دومبايدى قاشانعى «قۇلان» دەيمىز؟

تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىندا قاي­تا­دان ورالۋى مۇمكىن ەمەس جىلقى­نىڭ تۇپكى اتاتەگى بولىپ سانالاتىن جابا­يى تارپاڭ سياقتى جانۋارلاردى ايت­پا­عاندا، جەرىمىزدەن وتكەن عاسىردىڭ با­­سىندا عانا سوڭعىسى اتىلعان تۇران جول­بارىسىنىڭ ورنىنا امۋر جولبارىسىن بالقاش بويىنا اكەلىپ، جەرسىندىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك جوبا بويىنشا قات-قابات شارۋالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانى تابيعاتتى ادامزات توز­دىرماي، مۇمكىندىگىنشە ونىڭ باۋىرىنان ورگەن جان-جانۋارلارىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى ناعىز كىسىلىكتى قادام عوي بۇل.

ن.قۇلاباي مىرزانىڭ ارمانى دا قازاق ساحاراسىندا ءبىر جارىم عاسىر ۋاقىت بۇرىن ءجۇز-جۇزدەپ جورتقان قۇلان دەگەن جىلقى تەكتەس جانۋاردىڭ سول مەكەنىنە قايتا ورالۋى عوي. بارەكەلدى، ءبارىمىزدىڭ دە قيالىمىز جالعىز قۇلان ەمەس، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ اتاۋلىنىڭ تۇقىمدارىنىڭ قۇرىپ كەتپەۋىن ويلايمىز. شىعىستاعى ەل شەتىنە بارعان سا­يىن اعايىننىڭ اماندىعىن سۇراعانداي، ساۋىرتاۋدىڭ سانىندەي اڭ اتاۋلىدان تاۋ تەكەلەردىڭ، بۇلعىن، سۋسارلاردىڭ، ۇشقان قۇستان ۇلاردىڭ، ۇكى، دۋاداقتاردىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىنىن ەستىپ قينالامىن. ءتىپتى ساۋىردىڭ شاڭىراق ءمۇيىز ارقارى مەن بۇعى-مارالىن اۋلاۋشىلارى بار، يەسىز اڭدى اياۋسىز اتىپ الا بەرەتىن كە­ڭەس­تىك شەكاراشىلارى بار، ءبارى جابىلىپ، ولاردىڭ دا تۇقىمدارىن قۇرتۋعا تاياپ قالىپ ەدى، قازىر تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرمەن تابيعاتتى قورعاۋ جونىندەگى زاڭ مەن ءتارتىبىمىزدى قاتاي­تىپ، ارقار-ەلىك، بۇعى-مارال، اقبوكەن-قاراقۇيرىق، باسقا ايۋ-سىلەۋسىن دەگەندەي تابيعاتتىڭ ءتۇرلى تولدەرىنىڭ ەسەپكە الىنىپ، كوبەيە باستاعانىنا قۋان­دىق. قازاقستاندا «قۇلان»، ال شىڭجاڭ، التاي، ساۋىردىڭ ارعى بەتىندەگى قا­زاق­تار كوبىنە «كەرقۇلان» دەپ اتايتىن جىلقى تۇقىمداس جابايى جانۋاردىڭ سوناۋ شىڭ­عىس حاننىڭ زامانىنان بەرمەن قا­راي موعولستاندا، ياعني قىرعىز ەلى مەن قا­زاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە، اۋعان جەرىنە دە­يىن ءۇيىر-ءۇيىر بولىپ جايىلاتىنىن جانە ولاردى اران قۇرىپ، ور قازىپ، جۇزدەپ، مىڭداپ قىراتىنىن شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان كوپتەگەن كوركەم جانە دەرەك­تى شىعارمادان وقىدىق. ءتىپتى كۇنى كەشە­گى دەپ ايتۋعا بولاتىن ورىس جيھانكەزى نيكولاي ميحايلوۆيچ پرجەۆالسكي 1879-80 جىلدارى قازاق جەرى ارقىلى لوبنور، گوبي ءشولى، تيبەت جەرىنە بىرنەشە رەت ساياحات جاساپ جۇرگەندە، ءوزى العاش رەت موعوليانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى گوبي ءشولىن كەسىپ ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە قۇلانداردىڭ الىستان ساعىمداي سىرعىپ وتكەن ءۇيىرىن العاش رەت كورىپ، ول تۋرالى مالىمەت جيناي باستايدى. ول جانۋاردى تىرىدەي قولعا ءتۇسىرۋ مۇمكىن بولمايدى دا، تابىلعان قۋ باس سۇيەگى مەن تۋلاق-تەرىسىن بازاردان ءتىرى جىلقىعا ايىرباستاپ العان سوڭ، ونى جىلقى تۇقىمداس جابايى جا­نۋار دەپ اتايدى. دەمەك بۇل جانۋار گوبي شولىندە بۇرىنعىداي مىڭعىرىپ جۇرمە­سە دە، ءۇيىر-ءۇيىر بولىپ كەزدەسەدى دەگەن ءسوز. ال ولاردىڭ ءبىزدىڭ قۇبا جوندارى مەن كەڭ دالا اۋماعىنان قاي كەزەڭدە جوعالعا­نىن، وزدەرىن قويعاندا، ءىزىن تاۋىپ، ءبىلۋ دە وڭايعا سوقپايدى.

