ۇلتتىق قۇندىلىقتار ۇلتتىق ماقتانىشتى تۋدىرادى
– جازۋشى ءۇشىن قوعام ماڭىزدى فاكتور عوي, ءسىز ەكى بىردەي قوعامدى كوردىڭىز, ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل ەكى كەزەڭىن جاقسى بىلەسىز. ال قازىر جاڭا قوعامعا بەت الدىق, ەندىگى ادەبيەتتىڭ بەتالىسى قالاي بولعانى ءجون دەپ سانايسىز؟
– ءار قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سول ەرەكشەلىكتىڭ ادەبيەتكە وزىندىك اسەرى بولادى. ماسەلەن, سوتسياليزم جوسپارلى قوعام ەدى. سوندىقتان دا شىعارماشىلىققا باعىت-باعدار بەرىپ, جازۋشىلاردى مورالدىق, ماتەريالدىق جاعىنان كوتەرمەلەپ وتىردى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇرىنعى بيلىگى الدىمەن ەكونوميكا, سودان سوڭ ساياسات دەگەن باعىت ۇستاندى دا شۋ دەگەندە ادەبيەتتى نارىققا جىبەردى. سول نارىققا جىبەرىپ تۇرىپ, قازاق ءتىلدى ادەبيەتتى اعىلشىن, قىتاي, يسپان, ورىس ءتىلدى ءجۇز ميلليونداعان وقىرمانىمەن تەڭ جىبەرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرگىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە كوركەم ادەبيەتتىڭ يدەولوگيانىڭ ەڭ ىرگەلى قۇرالى رەتىندە ادام تاربيەلەۋدەگى ءرولىن جەتە باعالامادى. بالكىم, قانداي يدەولوگيا ۇستانارىن بىلمەدى.
ادەبيەتتىڭ بەت الىسى تۋرالى ايتقاندا مىنانى ەسكەرگەن ءجون. ادەبيەت سايتاننىڭ ساپالاعى قۇساپ الدىمەن شوشاڭداي جونەلەتىن جەڭىل, جەلوكپە جانر ەمەس, اۋىر قوزعالىپ وتە تەرەڭنەن تارتاتىن جانر. قوعامى كوكىرەگىنە قانداي شەر بايلاسا, سونى جازادى جازۋشىلار. ولاردىڭ بىرەن-سارانى دانىشپاندىق دەڭگەيگە جەتىپ, بولاشاققا باعدار بەرىپ كەتسە, كوپشىلىگى قوعامى مەن ونىڭ ادامىنىڭ كەلبەتىن كەسكىندەيتىن سۋرەتكەرلىكپەن شەكتەلەدى. سۋرەتكەرلىككە بايلانىستى مىنا ءبىر اڭگىمەنى ايتا كەتسەم دەيمىن. انا جىلى مەن قادىر مىرزاليەۆ اعامەن ءۇش-ءتورت كۇن ساپارلاس بولدىم. كوپ تىڭدادىم. سودان سوڭ «قىزىق» جاساعىم كەلىپ, اڭگىمەنى ىلعي كورىنبەيتىن الەمگە بۇرا بەردىم. سول-اق ەكەن كورىنەتىن الەمنىڭ بىلگىرى كىبىرتىكتەي باستادى. سودان سوڭ ول كىسىگە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەن عالىمدارىمىز بەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ تەك ماتەريانى عانا وقىعاندىقتان بىلىمدەرى دە جارتى ەكەنىن ايتتىم. ول كىسى كەلىسىپ, «شىركىن, تولىق ءبىلىمىمىز بولسا, ولەڭدى باسقاشا جازار ەدىك قوي» دەدى. مىنە, قازىر تولىق ءبىلىم الىپ, الەمدى دە تولىق سۋرەتتەي الاتىن مۇمكىندىك تۋدى. ماسەلەن, بەلگىلى جازۋشى اشىربەك كوپىشەۆتىڭ «ماڭگىلىك مايدان» (2018ج) رومانى اباي اتاپ وتكەن «كورىنەتىن جانە كورىنبەيتىن» الەمدى تۇتاس قامتىپ سۋرەتتەيتىن تۋىندى. دەمەك, قازاق رومانىنىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنىنا جاڭا زاماننىڭ جاڭالىعىن اكەلگەن شىعارما.
