ەڭبەك ءتارتىبىن رەتتەيتىن قۇجات

كۇن تارتىبىندە الدىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 52-بابىنىڭ 5-تارماعىنا سايكەس پار­لامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى كارىموۆا گۇلميرا راينبەكقىزىنىڭ وكىلەتتىگىن توقتاتۋ تۋرالى ورتالىق سايلاۋ كوميس­سياسىنىڭ ۇسىنىمى قارالدى.

ماۋلەن اشىمباەۆ جەكە ءوزىنىڭ جانە سەناتتىڭ اتىنان گۇلميرا راين­بەك­قىزىنىڭ وتباسى مەن جاقىندارىنا تاعى دا كوڭىل ايتىپ، ونىڭ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ دامۋىنا جانە ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن اتاپ ءوتتى.

وتىرىس بارىسىندا سەناتورلار «2014 جىلعى 29 مامىرداعى ەۋرا­زيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارتقا قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ قو­سىلۋىنا بايلانىستى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014 جىلعى 29 مامىرداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارتتى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇقىعىنا كىرەتىن جەكەلەگەن حالىقارالىق شارتتاردى جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ورگاندارىنىڭ اكتىلەرىن قولدانۋى جونىندەگى جاعدايلار مەن وتپەلى ەرەجەلەر تۋرالى 2015 جىلعى 8 مامىردا قول قويىلعان حاتتاماعا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى حاتتامانى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن قاراپ، ماقۇلدادى.

پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى ەرۇلان جاماۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، اتالعان حاتتاما ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ كەدەندىك شەكاراسى ارقىلى وتكىزۋ پۋنكتەرىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان. وسى زاڭ ارقىلى حالىقارالىق شارت دەڭگەيىندە بىرلەسكەن باقىلاۋ ءىس-شارالارىن وتكىزۋ ءتارتىبىن، كەزەڭدەرى مەن مەرزىمدەرىن، انىقتالعان بۇزۋشىلىقتاردى جويۋ تەتىگىن جانە تەكسەرۋگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق ماسەلەلەرىن بەكىتۋ ۇسىنىلادى.

پالاتا وتىرىسىندا دەپۋتاتتار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك داۋلارى مەن جانجالدارىن شەشۋ ءتارتىبىن وڭايلاتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدى دا قاراپ، قابىلدادى. بۇل قۇجات ەڭبەك داۋلارىن رەتتەۋ جانە كەلىسسوزدەر پروتسەستەرىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ەلدىڭ زاڭناماسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ازىرلەندى. جاڭا تۇزەتۋلەر كەلىسىم كوميسسياسىنىڭ قىز­مەتىنە، ۇجىمدىق ەڭبەك داۋلارىن شەشۋدەگى كاسىپوداقتاردىڭ ءرولىن ناق­تىلاۋعا، جينالىستار نەمەسە ەسكەرتۋ ەرەۋىلدەرى وتكىزىلۋى مۇمكىن جاعدايلارعا جانە باسقا دا ءتيىستى جايتتارعا قاتىستى ماسەلەلەردى قامتيدى.

«مەملەكەت باسشىسى ەڭبەك داۋلارىنا قاتىستى قۇقىقتىق قاتىناستاردى قوسىمشا رەتتەۋ ماسەلەسىن بىرنەشە رەت كوتەرگەن بولاتىن. سوعان سايكەس ازىرلەنگەن بۇل زاڭ وسى سالاداعى وتاندىق زاڭنامانى جەتىلدىرۋدى كوز­دەيدى. جالپى، داۋلاردى رەتتەۋدىڭ بالا­مالى تاسىلدەرىن قولدانۋ – قۇ­قىق­تىق ساياساتتى دامىتۋدىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. وسى زاڭ ارقىلى جەكە جانە ۇجىمدىق ەڭبەك داۋلارىن قاراۋ ءتارتىبى قايتا قارالادى. سونداي-اق كەلىسۋ جانە تاتۋلاستىرۋ كوميسسياسىنىڭ مارتەبەسى كۇشەيە تۇسەدى. الداعى ۋاقىتتا جاڭا نورمالار جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قوسىمشا قورعاۋعا جانە ەڭبەك داۋلارىن ازايتۋعا ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىز»، دەدى سەنات توراعاسى.