بۇرىن-سوڭدى عىلىمعا بەلگىسىز جا­بايى تۇيەنى گوبي شولىنەن تاۋىپ، دانىك­كەن ساياحاتشى تۋلاق پەن باس سۇيەكتى دە­رەۋ قازاقتار تاسقالا دەپ ات قويىپ العان سانكت-پەتەربۋرگكە جولداعان، تا­عى ءبىر جاڭالىق اشارمىن دەگەن ويمەن گەنەرال-مايور ءارى تىڭشى، عالىم پرجەۆالسكيگە شىنىندا قۋانىشتى حابار كەلەدى عوي. وسى ۋاقىتقا دەيىن زوولوگيا عىلىمىنا مۇلدە بەيمالىم، جىل­قىعا ۇقساعانىمەن، كوپ جاراتىلىسى بولەكتەۋ، ەسەككە ۇقساعانىمەن ودان دا ەرەكشەلىگى مول جابايى جىلقىنىڭ بۇل تۇرىنە «پرجەۆالسكي جىلقىسى» دەگەن اتاۋدى بەرىپ كەپ جىبەرىپتى. عالىمعا لايىقتى سىي-سياپات تاپسىرىلادى. جەرلەرىن عاسىرلار بويى بىرگە مەكەندەگەن قازاق، قىرعىز ول جانۋارعا اتاۋ بەرۋدى ۇمىتقانداي، ءسويتىپ، بۇل جانۋار «پرجەۆالسكي جىلقىسى» دەيتىن سۋ جاڭا اتاۋعا يە بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل – سونوۋ 1880-جىلداردىڭ وقيعاسى. ءبىر جارىم عاسىر بويى، ءتىپتى «قۇلان»، «كەر قۇلان»، ء«تۇزات» اتالىپ كەلگەن اتاۋلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتىلىپ، جيھانكەز عالىم بىرنەشە جىلقى تۇقىمداستارىن جىلدار بويى بۋدانداستىرۋ ارقىلى دۇنيەگە اكەلگەن جاڭا تۇقىم سياقتى تاعى دا جاڭا اتاۋ بەرىپ ۇلگەردى. «قازاق، قىرعىز بۇل جانۋاردى نە دەپ اتاپتى؟» دەپ سۇراۋ سالۋدى دا قاجەت دەپ ساناماعان. الماتىداعى زووباقتاعى بۇل جانۋارلار قامالعان تاقتايشالارعا دا «پرجەۆالسكي جىل­قىسى» دەپ، استىنا ء«تۇزات» دەپ جازىپتى. ورىس عا­لىمى مەن ورىس عىلىمى نە ايتسا دا «نەگە ولاي؟» دەۋگە جاراماي، ء«لابباي، سەنىكى دۇرىستىڭ» ءبىر كورىنىسى – وسى. «پرجەۆالسكي جىلقىسىن» نەگە «قۇلان» دەپ جۇرسىڭدەر؟» دەپ ەشكىمنىڭ ايتپايتىنى تاعى بەلگىلى. بار كەسەل بۇقپا تورعاي مىنەزدەس وزىمىزدە تۇر.