دەگەنمەن جاڭا زامان جازۋشىلارىنىڭ ءتۇرلى تەحنيكا-تەحنولوگيالارمەن «مۇزداي قارۋلانعان» باسەكەلەستەرى كوپ. كەرەك بولسا, بۇل جاعىنان وزىق ەلدەر ءبىزدىڭ سابيلەرىمىزدىڭ ساناسىن جاۋلاپ الىپ جاتىر. ويتكەنى ادەبيەتىمىزدى تەحنيكا-تەحنولوگيا زامانىنا لايىقتى ءتۇر مەن مازمۇنعا يە ەتە الماي كەلەمىز. بۇل تۇرعىدا ءحىح-حح عاسىر جازۋشىلارىنا قاراعاندا ءححى عاسىر جازۋشىلارىنا اۋىر سالماق ءتۇسىپ تۇر.
– بىزدە قازاق جازۋشىلارى ورىس قالامگەرلەرىنەن كوپ نارسە ۇيرەندى دەگەن تۇسىنىك بار, وسى راس پا؟
– راس. ورىس جازۋشىلارىنان كوپ ۇيرەندىك. وزگەلەردى دە ورىس جازۋشىلارىنىڭ اۋدارمالارى ارقىلى وقىپ بىلدىك. ويتكەنى وزگە ساڭلاۋلاردىڭ ءبارى تارس بەكىتىلىپ, تەك ورىس قاقپاسى عانا اشىق تۇرسا باسقا نە ىستەيسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە ءحىح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىنەن جالعىز ءبىز ۇيرەنگەن جوقپىز.
– جازۋشى ءۇشىن تاريحتى جاقسى ءبىلۋ قانشالىقتى ماڭىزدى؟
– جازۋشى عانا ەمەس, كەز كەلگەن ازامات ءۇشىن ەلىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ مىندەت. تاريحىن بىلمەيتىن ادامنان پاتريوت جاساي المايسىڭ. تاريحىن بىلمەيتىن ادام ەل دە باسقارا المايدى. ويتكەنى كەشەگىنى بىلمەگەن سوڭ بولاشاقتى بولجاماق تۇگىلى بۇگىنگىنى دە بايىپتاي المايدى. مىنە, بىرەۋدى ات دەسەڭ اتاتىن, شاپ دەسەڭ شاباتىن تاپسىرما ورىنداعىشتار سولار, تاريحي سانادان جۇردايلار. ال تاريحتى بىلگەن ادام ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلتتىق ماقتانىشتى تۋدىرادى. ۇلتتىق ماقتانىش – ءپاتريوتيزمنىڭ قاينار كوزى. سوندىقتان جازۋشى تاريحتى وزگەلەردەن ارتىعىراق ءبىلىپ, سەزىنۋى كەرەك. ويتكەنى بۇگىنگى كۇندى دە تاريحي سانامەن جازباسا شىنايى شىقپايدى.
– باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تاۋىپ, ونىڭ باسقا دا ازاماتتىق بەينەسىن جاريا ەتتىڭىز, قازىر باتىر اتامىزدىڭ ەسىمىن دۇرىس ۇلىقتاپ ءجۇرمىز بە؟
– «باۋىرجانتانۋ» ورتالىعى مەملەكەتتىك جانە جەكە مۇراعاتتارداعى كوپ ماتەريالداردىڭ كوشىرمەسىن جيناقتاعان ەدى. ولارمەن ورتالىقتىڭ وزگە قىزمەتكەلەرىمەن بىرگە مەن دە تانىستىم. سوندا بايقاعانىم وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز باۋكەڭدى سوعىس باتىرى جانە جازۋشى دەپ قانا كەلىپپىز. بىراق ونىڭ باستى ەرلىگى – مايداندا جيعان بەدەلىن پايدالانىپ, 1937-1938 جىلدارى اتىلىپ كەتكەن الاش ارىستارىنىڭ يدەياسىن قايتا كوتەرگەنى جاسىرىلىپ كەلىپتى. مەن سونى ءبىرىنشى بولىپ ايتتىم. ول كىسى ەڭ الدىمەن الاش ارىستارىنىڭ ءىسىن جالعاۋعا كوپتەگەن ارەكەتتەر ەتكەن قوعام قايراتكەرى ەكەنىن دەرەكتەردەگى ناقتىلى مىسالدارمەن دالەلدەدىم.