سونىمەن قاتار وتىرىس كەزىندە سەناتورلار وزدەرىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالدارىن جولدادى. نۇرتورە ءجۇ­سىپ «تسيفرلىق ءاۋتيزمنىڭ» تارا­لۋى­نا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. دەپۋتات اتال­عان پروبلەمانى شەشۋگە ارنال­عان شارالار كەشەنىن، ونىڭ ىشىندە جاپپاي رەتينوپاتيا مەن جاڭا تۋ­عان نارەستەلەردىڭ اۋديولوگيالىق سكري­نينگىن جۇرگىزۋدى ۇسىندى.

سەناتور قازىرگى تاڭدا بۇكىل الەمدە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا «تسيفرلىق اۋتيزم» بەلگىلەرى بايقالا باستاعانىن اتاپ ءوتتى. بالالار سمارتفوندى ۇزاق ۇستاۋى سالدارىنان ەستە ساقتاۋ، كورۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ جاتىر. ولاردىڭ ءوز بەتىنشە ويلاۋى، ۇزاق ماتىندەردى قابىلداۋى، اينالاعا نازار اۋدارۋى قيىنعا سوعىپ وتىر.

«جەتى اتاسىن جاتقا بىلەتىن ۇرپاق ورنىنا جەتى اۋىز ءسوزدى ازەر ايتاتىن تولقىن پايدا بولدى. سكرينەيدجەر، زۋممەر، نەمەسە Z-ۇرپاق – ءوز ءومىرىن ەلەكتروندى قۇرىلعىسىز ەلەسەتەتە ال­مايتىن جاڭا بۋىن. قازىرگى تاڭدا لوگو­نەۆروز اۋرۋى مەن تۋرەت سيندرومى كۇشەيە باستادى. تۇتاس ۇلت پەن ۇرپاق ۇلكەن قاۋىپ الدىندا تۇر. اتا-انالار­دىڭ 65 پايىزى بالالارىنا 3-5 جاستان گادجەت ۇستاتادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قولىنا «سمارتفون ۇستاپ تۋعان» بۋىن ومىرگە كەلدى»، دەدى دەپۋتات.

سەناتور گادجەتيزاتسيا مەن زاماناۋي تەحنولوگياعا قارسى تۇرۋ دا دۇرىس ەمەس ەكەنىن ايتتى. دەپۋتات وسىعان بايلانىس­تى مەكتەپتەر مەن بالاباقشالارداعى اتا-انالار كوميتەتتەرىنە، سونداي-اق سالالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا كيبەرمانيانىڭ زيانى تۋرالى بەلسەندى تۇردە ايتىپ بەرۋىن ۇسىندى. سەناتور سونىمەن قاتار وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعىنا باقىلاۋ جۇرگىۋزۋگە تىكەلەي بايلانىستى ۇسىنىستارىن دا ورتاعا سالدى.

«ۇكىمەتكە جاڭا تۋعان نارەس­تە­لەردى جاپپاي رەتينوپاتيا جانە اۋديو­لوگيالىق سكرينينگتەن وتكىزۋدىڭ ساپاسىنا ءمان بەرۋدى، الماتى قالاسىنداعى ا.وستروۆسكي اتىنداعى زاعيپ جانە كوزى ناشار كورەتىن بالالارعا ارنالعان №4 مەكتەپ-ينتەرناتقا قوسىمشا عيمارات سالۋدى ۇسىنامىز. سونىمەن قاتار لوگوپەد جانە وفتالمولوگ ماماندىقتارىنا بولىنەتىن مەملەكەتتىك گرانت سانىن كوبەيتكەن ماڭىزدى»، دەدى نۇرتورە ءجۇسىپ.