«Egemen Qazaqstan»-دا جاريالانعان «قۇبا جوندا قۇلان جورتار كۇن قايدا؟» دەگەن ماقالاداعى بۇل جانۋاردى ءوز مە­كەنىنە اكەلىپ جەرسىندىرۋ دەيتىن كەلەلى ويدى ءبىز دە قولداي وتىرىپ، وتكەن عاسىر­دىڭ 50-جىلدارى تۇرىكمەن جەرىنەن بار­سا­كەلمەسكە بىرنەشە باسىن اكەلىپ، ول كوبەيگەن سوڭ ءبىرازىن التىن-ەمەلگە كوشىرىپتى. ءوسىپ-ءونىپ كوبەيگەن سوڭ «قا­زاق­ستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە – شۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى اڭداساي، ماڭ­عىستاۋداعى اقتاۋ – بوزاشى قورى­عىنا، تورعاي دالاسىنا جىبەرىلە باس­تاپتى. بۇل، ارينە، تۇقىمى ءبىرجولا قۇرىپ بارا جاتقان جانۋارلاردىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا دا قۇتقارىپ قالۋ جولىنداعى وتە قۇپتارلىق ءىس-شارا ەدى. قاراپايىم جۇرتشىلىقتان باستاپ، جەر بەتىنەن جوعالىپ بارا جاتقان جانۋارلاردى قۇتقارۋعا كىرىسىپ جۇرگەن جاۋاپتى كىسى­لەردىڭ وزدەرى دومبايلار­دىڭ قۇلان ەمەس­تىگى تۋرالى كۇماندان­با­عان سياقتى.

الايدا اعايىن، ءبىزدىڭ ماپەلەپ، سۋاتتى ءورىس، قۇنارلى قونىسىن سايلاپ، قادىرلەپ، ءار جەرگە كوشىرىپ اپارىپ جۇرگەنىمىز قۇلان دەيتىن جانۋار بولماي جۇرمەسىن دەيتىن كۇدىگىمىز تارقار ەمەس...

2008 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «الماتى اقشامى» جىلقى تەكتەس بىرنەشە جا­نۋار­دىڭ سۋرەتىن جاريالاپ، ولاردىڭ گەر­مانيادان اكەلىنگەن قۇلاندار ەكە­نىن جازىپتى. سۋرەت كوزگە وتتاي باسىلدى. سودان بىرەر جىل بۇرىن تەلەديداردىڭ ءبىر حابارىنان گەرمانياداعى ەسىمى ءبىراز ەلگە ايگىلى زوولوگ قاريانىڭ جوعالىپ بارا جاتقان جانۋارلاردى ساقتاپ قالۋ­عا ءومىرىن ارناعانىن، باعىپ وتىرعان حايۋاندارىنىڭ ىشىندە ورتالىق ازيادا مۇلدە قۇرىپ كەتكەن قۇلانداردىڭ بارىن كورگەن ەدىم. بالكىم بۇل اكەلىنگەن سەگىز قۇلان سول كىسىدەن الىنعان بولار دەگەن وي كەلگەن. قايدان اكەلىنسە دە، ونىڭ ورتامىزعا ورالۋى ۇلكەن وقيعا ەدى.