وكىنىشكە قاراي ءالى دە باۋكەڭدى سوعىس باتىرى جانە جازۋشى دەپ اتاۋدان ءارى اسپاي ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر جامان تۇسىنىك قالىپتاسقان. رەسمي, لاۋازىمدى قىزمەت ىستەمەدىڭ بە, سەن قايراتكەر ەمەسسىڭ. ال شىن مانىندە حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ ساناسىنا اسەر ەتكەن ادامدى عانا قوعام قايراتكەرى دەيدى. باۋكەڭ بۇكىل قازاقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتكەن قايراتكەر, الاش ارىستارىنىڭ جالعاسى.
– ءسىز باتىر تۋرالى دراما جازدىڭىز, بىراق باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى كوپ جازىلدى عوي, ءسىزدىڭ جازعانىڭىز نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
– بۇل سۇراعىڭىزعا جارتىلاي جاۋاپ بەرىپ قويعان سياقتىمىن. مەكەمتاس اعامەن اڭگىمە ۇستىندە جوعارىداعى پىكىرلەرىمدى ايتىپ جۇرەتىنمىن. الىستى بولجاعىش ادام عوي, ماعان باۋكەڭ تۋرالى رومان جاز دەگەن ۇسىنىس ايتتى. باۋكەڭ ءوز ءومىرىن كوزى تىرىسىندە الەكساندر بەكتەن باستاپ, بىرنەشە جازۋشىعا ايتىپ وتىرىپ جازدىرىپ كەتتى. وعان بالاسى باقىتجان مەن كەلىنى زەينەپتىڭ جازعاندارىن قوسىڭىز. مەن ولاردىڭ بىردە ءبىرىن قايتالاماي باۋكەڭدى سوعىس قاھارمانى عانا ەمەس, بولمىسپەن بەتپە بەت كەلە العان ۇلت باتىرى رەتىندە كورسەتكىم كەلدى. سوندىقتان دا ءۇش كەيىپكەردەن عانا تۇراتىن دراما جازدىم. ولار باۋىرجان مومىش ۇلى, ىزگىلىك بەينەسىندەگى گالينا پاۆلوۆنا جانە ز ۇلىمدىق بەينەسىندەگى گەنەرال.
ء«بىر قازاققا – ءبىر قاتىن؟!..» ومىرشەڭ بولىپ شىقتى
– قازاقتىڭ عاجاپ جازۋشىسى تاكەن الىمقۇلوۆ تا اشىلماعان ارال سياقتى.
– تاكەننىڭ تۇستاستارى كوبىنە قازان توڭكەرىسى, ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جايلى جازىپ, حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا دا ءۇڭىلىپ جاتتى. ول بۇلاردىڭ بىردە بىرىنە قالام تارتقان جوق. كەرىسىنشە سولاردىڭ قالتارىس-قۋىستارىندا قالىپ كەتكەن وقيعالار مەن تاعدىرلاردى, سانالارىنا تۇسكەن پسيحولوگيالىق اسەرلەردى جازدى. ماسەلەن, ول ءومىر سۇرگەن ءداۋىردى سۋرەتتەگەن شىعارمالاردىڭ ىشىندە «اقبوز ات» رومانىنىڭ بولمىسى مۇلدەم بولەك. ءتىلى شۇرايلى بولا تۇرا ايتار ويى التى قابات استارلى. اقبوز ات – ادالدىق سيمۆولى. سول سيمۆول اياسىندا ول زامانىنا كۇمانمەن قاراي باستاعان جازۋشىنى, شىن ماحاباتتان گورى ەسەپپەن ۇيلەنگەن دۇرىس ەمەس پە دەپ كوپ ويلانعان بويجەتكەندى الىپ كەلدى ادەبيەتكە. ال ء«دۇبارا» حيكاياتىندا ءسوتسياليزمدى نە تۇرعىن ءۇي, نە مازار, نە قويما ەكەنى بەلگىسىز ءبىر قۇرىلىسقا تەڭەدى. مۇنى «قىراعى كوزدەر» تاني الماۋى, تانىعان شىن سىنشىلار كەزىندە دابىرا ەتكىسى كەلمەگەن بولۋى مۇمكىن.
– جازۋشىلىقپەن قاتار دراماتۋرگيا سالاسىندا دا ەڭبەك ەتىپ كەلەسىز, ەكى بىردەي ۇلكەن سالادا قالام تەربەۋ قيىندىق تۋدىرماي ما؟
– پروزا مەن دراماتۋرگيادان باسقا مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدا پۋبليتسيستيكا دا ەداۋىر ورىن الادى. سونداي-اق درامامەن بىرگە كومەديا دا جازامىن. ءارتۇرلى جانردا جازا ءبىلۋ اركىمنىڭ قارىم-قابىلەتىنە بايلانىستى شىعار. ماسەلەن, م.اۋەزوۆ, ع.مۇسىرەپوۆ قازاق پروزاسىنىڭ دا, دراماتۋرگياسىنىڭ دا نەگىزىن قالاستى. سىن دا جازىپ, زەرتتەۋلەرمەن دە اينالىستى. قيىنشىلىق بولادى, ارينە. اسىرەسە ءبىر جانردان ەكىنشىسىنە اۋىسقاندا سول جانرعا لايىق ءتىلىمدى تابا الماي كوپ قينالامىن.
ء«بىر قازاققا – ءبىر قاتىن؟!» اتتى ساحنالىق تۋىندىڭىز جىل سايىن كورەرمەنگە كورسەتىلىپ كەلەدى. بۇل شىعارماڭىز ارقىلى قازاق قوعامىنا نە ايتقىڭىز كەلدى؟
– ء«بىر قازاققا – ءبىر قاتىن؟!..» تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جازىلىپ, 1992 جىلى ساحنالاندى. برەجنەۆ زامانىنىڭ سوڭىندا-اق تۇتىنۋشى (پوترەبيتەلسكي) سوتسياليزم, ال گورباچەۆتىڭ تۇسىندا ەركىن كووپەراتيۆتەر قۇرىلىپ, بايۋدى ايىپتاماي, قايتا اقتاي باستاعان جوق پا؟ سول كەزدە ساناما «قازاق بايىسا, قاتىن الادى, سارت بايىسا, تام سالادى» دەگەن ماقال ساپ ەتە قالدى. ونىڭ ۇستىنە باسپاسوزدە بويداق جۇرگەن قىزداردىڭ تىم كوپتىگى, قازاق ايەلدەرىنىڭ بالا تۋ كورسەتكىشى تومەندەپ كەتكەندىگى تالقىلانىپ جاتاتىن. ونىڭ ۇستىنە قىرىقتىڭ ىشىندەگى كەزىم ەدى. بۇل جاستاعى وتباسىلاردىڭ باسىنان وتكەن كوپتەگەن «قىرقىلجىڭداردى» ەستىپ-كورىپ ءجۇردىم. مىنە, وسى پروبلەمالاردى ساحنادا كورسەتكىم كەلدى. بىراق مەلودرامانى دا, درامانى دا قالاماي جىلاتىپ ەمەس, كۇلدىرىپ وتىرىپ ويلاندىرايىن دەپ كومەديا جانرىن تاڭدادىم. مەنىڭ بۇدان دا كۇلكىلى, ءارى جۇگى دە اۋىر كومەديالارىم بار. بىراق ايتەۋىر ء«بىر قازاققا – ءبىر قاتىن؟!..» ومىرشەڭ بولىپ شىقتى. ءوزى باس-اياعى ون كۇننىڭ ىشىندە جازىلىپ ءبىتىپ ەدى...
– شىندىعىندا, قازىرگى قازاق قوعامى ۇلكەن ماسەلەلەردەن تۇرادى. وسىلاردى نەگىز ەتىپ تە كەرەمەت رومان, پەسا جازۋعا بولادى عوي...
– جازىلماي جاتىر دەۋگە بولمايدى. باسپالاردان جارىق كورىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ, ساحنادا قويىلىپ جاتقان پەسالاردىڭ جەتكىلىكتى بولىگى بۇگىنگى كۇنگە ارنالعاندىعى ءسوزسىز. ولاردىڭ ىشىندە قازىرگى ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا زامان اكەلگەن وزگەرىستەردى تاپ باسقان شىعارمالار جەتەرلىك. سوعان قاراماستان سۇراعىڭدا بۇگىنگى زاماننىڭ تولىققاندى بەينەسىن كورە الماعان وكىنىش بار سياقتى. مەن دە كورە المايمىن. ءتىپتى باردىڭ ءبارىن بايىپپەن ساراپتاپ وقىرماننىڭ كوز الدىنا كەلتىرىپ وتىرعان سىنشى دا كەمشىن.
ال شىنداپ كەلگەندە قازاق قوعامىنىڭ پروبلەمالارى بۇرىنعى كەڭەستىك وزگە وداقتاس رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا الدەنەشە اۋىر. ويتكەنى ءبىز كاپيتاليزم كەزەڭىن باستان وتكىزبەستەن سوتسياليزمگە ءبىر-اق سەكىردىك. دەمەك بۇرىن ەل كورمەگەن قوعامعا كوشپەندىلىكتەن كەلدىك. رەسەي وتارلاعالى بەرى قالالارىمىزدا ورىس ۇلتى باسىم تۇردى. ال كەڭەستىك-كوممۋنيستىك بيلىك تىڭ كوتەرۋدى جەلەۋلەتىپ, اۋىلداردىڭ وزىندە ءبىزدى ازشىلىققا اينالدىرا باستادى. ءسويتىپ, سان عاسىرلار بويى قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ ساياساتى وتارلاۋشىلار ءۇشىن ءساتتى جۇزەگە اسىپ كەلە جاتتى. وسىلاي ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ-اق ورىسقا جۇتىلا باستادىق. ەڭ جامانى قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى جوق, ول تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى ءتىل دەگەنگە كوپشىلىگىمىز سەنىپ, بالالارىمىزدى ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ قانا قويماي, ورىس ءتىلىنىڭ قازاقستانداعى تىرەگىنە, الىنباس قامالىنا اينالىپ الدىق.
بۇل مۇشكىلدىكتىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە ءارى قاتپار-قاتپار. وتە جۇيەلى, عىلىمي زەرتتەلىپ, ويلاستىرىلىپ جاسالعان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى. دەمەك وتارلىق سالدارىنان ارىلۋدى دا تەرەڭ ويلاستىرىلعان, جۇيەلى, عىلىمي باعدارلامالار جاساپ جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك ەدى.
بۇل عالىمداردىڭ, پەداگوگتەردىڭ, بيلىكتىڭ باسقا دا تارماقتارىنىڭ تىكەلەي جۇمىسى بولعانىمەن جازۋشىلار تىس قالا المادى. ولار حالىققا قالاي ماڭگۇرتتەندىرىلگەنىنىڭ كوركەم كورىنىسىن جاساپ, كوز الدىنا كەلتىرۋگە ءتيىس. ادام دەگەن سونداي جاراتىلىس. باسىنا تۇسپەي نەمەسە كوزىمەن كورىپ, قولىمەن ۇستاماي قورىتىندى شىعارا بەرمەيدى. دەمەك كۇندەلىكتى ايتقان قۇر ۇران-اقىلدان گورى ساناعا باپپەن ءسىڭىپ, ويدى بىلدىرتپەي الاتىن كوركەم ادەبيەتتىڭ ءرولى وتە زور.
بىراق قازىرگى ءومىر تۋرالى, ادەبيەتتىڭ, اسىرەسە كۇردەلى پروزالىق شىعارمالاردىڭ بىردەن تۋا سالمايتىنىنىڭ سەبەپتەرى جوعارىدا ايتىلدى. سوعان قوسارىم, تاريحي-فيلوسوفيالىق تەرەڭ ءبىلىمى جوق جازۋشىلار قازىرگى ءومىردى جازۋعا جالتاق بولادى. ويتكەنى ولار رەسمي باعاسى بەرىلمەگەن وقيعالار مەن ساياسي اعىمداردى ءوز بەتىنشە باعالاۋدان تايساقتايدى. دەگەنمەن ءۇمىتسىز شايتان دەگەن, كىم بىلەدى ءبىر كۇنى ءبىر عانا «اباي جولىمەن» بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ كوركەم ەنتسيكلوپەدياسىن جاساپ بەرگەن مۇحاڭ ءتارىزدى ەكىنشى ءبىر اۋەزوۆ تۋىپ قالار.
