارىپ مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەۋدى ۇيعاردى. ونداعى ماقساتى شىن مانىندە وسى مارتەبەلى ماماندىقتى تاڭداۋى دۇرىس ەكەنىنە ءوزىنىڭ دە، اناسىنىڭ دا كوزىن جەتكىزۋ ەدى.

كەلەسى جىلى جازدا اناسىنىڭ اق باتاسىن الىپ، ارمان جەتەگىمەن الماتىعا اتتاندى. كەيبىرەۋلەر سياقتى ۇلكەن قالاداعى كوپ وقۋ ورنىن جاعالاپ، ماماندىق تاڭداۋ ويىندا دا بولعان جوق. ول ءوزىنىڭ ومىرلىك جولىن، ماڭگىلىك ماماندىعىن ون ءتورت جاسىندا-اق تاڭداپ قويعان ەدى. الماتىعا كەلىسىمەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە قۇجاتتارىن تاپسىردى.

ۋنيۆەرسيتەتتى ويداعىداي تامامداعان 1953 جىلى تاڭداۋىنىڭ بەرىك ەكەنىن تاعى دالەلدەدى. بىردەن ۋنيۆەرسيتەت جولداماسىمەن اقمولا قالاسىنداعى جامبىل اتىنداعى №4 ورتا مەكتەپكە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ ورنالاستى. ءۇش جىل العان جوعارى ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ، وسىناۋ ىرگەلى مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىپتارىنا ءدارىس بەردى. ۇجىمدا از ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ءبىلىمدى ازامات ەكەنىن تانىتىپ، وقۋشىلار مەن اتا-انالار اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. جاس ۇستازدىڭ تالابىن بايقاعان قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسشىلىعى وتىزبايدى قالالىق وقۋ بولىمىنە نۇسقاۋشىلىققا شاقىردى. وسى جىلدارى ول قالاداعى بارلىق مەكتەپتىڭ ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن تەكسەرىپ، مۇعالىمدەرگە ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋ مىندەتىمەن اينالىستى. وقۋ بولىمىندە نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەت اتقارعان جىلدار ونىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى ءار قىرىنان تولىعىپ، بىلىكتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەن ناعىز تاجىريبە مەكتەبى بولدى.

1959 جىلى و.سۇيىندىكوۆ وبلىستاعى بارلىق قازاق مەكتەبىنىڭ تىرەگى سانالاتىن اقمولا قالاسىنداعى №4 ورتا مەكتەپكە ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدى. ءبىر مىڭنان استام بالا وقيتىن ءبىلىم ورداسىنىڭ بازاسى تالاپقا ساي ەمەس ەدى. قالا باسشىلىعىمەن تايتالاسا ءجۇرىپ، سول كەزدەگى تالاپقا ساي عيماراتقا كوشىرىلدى. مەكتەپ وقۋشىلارىن ەڭبەككە باۋلۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعان ەدى. ول ءۇشىن ارنايى شەبەرحانا سالۋ قاجەت. بىراق بارىنە قولبايلاۋ بولاتىن قارجى ماسەلەسى وعان ىرىق بەرمەدى.

جاس ديرەكتور شەبەرحانا سالۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ايتۋعا عانا وڭاي شارۋا، ارينە. قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ قات كەزى. ءبىرىن تاپسا، ءبىرى جوق. سودان «جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي»، قۇم ءتۇسىردى، تسەمەنت تاپتى. قۇرىلىس الاڭدارىنىڭ بىرىندە كەرەكسىز بولىپ قالعان بەتونارالاستىرعىش تاۋىپ الىپ، كەشكى مەكتەپتە وقيتىن جاستاردىڭ كۇشىمەن ءبىر ايدىڭ ىشىندە شەبەرحانانىڭ قۇرىلىسىن بەتونمەن قۇيىپ شىقتى. ارلەپ، اكتەپ، جاڭا وقۋ جىلىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ەڭبەك ساباعىندا تاجىريبە جۇرگىزەتىن شەبەرحاناسىن دايىن ەتتى.

1972 جىلدان باستاپ وتەكەڭ ادىلبەك مايكوتوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋچيلي­ششەگە باسشىلىققا كەلدى. ۋچيليششە قازىر گۋما­نيتارلىق كوللەدج دەپ اتالادى. وقۋ مەكە­مەسىنىڭ اتى وزگەرگەنىمەن، وتەكەڭ قالىپ­تاس­تىرعان ءبىلىم بەرۋ مەن ونى تاجىريبەمەن ۇشتاستىرۋ ءداستۇرى ءاۋ باستاعى قالپىنان وزگەرگەن جوق. كەڭەس كەزىندە شاكىرتتەردىڭ سانى ەكى مىڭعا جەتكەن كەزدەرى بولدى. وداق بويىنشا ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جاعىنان ءۇشىنشى ورىنعا كوتەرىلىپ، پەداگوگتەر دايارلاۋداعى ەڭبەكتەرى ۇزدىك باعالاندى. قازىرگى كەزدە وسى وقۋ ورنىنان قانات قاققان شاكىرتتەردىڭ الدى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور دارەجەسىنە جەتتى.

وتىزباي سۇيىندىك ۇلى ديرەكتور بولعان جىل­دارى وقۋ ورنىنىڭ جاڭا كەشەندى عيما­را­تىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. 576 ورىندىق ەكى ستۋدەنتتىك جاتاقحانا جانە 1 200 ورىندىق وقۋ كورپۋسى سالىندى. ماتەريالدىق بازانى دامىتۋ جونىنەن كوللەدج رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ءبىرىنشى ورىن، ال وداق بويىنشا ەكىنشى ورىن الدى. ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ كەزەڭىندە وتەكەڭ باسقارعان پەداگو­گيكالىق ۇجىم بۇل ىسكە بەلسەنە قا­تىس­تى. جالپى، ونىڭ وسى ءبىلىم ورداسىندا قالدىرعان ءىزى ەرەكشە. ۇزاق جىلعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، گۋمانيتارلىق كوللەدجدە «رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن مۇعالىم وتىزباي سۇيىندىكوۆتىڭ» كابينەتى اشىلدى. «ەڭبەگىنە قاراي – ونبەگى» دەمەكشى، ۇكىمەتتىڭ ءتۇرلى وردەن-مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى.

ول ۇستاز دەگەن ۇلى ۇعىمعا لايىق عۇمىر كەشتى.

مەيرام بايعازين،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى