قازاقتىڭ تازىسى مەن توبەتىنىڭ ءباسى ارتادى

كونستيتۋتسيانىڭ 57-بابىنا سايكەس، پارلامەنتتىڭ ءار پالاتاسى جوعارى اۋدي­تور­لىق پالاتاسىنىڭ ءۇش مۇشەسىن بەس جىل مەرزىمگە قىزمەتكە تاعايىندايدى. جالپى وتىرىستا كونستيتۋتسيانىڭ 58-بابى نەگىزىندە ۇمىتكەرلەر ءتىزىمى ۇسى­نىل­دى. دەپۋتاتتار ميحايل بورتنيك، رۇستەم نۇرپەيىسوۆ، يۋليا ەنگەلدى جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ مۇشەسى قىزمەتىنە تاعايىنداۋ ماسەلەسىن قاراپ، اتالعان كانديداتۋرالاردى بەكىتتى.

سونىمەن قاتار جالپى وتىرىستا «قازاقتىڭ يت تۇقىمدارىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ­نامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى قارالدى. اتالعان ماسەلە جونىندە ءماجىلىستىڭ ەكونوميكالىق رەفورما جانە وڭىرلىك دامۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ءامىرحان راحىمجانوۆ بايانداما جاسادى.

«تازى مەن توبەت – قازاقتىڭ بايىرعى يت تۇقىمى، ۇلتتىق ماقتانىش، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قازىناسى، ونىڭ مادەني-تاريحي قۇندىلىعى. بۇل تۇقىمدار تاريحىمىزبەن بايلانىستى جانە ولاردىڭ شىعۋ تەگى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان. قازاق يت تۇقىمدارىن ساقتاۋ جانە قورعاۋ مەن دامىتۋ سالاسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەڭ قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق تاسىلدەردى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى قازاق يت تۇقىمدارىنىڭ گەنوفوندىنىڭ ناشارلاۋ ءۇردىسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرىندە تولىق جويىلۋ قاۋپى بار. ونىڭ باستى سەبەپتەرى – قازاق يت تۇقىمدارىنىڭ گەنوفوندىنىڭ جاي-كۇيىن باعالاۋ، ولاردىڭ گەنەتيكالىق بەيىنىن جاساۋ بويىنشا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ بولماۋى»، دەدى ءا.راحىمجانوۆ.

وسى پروبلەمالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن زاڭ جوباسىندا قازاقتىڭ يت تۇقىم­دارىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ سالا­سىنداعى قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇ­قىق­تىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە ەكو­نوميكالىق نەگىزدەرى بەلگىلەنىپ، ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ قۇزىرەتى بەكىتىلەدى.

قۇجاتتا قازاقتىڭ يت تۇقىمدارىنىڭ ساقتالۋىن، تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋ، ءوسىمىن مولايتۋ كوزدەلگەن. وسى باعىتتا قۇرىلاتىن ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ مامان­دان­دىرىلعان ۇيىمى جانىنداعى قازاق يت تۇقىمدارىنىڭ ۇلتتىق ورتالىعىنا ماڭىزدى ءرول بەرىلگەن.

«ورتالىقتىڭ نەگىزگى قۇزىرەتىنە بىرىڭ­عاي اسىل تۇقىمدى كىتاپ جۇرگىزۋ، قازاق يت تۇقىمدارىنىڭ ستاندارتتارىن ازىرلەۋ جانە باسقا دا مىندەتتەر كىرەدى. سونىمەن قاتار زاڭ جوباسى كينو­لو­گيالىق قىزمەت ۇعىمدارىن، قازاق تۇقىم­دى ءيتتىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى كۋالىكتى، بىرىڭعاي اسىل تۇقىمدى كىتاپتى، قازاق يت تۇقىمدارى مەن ۇلتتىق اڭشىلىق ستان­دارتىن ايقىندايدى. مەملەكەتتىك قول­داۋ قازاقتىڭ يت تۇقىمدارىن، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ورتالىقتى ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ سالاسىنداعى قىزمەتتى قارجىلاندىرۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. وسى سالادا جۇمىس ىستەيتىن قوعامدىق بىر­لەستىكتەر وسى باعىتتاعى قىزمەتتى ىلگە­رىلەتۋگە مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك تاپسىرىس الادى.

زاڭ جوباسىندا قازاقستان رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ عىلىمي ۇيىمدارى جۇزەگە اسىراتىن قازاق يت تۇقىمدارىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ سالاسىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر جونىندەگى نورما كوزدەلگەن. عىلىمي ۇيىمدار ۋاكىلەتتى ورگان، ۇلتتىق ورتالىق، سونداي-اق كينولوگيالىق قىز­مەتتى جۇزەگە اسىراتىن قوعامدىق بىرلەستىك­تەرمەن بىرلەسىپ، قازاقتىڭ يت تۇقىمدارىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق باع­دارلامالار ازىرلەۋدى جۇزەگە اسىرادى. زاڭ جوباسىنىڭ نورمالارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن 1،4 ملرد تەڭگە قاجەت. بۇل سوما 2022 جىلعى 18 قازاندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا قولداۋ تاپتى»، دەدى دەپۋتات.

بۇدان بولەك، جالپى وتىرىستا «قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن شۆەي­تساريا كونفەدەراتسياسىنىڭ فەدەرالدىق كەڭەسى اراسىنداعى باعالى مەتالداردان جا­سالعان بۇيىمدارداعى cىنامالىق تاڭ­بانى ءوزارا تانۋ جونىندەگى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى قارالدى.

كەلىسىم قازاقستان مەن شۆەيتساريا كونفەدەراتسياسى اراسىندا باعالى مەتالداردان جاسالعان زاتتاردىڭ ساۋداسىن دامىتۋعا، سونداي-اق مەتالدىڭ قۇرامىن قايتا تەكسەرۋ جانە قوسارلانعان تاڭبالاۋ ءراسىمىن وڭتايلاندىرۋعا ىقپال ەتەدى.

«قازىرگى كەزدە قازاقستان زاڭناماسىنا سايكەس زەرگەرلىك زاتتار مىندەتتى تۇردە ەلى­مىز­دىڭ تاڭباسىمەن بەلگىلەنەدى. دەگەن­مەن بۇكىل الەمدە تانىلعان شۆەي­تسارياداعى زەرگەرلىك زاتتاردىڭ ساپاسىن نازارعا الا وتىرىپ، قازاقستان جاعى قايتا تاڭ­بالاۋدى جۇرگىزبەيدى. ءوزارا قارىم-قاتى­ناس قاعيداتى بويىنشا قازاقستاننان شۆەيتسارياعا اكەتىلەتىن زەرگەرلىك زاتتار دا تاڭبالاۋعا جاتپايدى. كەلىسىمدى قا­بىلداۋ زەرگەرلىك زاتتاردى قايتا تاڭ­بالاۋدى قاجەت ەتپەيدى»، دەدى ساۋدا جانە ينتەگراتسيا ءبىرىنشى ۆيتسە-ءمينيسترى ارمان شaكقاليەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، اتالعان قادامداردى ەسكەرە وتىرىپ، زەرگەرلىك زاتتاردى ەكسپورتتاۋ كەزىندە اكىمشىلىك جۇكتەمەنى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۆيتسە-ءمينيستر­دىڭ پايىمداۋىنشا، راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ ەكسپورتتىڭ وسۋىنە جاناما اسەر ەتۋى مۇم­كىن.

سونىمەن قاتار دەپۋتاتتار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى ارا­سىن­داعى ازاماتتىق اۋە كەمەلەرىن اۆيا­تسيالىق ىزدەستىرۋ جانە قۇتقارۋ سالا­سىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن تال­قىلادى. اتالعان قۇجات جونىندە ين­دۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى الماز ىدىرىسوۆ بايانداما جاسادى. ۆيتسە-ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ حالىقارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ 12-قوسىمشاسىن ورىنداۋ ءۇشىن قاجەت.

«كەلىسىمنىڭ باستى ماقساتى – حالىق­ارالىق ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمىنىڭ  ستاندارتىنا سايكەس، اپاتقا ۇشىراعان اۋە كەمەلەرىنىڭ جولاۋشىلارى مەن ەكيپاجدارىن ىزدەستىرۋ. قۇجاتتىڭ مىندەتتەرى اپاتقا ۇشىراعان اۋە كەمەلەرىنىڭ جولاۋ­شىلارى مەن ەكيپاجدارىن ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ ءۇشىن مەملەكەتتەردىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ. اۆياتسيالىق وقيعالار تۋرالى ءوزارا اقپارات الماسىپ، حابارلاۋ. اپات بولعان جاعدايدا ىزدەستىرۋ شارالارىن قابىلداۋ. ەكى تاراپتىڭ ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ قىزمەتتەرىنىڭ بىرلەسكەن وقۋ-جاتتىعۋلارىن وتكىزىپ، اقپارات جانە تاجىريبە الماسۋ»، دەدى ا.ىدىرىسوۆ.

كەلىسىم بىرلەسكەن ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ وپەراتسيالارىن جۇرگىزۋدىڭ نورماتيۆتىك نەگىزىن، ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ اۋداندارىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەيدى. كەلىسىمدى ىسكە اسىرۋعا جاۋاپتى قۇزىرەتتى ورگاندار انىقتالادى. تاراپتاردىڭ  اۆياتسيالىق وقيعا تۋرالى ءوزارا حابار الماسۋى، ىزدەس­تىرۋ وپەراتسياسىنا كومەكتەسۋى قاراس­تىرىلادى.

«قازاەروناۆيگاتسيا» مەكەمە قاراجا­تىنان اۆياتسيالىق وقيعالارعا 27 قونۋ الاڭىندا تىكۇشاق كەزەكشىلىگى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار قۇتقارۋ جۇ­مىستارىنا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تىكۇشاق­تارى دا تارتىلادى. «قاز­اەرو­ناۆيگاتسيا» بازاسىندا شەتەلدىك ءبىلىمى بار جۇمىسكەرلەر، تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن بايلانىس قۇرالدارى بار. ال ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋدى ۇيلەستىرۋ ورتالىعى بۇرىننان جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ىزدەستىرۋ-قۇتقارۋ وپەراتسيالارىنا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ پاراشۋتتىق-دەسانتتىق توبى جانە تو­تەن­شە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ ىزدەس­تىرۋ-قۇتقارۋ كومانداسى اتسالىسادى»، دەدى ا.ىدىرىسوۆ.

بۇدان بولەك، بىرقاتار قۇجاتتى ەكىن­شى وقىلىمدا ماقۇلدادى. ولاردىڭ قاتا­رىن­دا «وسىمدىكتەر دۇنيەسى تۋرالى»، «اگلو­مەراتسيالاردى دامىتۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارى بار. سونداي-اق ءماجىلىس دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كولىك جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋ ماسەلەلەرى بو­يىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەن­گىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا سەنات ەن­گىزگەن وزگەرىستەردى ماقۇلدادى.

جالپى وتىرىس سوڭىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر باسشىلارىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. العاش بولىپ ءسوز العان ەرلان سايروۆ پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ پەن باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆقا جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالىندا بىرقاتار وڭىردەگى جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىنىڭ ىستەن شى­عۋى­نا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى.

«ەلىمىزدە جىلىتۋ ماۋسىمى باستالماي جاتىپ قازاقستاننىڭ بىرقاتار قالاسىندا جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارى ىستەن شى­عىپ، ريددەر، ەكىباستۇز قالالارىندا تەحنوگەندى اپات جاعدايى قالىپتاستى. پرەزيدەنت توقاەۆ جاعدايعا شۇعىل باعا بەرىپ، ۇكىمەتكە ەلىمىزدىڭ بارلىق جىلۋ وبەكتىلەرىن تەكسەرىپ، اپاتتى جاعداي بولماۋى ءۇشىن ءىس-شارالار جاساۋ جونىندە تاپسىرما بەردى. وسىعان وراي، Amanat پارتياسى فراكتسياسى مۇشەلەرى ەكىباستۇز قالاسىنا بارىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالىقپەن بىرگە بولىپ، جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن تىڭدادى. ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىردى»، دەدى ە.سايروۆ.

دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى باستى ماسەلە – ماگيس­ترالدىق جەلىلەردىڭ توزعانى. ماسەلەن، اپات بولعان ەكىباستۇز قالاسىندا بۇل كور­سەتكىش 91 پايىزدى قۇراپ وتىر. سونداي-اق جەس-تەردە كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلمەگەن. بۇل سالاعا ينۆەستيتسيا قۇيىلمايدى.

«ستراتەگيالىق نىسانداردى قۇيتىرقى جولمەن ادىلەتسىز يەمدەنىپ، پايدا تاۋىپ وتىرعان وليگارح توپتار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ماگيسترالدىق جەلىلەر مەن جىلۋ ەلەكتر ستانسالارىن جاڭعىرتۋعا قارجى سالعىسى كەلمەيدى. بۇل مەملەكەتكە دە، ازاماتتارعا دا جاسالعان قىساستىق. ولي­­گارح توپتار بۇل وبەكتىلەردىڭ پايدا­سىن س ۇلىكتەي سورىپ، ەندى پروبلەمانى مەم­­لەكەتكە، حالىققا ىلمەكشى»، دەگەن ە.سا­ي­روۆ ۇكىمەتكە بىرقاتار ۇسىنىس جولدادى.

اتاپ ايتقاندا، ەنەرگەتيكا كاسىپورىن­دارىن تولىق تەحنيكالىق اۋديتتەن وتكىزۋ قاجەت. جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارى، ماگيس­ترالدى قۇبىرلاردىڭ توزۋ دارەجەسىن انىقتاي وتىرىپ، حالىقتان الىناتىن تاريف­تەردىڭ ينۆەستيتسيالىق بولىگى قايدا كەتكەندىگى انىقتالۋعا ءتيىس. جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارى مەن ماگيسترال­دار­دىڭ تەحنيكالىق جاعدايى ءۇشىن كاسىپورىن اكتسيونەرلەرىنىڭ قۇقىقتىق جاۋاپ­كەر­شى­لىگىن قاراستىرۋ كەرەك. ەنەر­گەتيكا سالاسىنا قوعامدىق باقىلاۋ ورنا­تۋ­عا جان-جاقتى كوڭىل ءبولىنۋ قاجەت.

دەپۋتات گاۋھار نۇعىمانوۆا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليارعا جولداعان ساۋالىندا ءورت قاۋىپ­سىز­دىگى ماسەلەسىن كوتەردى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل سالاداعى جاعدايدىڭ كۇردەلى ەكەنىن انىق كورسەتكەن وقيعالاردىڭ ءبىرى – 16 قاراشادا استانا قالاسىنىڭ باۋىرجان مومىش ۇلى داڭعىلىنداعى كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيدە بولعان ءورت.

«توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بيىل استانا اۋما­عىن­دا 682 ءورت شىققان. سونىڭ ىشىندە 105-ءى كوپپاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردە بولعان»، دەگەن دەپۋتات تۇرعىن ۇيلەردە ءورت قاۋىپسىزدىگى ساق­تالمايتىنىن، تەحنيكالىق قۇرال­دار­دىڭ جەتىسپەۋىن، عيماراتتاردىڭ دۇرىس جوس­پارلانباۋىن اتاپ ءوتتى. وسىعان بايلانىستى، ۇكىمەتتەن مۇنداي جاعدايلاردى بارىنشا ازايتۋ ءۇشىن ءورت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا جۇيەلى شارالار قابىلداۋدى سۇرادى.