جاڭا رومانىمدى ءبىتىردىم
– «اناجار» رومانىڭىز ءسىزدىڭ پاسپورتىڭىز دەسەك تە بولادى, وسى شىعارمادا اتا-اناسىن جاتىرقايتىن قىزدىڭ بەينەسى, ادامداردىڭ ءارتۇرلى تاعدىرى, تراگەدياسى سۋرەتتەلەدى. وسى رومان ارقىلى قالاداعى قازاقتىڭ ءومىرىن جازعىڭىز كەلگەنى مە؟
– «اناجار» رومانى ءوزىڭ ايتقانداي مەنىڭ تولقۇجاتىما اينالعان بولسا شىن قۋانامىن ءارى ماقتانىش ەتەمىن. ويتكەنى كوبىنە بۇگىنگى كۇننىڭ قوعامى مەن ادامىن بەينەلەپ كەلە جاتقان جازۋشىنىڭ ءبىرى مەنمىن. تاريحي تاقىرىپقا دا بۇگىنگى جاعدايلارعا جاۋاپ ىزدەپ بارامىن. «اناجارعا» ءبىرسىپىرا پىكىرلەر جارىق كوردى. ءدوپ باسىپ, ءدال ايتقاندارى دا, كەلتە ءتۇسىنىپ, تەرەڭىنە بويلاي الماعاندارى دا بار. اسىرەسە «اناجار – سوڭعى وتىز جىلىمىزدىڭ كوركەم كورىنىسى» دەگەن عۇسمان جاندىباەۆتىڭ پىكىرى ءدال باعا. ول ءتىپتى اناجاردى دون كيحوتپەن سالىستىرىپتى. مىنا ومىرگە بەيكۇنا كوزبەن قاراۋ جاعىنان. ويتكەنى مەنىڭ اناجارىم وتە ءادىل ادامدار تۇراتىن تاۋداعى ەرەكشە ءبىر ورتادا, اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن. بۇل قاۋىمنىڭ ءادىل بولاتىندىعى سول ادىلدىگى ءۇشىن ويداعى قوعاممەن سىيىسا الماي قۋعىن كورىپ, تاۋعا كوشىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولعاندار.
مىنە, وسىنداي «ادام پەرىشتەلەردىڭ» ورتاسىندا كوزىن اشىپ, ەسى كىرگەن 8 جاسار قىز قايتسەم, قانداي جولمەن بايىسام ەكەن دەپ زۋلاپ جۇرگەن تۋعان اكە-شەشەسىن جاتىرقاماعاندا قايتەدى؟ ارينە, جاتىرقايدى.
سوندىقتان ول ءوزىنىڭ پەرىشتەسىن اڭسايدى. ۇستازىنىڭ «اق پەرىشتە» انىنە عاشىق بولادى. بىراق ۇستازى وڭباي وپىندىرادى. زاڭ بيلەيتىن قوعام ورناتامىز دەگەنىنە سەنىپ, ەتەگىنەن ۇستاعان ادىلەت دەگەن جىگىت تە ءۇمىتىن اقتامايدى. ونىڭ ادىلدىگى قىزمەت ىستەگەن كومپانياسىنىڭ مۇددەسىن عانا قورعاۋدان اسپايدى. ەڭ سوڭعى ءۇمىتى – ىشىنەن شىققان پەرزەنتى اقپەرىشتە دە تۋرا ءوزى سياقتى وپىق جەيتىن بولعان سوڭ كوپ قاباتتى ۇيدەن قۇلاپ قازا تابادى. ەندى اناجارعا وزىنە ءوزى قول سالۋدان باسقا شارا قالمايدى.
سولاي ەتۋگە بەكىنىپ, ءوز كورىن ءوزى قازىپ جاتقاننان باستاپ مەن قايتادان بىرتىندەپ اناجاردىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن وياتا باستايمىن. سونىڭ ىشىندە پىكىر ايتۋشىلار تاراپىنان ءبىر شەشۋشى وقيعا قاعا بەرىس قالىپ ءجۇر. ونىڭ اقش-قا كوشىپ كەتكەن سىنىپتاس قۇربىسى بيوفيزيك اقبيكەش امەريكالىق كۇيەۋى ەكەۋى جاساندى ادام جاساۋ پروبلەماسىمەن اينالىسادى. دەمەك ونداي ادامدا جاننان باسقاسى جاساندى, كۇنا مەن قىلمىسقا يتەرە بەرەتىن قوس تەسىكتەن ادامدى قۇتقارۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى وسى, دەيدى بيوفيزيك اقبيكەش.
ال اناجار بولسا ونداي جاساندى ادامداردى ءبارىبىر پەندەلەر باسقاراتىنىن بىلگەندە ونىڭ تابيعي جەرتىرلىككە دەگەن قۇلشىنىسى ودان ءارى ارتادى. سوندىقتان «اناجاردا» جالعىز قالا ءومىرىنىڭ عانا ەمەس, بۇكىل ادامزاتتىڭ تراگەدياسى ايتىلادى. بارلىعىن تەحنيكالىق وركەنيەتپەن شەشەمىن دەگەنشە جۇرەكپەن شەش. مىنە, مەنىڭ ايتپاعىم وسى.
– قازىرگى قازاق جاستارىنىڭ ءومىرى, ولاردىڭ ومىرگە, دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسى تۋرالى تولعانباۋ مۇمكىن ەمەس شىعار, ءتىپتى سولاردىڭ تاعدىرىن ارقاۋ ەتەتىن كولەمدى شىعارمالار نەگە جازىلمايدى دەگەن وي يەكتەگەلى دە كوپ بولدى. كەلەسى رومانىڭىزدى قاشان جازاسىز؟
– مەن «اناجاردا» جاستاردىڭ ءومىرى تۋرالى ولاردىڭ ءوزى بولىپ تولعاندىم. اۋىلداعى, قالاداعى, بالا-باقشا مەن مەكتەپتەگى, اۋلالارداعى بالا تاربيەسى كەمشىلىكتەرىنىڭ ءسابيدىڭ, ءبۇلدىرشىننىڭ, بوزبالا-بويجەتكەننىڭ ساناسىنا قانداي اۋىر ءىز قالدىراتىنىن شامام كەلگەنشە «شىرىلداپ» تۇرىپ ايتتىم. تەك «ايىبىم» ولاردى سول بالا كۇيىندە قالدىرماي تاربيەدەگى كەمشىلىكتەردىڭ سالدارى ەسەيگەن سوڭ قايدا اپارىپ سوعاتىنىن باسا كورسەتتىم. بالانىڭ تىلىمەن جازباسام دا بالالار دا قابىلداعان سياقتى. تاراز قالاسىندا «اناعا تاعزىم» اتتى ورتالىق بار. سول ورتالىق مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كوركەم ادەبيەتتى اتا-انالارىمەن بىرىگىپ وقۋىنان جارىس ۇيىمداستىردى. ەڭ كوپ وقىلعان كىتاپتىڭ ءبىرى وسى «اناجار» بولدى.
شىنىمدى ايتسام روماننىڭ وقىرمانعا ارتار پسيحولوگيالىق جۇگى اۋىر بولعاندىقتان مەكتەپ وقۋشىلارى قابىلداي قويماس دەپ ويلاعانمىن. قاتەلەسىپپىن. ءبىزدىڭ جاستارىمىز مۇنداي شىعارمانى دا قابىلداي الادى ەكەن.
ال كەلەسى روماندى مەن جازىپ تا قويعانمىن. جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ء«داۋىر» باسپاسىنان جارىق كورەدى. «التىن جۇلگە جىرى» دەپ اتالاتىن بۇل رومانىمنىڭ باس كەيىپكەرى – بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى. وداق كەزىندە جازۋشىلارعا كەڭەس ادامىنىڭ, كوممۋنيستىڭ, ياعني ادىلەتتى, ومىردە بەلسەندى, ادال ادامنىڭ بەينەسىن جاساڭدار دەگەن مىندەتتەر قويىلاتىن. بىراق ونداي ادامدى ءوز باسىم ول كەزدە تابا المادىم. ال مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىن كەزدەستىرگەن سوڭ, ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ناعىز قاھارمانى وسى كىسى دەپ تانىدىم. دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاتپاي قويسا دا ەڭبەگىنەن ابايعا يسلام شىعىسىنىڭ اسەرى تۋرالى تاراۋلاردى الىپ تاستاماي, قايتا مۇمكىندىك تۋعان سايىن جاريالاپ وتىرعان ارەكەتىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟! قارا باسىنىڭ قامىنان ۇلت مۇددەسىن بيىك قويعان اقيقات ءۇشىن كۇرەستىڭ كەرەمەت ۇلگىسى ەمەس پە؟ روماندا ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەستىڭ باسقا دا سيپاتتارى كەزەگىمەن سۋرەتتەلىپ وتىرادى. مەنىڭ التىن جۇلگە دەپ وتىرعانىم ادام بويىنداعى ىزگىلىك. سوناۋ الىپ ەر توڭا زامانىنان كەلە جاتقان اتا-بابالارىمىزدىڭ ىزگىلىك تۋرالى ءىلىمى. سول ءىلىمدى اباي تولىق مانگە يە ەتتى. ال مۇنىڭ ءبارىن مەكەمتاس اشتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «التىن جۇلگە جىرى» – اقىن-جازۋشىلاردىڭ ىزگىلىك پەن ادىلدىك جولىنداعى كۇرەس جىرى.
– قازىر قانداي كىتاپ وقىپ ءجۇرسىز, قايتالاپ وقيتىن كىتاپتارىڭىز كوپ پە؟
– قىستاي ەل تاريحىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە كورىنىس تاپپاي جۇرگەن قاراحاندار قاعاناتى كەزەڭى تۋرالى ءبىرسىپىرا عىلىمي كىتاپتار, مونوگرافيالار وقىدىم. قازىر ل.ن.تولستويدىڭ «بوجەستۆەننوە ي چەلوۆەچەسكوە», «وتەتس سەرگي» دەگەن حيكاياتتارىن قايتالاپ وقىپ جاتىرمىن. جازۋشىنىڭ اۋليەلىك پەن پەرىشتەلىك تۋرالى ويلارى ويلانتادى. «اباي جولىن» ءار جىلدارى ءتورت رەت, ب.ءمايليننىڭ, ع.مۇسىرەپوۆتىڭ پروزالارىن, گەرمان گەسسەنىڭ «يگرا ۆ بيسەرىن», ن.گوگولدىڭ ء«ولى جاندارىن» ەكى رەت قايتالاپ وقىدىم. ارنايى ماقالا جازاتىن كەزىمدە تاكەن الىمقۇلوۆ پەن شەرحان مۇرتازانىڭ پروزالارىن دا تۇگەل قايتالاعانمىن.
– جازۋشى دەگەن كىم؟
– جازۋشى ءوزىن بىردە زور, بىردە قور سانايتىن ادام. اسىرەسە جازۋ ۇستەلىندە وتىرعاندا قۇدىرەتتى. الاقانداي اق قاعازعا نەبىر داۋىرلەر مەن وقيعالاردى سيپاتتاپ, پاتشانىڭ دا, دانىشپاننىڭ دا, شەشەننىڭ دە, كوسەمنىڭ دە اۋزىنا ءسوز سالىپ وتىرعاندا ونداي ادام زور بولماعاندا قايتەدى؟ سول زور ادام جازۋ ۇستەلىنەن الىستاپ,اينالاسىمەن ارالاسقاندا تىرشىلىكتىڭ تۇيتكىلدەرىن شەشە الماي قور بولادى.
ال اتقارىپ وتىرعان جۇمىسى تۇرعىسىنان باعالاساڭ ول رۋحاني يگىلىك ءوندىرۋشى. ءيا, ادامداردىڭ ەكى توبى بار. ءبىرى – ماتەريالدىق يگىلىك, ياعني ءتان ازىعىن, ەكىنشىسى – رۋحاني يگىلىك – جان ازىعىن وندىرۋشىلەر. ءتان ازىعىن ادام ءىشىپ-جەيدى. ال جان ازىعىن قايتەدى؟ جازۋشى مەن كومپوزيتوردىڭ تۇلا بويىنان تولعاتىپ تۋعان جان ازىعىن ادامدار اناسىن ەمگەن سابيدەي ەمەدى. ساناسىمەن, جۇرەگىمەن ەمەدى. دەمەك شىن جازۋشى – ۇلتىنىڭ رۋحاني اناسى.
اڭگىمەلەسكەن
دۇيسەنالى الىماقىن,
«Egemen Qazaqstan»
