ونەر • 23 قاراشا، 2022

مۋنكتىڭ «ايقايى»

الەمدە سۋرەت ونەرىن قالىپتان تىس ماگياسىمەن سىرقاتتاعان تۋىندىلار لەگى كوپ ەمەس. سونىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى نورۆەگ سۋرەتشىسى ەدۆارد مۋنكتىڭ «ايقايى».

باتىرحان سارسەنحان

كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «EQ»

مۋنكتىڭ ەڭ اتاقتى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى دە وسى. 1893-1910 جىلدارى سالىنعان سۋرەتتىڭ ءتورت نۇسقاسى بار. العاشقى نۇسقاسى «تورىعۋ» دەپ اتالعان. ونە بويى قورقىنىشقا تولعان كارتيناداعى ادام ونەردەگى ەڭ تانىمال پەرسوناجدىڭ ءبىرى. دەرەكتەر بويىنشا، كارتينانىڭ ءبىر داناسى جەكە ادامنىڭ قولىندا ساقتالعان، ول 2012 جىلى 2 مامىردا اۋكتسيونعا ءتۇسىپ، 119،9 ميلليون دوللارعا ساتىلعان. سول شاقتا ونەردىڭ ەڭ قىمبات شىعارماسىنىڭ ءبىرى بولىپ تانىلعان.

الەمدەگى ەڭ تانىمال كارتينانىڭ قاتارىنا جاتاتىن تۋىندى ەكسپرەسسيونيزمنىڭ باستى قۇبىلىسى بولىپ تانىلادى. سۋرەت جونىندە ەكى تۇجىرىمدى پىكىر قىلاڭ بەرەدى. ءبىرى – ۇرەي قۇشاعىنداعى كەيىپكەردىڭ قۇلاعىن جاۋىپ ايعايلاۋى نەمەسە كەيىپكەردىڭ اينالاداعى قورشاعان الەم مەن تابيعات داۋسىنان تىتىركەنىپ، قۇلاعىن جابۋى. كەيبىر بولجامداردا ۇرەيلى كەيىپكەر سۋرەتشىنىڭ ءوزىنىڭ دەپرەسسياعا شالدىققان تۇرپاتىنىڭ كورىنىسى دەگەن پىكىرلەر بار. 1978 جىلى مۋنك شىعارمالارىن زەرتتەۋشى روبەرت روزەنبليۋم سۋرەتتەگى قورقىنىشتى ادام بەينەسىن مۋنك 1889 جىلى پاريجدەگى الەمدىك كورمەدەن كورگەنىن، ونىڭ پەرۋاندىق مۋميانىڭ كورىنىسى ەكەنىن العا تارتادى. ال يتاليالىق الدەبىر انتروپولوگتىڭ ايتۋى بويىنشا كەيىپكەر فلورەنتيالىق مۇراجايداعى مۋميانىڭ بەينەسىنە ەداۋىر ۇقساس.

ايتا كەتۋ كەرەك، «ايقاي» الەمدە لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ «مونو ليزا» كارتيناسىنان كەيىنگى ەڭ تانىمال شىعارما ساپىندا. ول عاسىرلار بويعى ەۋروپا مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسى سانالاتىن رافاەلدىڭ «سيكستين مادونناسى»، رەمبراندتىڭ «اداسقان ۇلدىڭ ورالۋى» جانە برەيگەلدىڭ «بابىل مۇناراسىنان» الدا تۇر. نەگە؟ ويتكەنى ەشبىر سۋرەت XX عاسىر ادامىنىڭ تەرەڭ سەزىنۋى مەن الابۇرتقان كوڭىلىن، مۇڭى مەن جان دۇنيەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن جوعالتقان كورىنىسىن ءدال «ايقاي» سەكىلدى دالمە-ءدال، سيمۆوليكالىق كەسكىندە سۋرەتتەي العان جوق. مۋنكتىڭ ءوزى بىرەگەي ەڭبەگى جايلى: ء«بىر ءتۇنى كوشەدە كەلە جاتتىم، ءبىر جاعىمدا قالا مەن تەڭىز جاعالاۋى ورنالاسقان. ءوزىمدى قولايسىز سەزىنىپ ءارى قاجۋلى ەدىم، تەڭىز جاعالاۋىنا ءۇنسىز نازار سالىپ تۇردىم. كۇن ەڭكەيىپ باتۋعا تاياعاندا بۇلتتار قان سەكىلدى قىزىل تۇسكە بويالدى. ءبىر ساتتە تابيعاتقا ايقاي ەنگەن سەكىلدى، مەن ءبىر ايقاي داۋسىن ەستىگەندەي بولدىم. وسى كورىنىستەن سوڭ «ايقاي» شىعارماسىن سالۋعا بەكىندىم، بوياۋلار ايقايلاپ تۇرعانداي، بۇلتتار ناعىز قان بەينەسىنە ەنگەندەي ەتىپ سالدىم»، دەيدى سۋرەتشى كۇندەلىگىندە. مۋنكتىڭ ءبىر سيۋجەتتى ءارتۇرلى قىرىنان بەينەلەيتىن، ءبىر سيۋجەتكە بىرنەشە رەت ورالاتىن ادەتى بولعان. ماسەلەن، تاعى ءبىر دەرەكتەردە «ايقايدىڭ» 40-قا جۋىق نۇسقاسى سالىنعان دەسەدى. ولاردىڭ تورتەۋى كوركەم سۋرەت بولسا، قالعانى گرافيكالىق سۋرەت.

قورىتا ايتقاندا، ادام بالاسىنىڭ سىرى سان الۋان. ونى زەرتتەپ، زەردەلەگەن، اقىل-وي الىپتارى تاريح بەتىنە وزىنە ءتان جۇمباعىن ورنەكتەمەك. ال ونى باعامداپ، تارقاتۋ، ماعىناسىن اشۋ – كەلەشەك ۇرپاق ءىسى.