قۇلان ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنى «قۇلا اڭ» دەيتىن انىقتامادان شىققاندىقتان، ولاردىڭ ءتۇرى-ءتۇسى سارى مەن كۇرەڭنىڭ قوسىندىسىنداي قۇلا بولۋى، بويى مەن سويى، شاعىنداۋ تۇرقى، قىسقا جالى­نىڭ تىك تۇرۋى، قۇلاعىنىڭ كىشىلىگى، تاسىرقاماس بولات تۇياعى، باۋىر ءجۇنى­نىڭ اقشۋلاندىعى، سيراقتارىنىڭ ورتا­شا­لىعى – ءبارى-ءبارى، بۇكىل بوگەنايى ءبىز قۇلان دەپ ءماز بولىپ جۇرگەن جانۋارعا ۇقسامايتىنى انىق ەدى. بارلىق جان-جانۋار اتاۋلىنىڭ قىرى-سىرىنا ابدەن قانىق، ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىقوۆ مارقۇم دا سۋرەتتەرگە «ناعىز كەرقۇلاندار وسى» دەگەن تۇسىنىك بەرگەن بولاتىن. ءبىز دە زوولوگياعا ەش قاتىسىمىز بولماسا دا بالا كەزدەن شالكيىز جىراۋدىڭ، «دالادا قۇلان، دومباي شۇبىرسا، و داعى ءبىر ەگەۋلى وققا جولىعار»، بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ «قۇلاندار وينار قۋ تاقىر، قۋراي بىتپەس دەمەڭىز...» سياقتى تولعاۋلارىن ەستىپ، وقىپ وسكەن سوڭ شىن قۇلاندى ىزدەپ، سول گازەتتىڭ سول ايداعى ءبىر سانىندا «ناعىز قۇلان وسى» دەپ ماقالا جاريالاعانمىن. ونىڭ ۇستىنە «Egemen Qazaqstan» گازەتى 1998 جىلعى 21 ناۋرىزداعى سانىندا جەرىمىزدە بۇرىن جانە قازىر مەكەن ەتەتىن جانۋارلاردىڭ اتاۋىن جاريالاپ، وندا: «قۇلان – ءۇيىر بولىپ جۇرەتىن جابايى جىلقى»، ال دومباي – جابايى، تاعى ەسەك» دەپ جازعان.