سەناتور ولگا بۋلاۆكينا ەلىمىزدىڭ پرەمەر-مينيسترىنە جولداعان دە­پۋ­تاتتىق ساۋالىندا وسكەمەن قالاسى تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىنا وڭىردەگى اۋا ساپاسى ناقتى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر­عانىن ايتتى. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، اتموسفەراعا جالپى شىعارىندىلار جىلىنا 158 مىڭ توننانى قۇرايدى. وتكەن جىلى تىركەلگەن دەرەكتەر بويىنشا 42 جاعدايدا اۋادا لاستاۋشى زاتتار شەكتى نورمادان اسىپ كەتكەن.

«شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەكولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا كەي جەرلەردە ازوت ديوكسيدى 2 ەسەگە، كۇكىرتسۋتەگى 3،8-دەن 9،8 ەسەگە ءوسىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل زاتتار قۇرامىنىڭ جوعارى بولۋىنىڭ اسەرى اسفيكسياعا، ال گاز بەن بۋمەن دەمالۋدىڭ سالدا­رى وكپە ىسىگى اۋرۋىنا، سونىمەن قاتار توپىراقتىڭ قىشقىلدانۋىنا، جانۋار­لاردىڭ ۋلانۋىنا، وسىمدىكتەردىڭ ولى­مىنە، ەكوجۇيەنىڭ تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزى­لۋىنا اكەلۋى مۇمكىن»، دەدى ولگا بۋلاۆ­كينا.

سەناتور وسكەمەن جەو جانە سوگ­را جەو كاسىپورىندارىنىڭ شىعا­رىن­دىلارى ەڭ ۇلكەن ۇلەستى قۇرايتىنىن اتاپ ءوتتى. ولاردىڭ ۇلەسى جىلىنا 45 مىڭ  توننا بولىپ تابىلادى. سونداي-اق قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنىڭ ۇلكەن پروبلەماسى – اۆتوموبيل كولىگىنىڭ پايدالانىلعان گازدارى بولىپ قالا بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

سەناتور بەكبولات ورىنبەكوۆ ەلىمىزدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مەن باس پروكۋرورىنا جولداعان دەپۋتاتتىق سا­ۋالىندا بانكروتقا ۇشىراعان «قاراتاۋ» اق كاسىپورنىنىڭ قىزمەتكەرلەرى زاڭعا سايكەس ءتيىستى تولەمدەرىن 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى الا الماي جاتقانى تۋرالى ايتىپ بەردى.

دەپۋتات كاسىپورىننىڭ جامبىل وبلىستىق سوتىنىڭ شەشىمىمەن 20 جىل بۇرىن بانكروت دەپ تانىلعانىن اتاپ ءوتتى. الايدا تاۋ-كەن ءوندىرىسىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىن ءتيىستى تو­لەم­دەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى ءالى دە شەشىلمەگەن. بەكبولات ورىنبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلە سالالىق مەم­لەكەتتىك ورگانداردا، ونىڭ ىشىندە ارنايى قۇرىلعان ۇكىمەتتىك كوميسسيا وتىرىسىندا جانە سوت ورگاندارىندا بىرنەشە رەت قارالعان.

«جۇرگىزىلگەن يندەكستەۋ ەسەپتەرى ءاربىر كرەديتورعا 3 443 تەڭگەدەن باس­تاپ 58 171 تەڭگەگە دەيىن قۇرادى. بىراق رەگرەسشىلەر بۇعان قارسى. كەلىس­پەۋشىلىكتىڭ نەگىزدەمەسى رەتىندە كرەديتورلار كورسەتىلگەن كەزەڭدە ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرىمەن قوسا، ازىق-ت ۇلىك، ءدارى-دارمەك جانە باسقا دا كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاۋار باعاسىنىڭ ءوسۋى دەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى. وسىعان بايلانىستى اتالعان جاعدايدى جان-جاقتى تالقىلاپ، ماسەلەنىڭ زاڭدى شەشىمىن تابۋعا ىقپال ەتۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن»، دەدى بەكبولات ورىنبەكوۆ.

اندرەي لۋكين مۇگەدەكتىگى بار ازا­ماتتارعا كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن، سونىڭ ىشىندە ينۆاتاكسي تاپشىلىعىن سىنعا الدى. سوعان بايلانىستى دەپۋتات قىزمەت كورسەتۋدىڭ ءتيىستى ەرەجەلەرىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى. عالياسقار سارىباەۆ «التىنەمەل» ۇلتتىق پاركىندەگى فلورا مەن فاۋنانىڭ پروبلەمالىق جاي-كۇيىن تىلگە تيەك ەتتى. سونداي-اق سەناتور اتالعان تابيعي پارك پەن ىلە-بالقاش مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ اۋماقتارى اراسىنداعى ماسەلەلەردى رەتتەۋ قاجەتتىگىنە دە نازار اۋداردى.

سەناتور اقمارال ءالنازاروۆا ەلىمىزگە ساپاسىز دارىلىك زاتتاردىڭ كەلىپ جاتقانى تۋرالى پرەمەر-ءمينيستردىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.  دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، وزبەكستانداعى ءدارى-دارمەكتەردى قولدانۋ سالدارىنان 19 بالانىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى قايعىلى جاعداي ەلىمىزگە اكەلىنەتىن ءدارى-دارمەكتەردىڭ قاۋپىن مۇقيات قاداعالاۋ قاجەتتىگىن دالەلدەپ وتىر. اقمارال ءالنازاروۆا قازاقستاندا تىركەلمەگەن ءدارى-دارمەكتەردى اكەلۋگە ءبىر رەتتىك رۇقسات بەرۋ وسىنداي قايعىلى جاعدايعا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى. قازىرگى ۋاقىتتا نارىقتا وتاندىق جانە شەتەلدىك وندىرۋشىلەردىڭ تىركەلگەن ونىمدەرى بولعان جاعدايدا دا ءبىر رەتتىك يمپورت كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.

«مۇنداي تاجىريبە رەسمي تۇر­دە اكەلىنەتىن تىركەلگەن پرەپاراتتار­دى جەتكىزۋشىلەردى دە ەلەۋلى قاتەرگە ۇشىراتىپ وتىر. بۇل جالپى وتان­دىق فارماتسەۆتيكا سالاسىنىڭ ينۆەس­تي­تسيالىق تارتىمدىلىعىنا نۇقسان كەل­تىرەدى. مۇنداي قوس ستاندارتتار ادال وندىرۋشىلەردىڭ ساپالى پرەپارات­تارىن نارىقتان ىعىستىرىپ شىعارۋىنا اكەلىپ سوعادى»، دەدى اقمارال ءالنا­زاروۆا.

سەناتور سونىمەن قاتار قولدا­نىس­تاعى ءدارى-دارمەكتەر باعاسىن رەتتەۋ ءىسىنىڭ ناشارلىعى مەن سول جۇيەنىڭ كۇڭگىرتتىگى تۋرالى پروبلەمالاردى دا اتاپ ءوتتى. بارلىق ءدارى-دارمەكتىڭ بەلگىلەنگەن شەكتى باعاسى بولۋى كەرەك. الايدا قاجەتتى تىركەۋ قۇجاتتارىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى بىرجولعى پرەپاراتتارعا شەكتى باعالار بەلگىلەنبەي كەلەدى.

«حالىقتىڭ ساپالى، قاۋىپسىز جانە ءتيىمدى دارىلىك زاتتارعا قولجەتىمدىلىگىن جاقسارتۋ جانە ىشكى نارىقتى تولىق قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دارىلىك زاتتار اينالىمىن رەتتەۋ جۇيە­سىنىڭ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ كەرەك. فارماتسەۆتيكالىق ءونىمنىڭ جاڭا تۇر­لەرىنە جەدەل قول جەتكىزە الاتىن جانە دارىلىك زاتتاردىڭ باعاسىن رەتتەۋدىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن تىركەۋ راسىمدەرىن وڭتايلاندىرۋ قاجەت. مەملەكەت ەلىمىزدە ۇدايى جەتىسپەيتىن نەمەسە تابىلمايتىن بىرقاتار پرە­پاراتتىڭ ءوندىرىسىن جولعا قويۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا بەرىپ قولداۋ جاساۋدى، سونداي-اق وسىنداي پوزيتسيالاردى تىركەۋدى باقىلاۋ مەن شىعىندارىن ءوز موينىنا الۋعا ءتيىس»، دەدى اقمارال ءالنازاروۆا.