بىرەۋلەر: «قۇرىپ كەتتى دەگەن قۇلا­نىڭ باسقاسىن ايتپاعاندا، ىلە بويىن­­دا مىڭعىرىپ ءجۇر عوي» دەۋى مۇمكىن. راس، «قۇرىپ كەتكەن قۇلاندى قۇتقارامىز» دەپ تۇرىكمەنستاننان 14 جانۋاردى ارال­­داعى بارساكەلمەسكە اكەلىپ، كو­بەيت­­تىك تە، التىن-ەمەلگە، ودان باسقا جەر­لەرگە كوشىردىك. ەڭ باستىسى، ولاردى «پرجە­ۆالسكي جىلقىسى»، ياعني «قۇلان» دەپ جاريالادىق. راس «پرجەۆالسكي جىلقىسى» دەپ جۇرگەنىمىز قۇلان بولاتىن، ال تۇرىكمەنستاننان اكەلىنگەن­دەر قۇلان ەمەس، جابايى ەسەك – دومباي بولاتىن. شالكيىز جىراۋلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءبىزدىڭ قۇبا جوندارىمىزدا قۇلان دا، دومباي دا جورتقان. دومبايدى كوبەيتە العانىمىزبەن، اسان قايعىنىڭ «قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان قايتىپ كۇن كورەر»، ماحامبەت­تىڭ «قۇلانداي اششى داۋىستىم» دەيتىن قۇلاندى قايتا جەرسىندىرۋ شارۋاسى ءالى باستالمادى دەسە دە بولادى ەكەن. الماتى زووباعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اعىباي اجىباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، باياعى گەرمانيادان اكە­لىن­گەن قۇلانداردى التىن-ەمەلگە جىبەر­گەن ەكەن. ولار دوم­بايلارعا وزدەرى دە قوسىلا قويماپتى. جانە دومبايلار قۇ­لان­داردان دا، جىل­قىلاردان دا قورقىپ، ولارعا كوپ جولامايتىن كورىنەدى. قازىر زووباقتاعى ناعىز قۇلانداردىڭ ەكى ايعىر، ءبىر-ەكى بيە، ءبىر ق ۇلىنشاعىن كورىپ، ولار­دىڭ جاراتىلىسىنداعى دومبايدان ەرەك­شەلىكتەرىنە ۇڭىلدىك. «دومباي» اتاۋى وسى جانۋاردىڭ جەرىمىزدەن تىم ەرتە قۇرىپ كەتۋىنە بايلانىستى ۇمىتىلسا كەرەك. بۇل اتاۋ كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتە اتالمايدى. تەك 1999 جىلى جارىققا شىققان ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى «قازاق ءتىلىنىڭ سوزدى­گىندە» عانا دومبايعا «جابايى ەسەك» دەگەن انىقتاما بەرىپتى. كەزىندە جىل سا­يىن مول تارالىممەن باسىلىپ تۇراتىن «كەڭەس ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» ۇلكەن قاپ تاۋىنىڭ (كاۆكاز) سولتۇستىك ەڭكەيىسىندەگى تەبەرت وزەنىنىڭ باسىندا دومباي الاڭى دەيتىن جەردىڭ جانە سول جەردە دومباي اتتى ەلدى مەكەننىڭ بارىن، سونداي-اق قاپ تاۋىنىڭ باتىس جوتاسىندا «دومباي ولگەن» (ۇلگەن) اتتى بيىك­تىكتىڭ بار ەكەنى جازىلىپتى. دەمەك بۇل تاۋدا دا دومبايلاردىڭ ءومىر سۇرگەنىن جانە قاراشاي، بالقار سياقتى تۇركىتىلدەس اعايىنداردىڭ دا بۇل جانۋاردى وسىلاي اتاعاندارىنىڭ دالەلى. تۇلپار مىنگەن جوشى حاننىڭ سەرىكتەرىنەن قارا ءۇزىپ، ۇزاق قۋالايتىن قۇلان ۇيىرىنە جابايى ەسەك – دومبايدى ۇقساتۋ قيسىنسىز قيال. تاعى ءبىر قيسىنسىز اڭگىمە 2004 جىلى جارىق كورگەن «جەتىسۋ» ەنتسيكلوپەدياسىندا قۇلان اتىن جامىلىپ جۇرگەن بۇل جانۋار تۋرالى «ەتى، ءسۇتى كوپ اۋرۋلارعا ەم» دەپ جازىلىپتى. ماقالا «قۇلان» دەپ اتالىپ، قۇلاننىڭ سۋرەتىن بەرگەنمەن، اڭگىمە تاعى دا تۇرىكمەنستاننان، ودان بارساكەلمەستەن جەتكىزىلگەن دومباي – جابايى ەسەك تۋرالى بولىپ تۇر. قازاق «ەسەكتىڭ كۇشى – ادال، ءسۇتى ارام» دەمەپ پە ەدى. التىن-ەمەلدە جۇرگەن سول جانۋاردى قانشا جەردەن «قۇلان» دەپ دارىپتەسەك تە، سونىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، ەتىن جەپ كورگەن بىرەۋ بار ما ەكەن؟ ماقالا اۆتورى دومبايدى ايتپاعاندا، ءتىپتى قۇلاننىڭ ءسۇتىن ساۋ دەگەننىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ەسكەرمەي، «ەتى، ءسۇتى – ەم» دەپ جازىپ جىبەرگەن عوي.

جاراتىلىستا سىڭار دۇنيە جوق. جان-جانۋارعا دەيىن جابايى ءبىر ءتۇرى بولسا، سونىڭ قولدا وسەتىن ەكىنشى ءتۇرى بار. قوي – ارقار، ەشكى – تاۋ ەشكى، سيىر – بۇعى، جىلقى – قۇلان، ەسەك – دومباي دەگەندەي. قۇلان دا، دومباي دا قۇرىپ ءبىتۋدىڭ الدىندا تۇر. ەكەۋىن دە قورعاپ، وسىرەيىك. بىراق دومبايدى قۇلان دەپ شاتاستىرماي، جابايى ەسەكتى – دومباي دەيىك. «قاعىنان جەرىگەن قۇلان قاڭعىرىپ ولەر»، «قۇلان جورتپاس، قۇلادىن ۇشپاس قۋ دالا» دەپ ماقالداپ، ماتەلدەپ ء«تول مالىنداي» كور­گەن قۇبا جوندا جورتقان جانۋاردىڭ دوم­بايدان اتاۋىن اراشالاپ الار ۋاقىت جەتتى.

تاعى دا دالەلدەر كەلتىرەر بولساق، ءار كەزدە قاعازعا تاڭبالانىپ قالعان دەرەكتەر كوپ. جيھانكەز عالىم ءارى يمپە­رياعا قاجەت بولار قۇنارلى مەكەن ىز­دە­گەن تىڭشى ن.م.پرجەۆالسكي «يز زاي­سانا چەرەز حامي ۆ تيبەت ي نا ۆەر­حو­ۆيا جەلتىي رەكي» («وگيز گوسۋ­دار­ستۆەن­نوە يزداتەلستۆو گەوگرافيچەس­كوي ليتەراتۋ­رى، موسكۆا،  1956) اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «سانكت-پە­تەربۋرگ قالاسىنداعى رەسەي عى­­لىم اكا­دەمياسىنىڭ مۇراجايىن­داعى جالعىز جابايى جىلقىنىڭ باس سۇيەگى مەن تەرىسى تۋرالى زوولوگ ي.س.پولياكوۆ بى­لاي دەپ سۋرەتتەپ جازىپتى: «ونا حوتيا ي پرەدستاۆلياەت نەكوتورىە، داجە زناچيتەلنىە پريزناكي (وتسۋتستۆيە دليننىح ۆولوس نا ۆەرحنەي پولوۆينە حۆوستا، وتسۋتستۆيە چەلكي، كوتورايا، پرياموستوياچايا گريۆا)، سۆويستۆەننىە وسلام، نو پو وبششنوستي درۋگيح، بولەە ۆاجنىح زوولوگيچەسكيح وتليچي (پو فورمە چەرەپا ي كوپىت، پريسۋتستۆيۋ موزولەي نا زادنيح نوگاح، چەگو نە بىۆاەت ­ۋ وسلوۆ، نەيمەنيۋ سپيننوە رەمنيا، ناكو­نەتس پو وبششەمۋ سكلادۋ) ۆەسما پريبليجاەت­سيا ك دوماشنەي لوشادەي...»

جانۋاردىڭ ءبىر تۋلاعى مەن باس سۇيەگىن زەرتتەپ، وعان «پرجەۆالسكي جىلقىسى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ جۇرگەندەرى عاسىرلار بويى قۇبا جونىمىزدا جورتقان قۇلان ەكەنىندە داۋ جوق. ونى سول عالىمعا ەكى-ءۇش دۇركىن جولباسشى بولىپ، قىزمەت كورسەتكەن زايساندىق مىرزاش باتىر الديار ۇلىنىڭ قۇلاندى بىرنەشە رەت اتىپ العانى تۋرالى ەل ىشىندە اڭگىمە دە ايتىلادى. جازۋشى سەرىك بايحونوۆ­تىڭ پرجەۆالسكي مەن مىرزاش باتىر تۋرالى «التاي اسۋ» اتتى رومانىندا («بولاشاق» اق، الماتى، 2019) مىرزاشتان: ء«وزىڭىز جابايى جىلقىنى كوردىڭىز بە؟» دەپ سۇراعاندا، ول «كورگەنىڭ نە، تالاي رەت اتىپ تا العانمىن. بىراق ەتى قاتتىلاۋ بولادى ەكەن» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

اقساق تەمىردىڭ ۇرپاعى حV-ءXVى عا­سىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، ۇندىستانعا بارىپ، ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان زاھير-اد-دين مۇحاممەد بابىر ءوزىنىڭ «بابىرناما» اتتى كىتابىندا: «بۇل قونىستان تاڭسارىدەن اتتانىپ، قات­تاۋىز جازىعىندا (اۋعانستان جەرى) سانسىز كوپ قۇلان مەن كيىكتى قورشاۋعا الىپ، اۋلادىق... اڭ اۋلاعان كەزىمدە ءبىر قۇلاندى قۋىپ... ساداق تارتتىم... قۇلان عاجايىپ سەمىز ەكەن. قازىسى بەس ەلىدەن ءسال-اق كەم بولدى...» دەپ جازادى.

وسىناۋ دەرەكتەردى تىزبەلەپ وتىر­عان سەبەبىم دە وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن تۋلاعىن زەرتتەتۋگە تاسقالا – سانكت-پەتەربۋرگكە جولداپ جۇرگەن اڭ­نىڭ ەسەككە ۇقساعانىمەن، ەسەك ەمەس ەكە­نىن، ال مىرزاش باتىردىڭ ونىڭ ەتىن جە­دىم دەۋى، بۇدان V-ءVى عاسىر بۇرىن بابىر­دىڭ «قۇلاننىڭ قازىسى بەس ەلىدەن ءسال-اق كەم بولدى» دەۋى بۇل اڭنىڭ تاعى دا ەسەك ەمەس ەكەنىن دالەلدەگەندەي. قازاق بالاسىنىڭ ەسەكتىڭ ەتىن جەمەيتىنى انىق. ال قۇلاندى ونەرى اسقان بابالارىمىزدىڭ اۋلاپ، ازىق قىلعانى تاريحي اقيقات.

گەرمانيادان جەتكىزىلگەن ناعىز قۇلان­نىڭ ءبىرازى التىن-ەمەلدە بولەك باعى­لىپ، ءبىرازى الماتىدا زووباقتا باعىلعانى­مەن، ءالى كوبەيە قويماعانىن باق قىزمەت­كەرى اعىباي اجىباەۆ مىرزانىڭ اڭگىمەسى­نەن دە اڭعارىلادى. التىن-ەمەلدەگى ءوسىپ-ءونىپ جاتقان قۇلاندارىمىزدىڭ تاريحي مەكەندەرى تورعاي دالاسى، اقتوبە، قوستاناي وبلىستارىنىڭ اۋماعى ەكەن. عالىمداردىڭ ايتىستارىنا قاراعاندا، قۇلاندار ارقالىق، تورعايدىڭ جازيرالارىندا جازدا جورتقانىمەن، قىس­تا سىر بويى، كاسپي جاعالاۋى سياقتى قىسى جايلى جاققا اۋادى ەكەن. ايازدى ارقاعا جەرسىندىرۋ ءۇشىن جەتكىزىلگەن دومبايلاردىڭ ءبىرازى شىعىن بولعان سياقتى. ەسەك تۇقىمداس بۇل حايۋان و باس­تا تۇرىكمەنستان سياقتى قىسى جىلى بولعاندىقتان، سۋىققا ءتوزىمسىز، تەبىندەپ جايىلا دا المايدى ەكەن.

قازاقستاندىق بيوالۋاندىقتى ساق­تاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ رەينترودۋكتسيا بويىنشا باس مامانى البەرت سا­لەم­گارەەۆ 1953 جىلى بارساكەلمەسكە تۇرىك­مەنستاننان اكەلىنگەن 11 قۇلان قازىر التىن-ەمەلى بار، قوستاناي وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندە قۇرىلعان «التىن دالا» رەزەرۆاتى بار، ودان باسقا دا مەكەندەردەگى قۇلانداردىڭ ء(بىر قۇجاتتا 14 باس اكەلىندى دەپ جازادى)، جيىنى 4 660 باسقا جەتكە­نىن جازىپتى. ءوسۋى جامان ەمەس. اپارعان مەكەندەرىن جەرسىنىپ كەتسە، ولار ءجۇز مىڭ­داپ سانالاتىن ۋاقىتقا دا جەتەرمىز. ەڭ ۇلكەن وكىنىش، بۇلار قۇلان ەمەس، جابايى ەسەك – دومباي عوي.

سوناۋ 2008 جىلى «الماتى اقشا­مىنا» جاريالاعان «ناعىز قۇلان وسى» دەگەن ماقالاما بىلەرمەن وقىرماندارىنان نەمەسە زوولوگيامەن، ونىڭ ىشىندە قۇلان سياقتى جانۋارلاردى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردان «دۇرىس-اق، جابايى ەسەك قۇلان ەمەس» دەپ قۇپتاعان، بولماسا «قۇلان دەگەنىمىز – ءسىز جابايى ەسەك دەپ وتىرعان وسى جانۋار. دالەلى مىناداي» دەپ تەرىستەگەن ءبىر جان بولسا قانەكي؟! بۇل – ەشتەڭەگە ءمان بەرمەيتىن بويكۇيەزدىك پە، نەمكەتتىلىك پە، الدە «اقىرى قۇلان اتاۋلى قۇرىپ كەتكەن ەكەن، جابايى ەسەك بولسا دا سونى «قۇلان» دەپ ءوزىمىزدى جۇباتىپ، الداندىرا تۇرايىق» دەگەن پيعىل ما – ءجىپ تاعا المادىم.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيى­نىنە توقتالىپ، قۇلاننىڭ دومبايدان نەگىزگى ايىرماشىلىقتارىن ناقتىلاپ ايتار بولساق: قۇلاننىڭ تۇرقى بيىكتەۋ; سيراقتارى ۇزىنداۋ; باۋىر ءجۇنى اقشىل­داۋ بولعانمەن، ءتۇسى قۇلا; ساعاتىنا 70-80 شا­قىرىممەن جۇگىرە الاتىن جۇي­رىك، ايعىرلارى كەز كەلگەن جىلقىنى دەنە­سىمەن سوعىپ، قۇلاتا الاتىن كۇشتى (جوشى حانزادانىڭ قازاسىن ەسكە الايىق); توبەسى تىقىر، تىكىرەيگەن جالى قىسقا، كەكىلى جوق; باس سۇيەگى مەن تۇياقتارىنىڭ وزگەشە پىشىمدەرى; ايعىرلارىنىڭ ءۇي جىل­قىسىنا شابۋىل جاساپ، جاس بيە­لەردى ءبولىپ اكەتۋگە تىرىساتىن قا­سيەتى; ال دومبايدىڭ ايعىرلارىنىڭ جىل­­قىدان قورقىپ، جولامايتىنى; ارت­قى اياقتارىنداعى مۇيىزگەكتەرى; قىر ارقا­سىندا قوڭىرقاي بەلدەۋ جولاقتىڭ جوق­تىعى سياقتى، ت.ب. قاسيەتتەرى قۇلاننىڭ دومبايدان ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتىپ تۇر عوي. وسىلاردى كورە-بىلە تۇرا ءوزىمىزدى الداۋسىراتۋمەن كەلەمىز.

راس، قازاقستاننىڭ قۇرىپ بارا جاتقان جان-جانۋارلارى مەن وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ «قىزىل كىتابىنىڭ» قىزىل پاراقشاسىنا جازىلعان قۇلان دەيتىن جانۋاردىڭ ءبىر­جولا قۇرىپ كەتپەۋى ءۇشىن ءىس-ارەكەتتەر 1953 جىلدان باستالىپتى. حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعى، قازاقستاندىق بيوالۋاندىقتى ساقتاۋ قاۋىمداستىعى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتى، وعان قوسا شەتەلدىك ۇيىمدار... قۇداي-اۋ، تابيعاتتى قورعاي­تىن ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر مۇنشا كوپ بولار ما؟! ءبارىنىڭ جابىلىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سورى اشىلماعان قۇلان مەن قاتەلەسسەك تە قامقورلىعىمىزدا ءوسىپ-ءونىپ جاتقان جابايى ەسەك – دومبايدى ايىرا الماي جۇرگەنىنە تاڭىم بار!

كادىربەك سەگىزباي ۇلى،

جازۋشى، مەملەكەتتىك

سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى