وسىدان ءبىر عاسىر ىلگەرى ءبىزدىڭ دالامىزعا كەلگەن پول لاببە (1867-1943) جاي ادام ەمەس ەدى. ول لينگۆيست, انتروپولوگ, ەتنوگراف, فرانتسۋز گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى, ءسىبىر, ورتالىق ازيا جانە قيىر شىعىس حالىقتارى بويىنشا ۇزدىك ساراپشىلاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى – ول سول رەتكى ساپارىندا جيناعان قازاققا قاتىستى ماتەريالدار ءپاريجدىڭ بىرنەشە مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ونىڭ بىردەن-ءبىر ۇلكەن ەڭبەگى سانالاتىن 1897 جىلعى Labbe فوتوالبومىن پاراقتاپ قاراساڭىز, ىشىندەگى ەسكى فوتوسۋرەتتەر كوزىڭىزگە وتتاي باسىلادى.
ونىڭ «ەدىلدەن ورالعا دەيىن» اتتى كىتابى تاريحشىلار مەن ورتالىق ازيا دالاسىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن تاپتىرماس وقۋلىق ىسپەتتى. وسى ەڭبەكتەن ءبىز ونىڭ 1898 جىلدىڭ جازىندا ەدىل بويىنا, وڭتۇستىك ورالعا جانە قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرىنە جاساعان ساپارى تۋرالى اقپارات الا الامىز. سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمەن, قۇندى ەتنوگرافيالىق مۇرالارىمەن تانىسقان ول ءاربىر دەرەكتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. ءتىپتى ول ءۇشىن ساپاردا كەزدەسكەن ءاربىر ادام, ات ءىزىن سالعان ءار ەلدى مەكەننىڭ وزىندىك سىرى بار سياقتانعان.
بالا جاسىنان جەتىم قالعان ول فرانتسياداعى ميشەلەت ليتسەيىندە, سودان كەيىن زاڭ فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ وقيدى. تاريحقا دەگەن قۇشتارلىعى ونىڭ شىعىس تىلدەرى مەكتەبىندە وقىعان كەزىندە باستالسا كەرەك, سونداعى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى ونىڭ تىلگە دەگەن ەرەكشە دارىندىلىعىن بايقاپ, ونى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە باعىتتايدى. ول وسى باعىتتا 1896 جىلى ديپلوم الادى.
لاببە كەيىننەن رەسەيدەگى وزگە حالىقتاردىڭ ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىگىن جانە ءدىني سەنىمىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى. ءبىزدىڭ دالامىزعا ساپارى وسى ساتتە باستالسا كەرەك.
پول لاببە «رەسەي جولدارىندا» اتتى كىتابىندا ەدىل بويىنداعى قالالاردىڭ تۇرعىندارىمەن, باشقۇرتتار جانە جايىق كازاكتارىمەن قارىم-قاتىناسىن سۋرەتتەيدى. ونىڭ بۇل جازبالارى تەز وقىلاتىن, ۇعىنىقتى تاسىلمەن جازىلعان جەڭىل جازبالار. لاببە جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن بولعان اڭگىمەلەرىن كىرىستىرىپ, ولاردىڭ ادەت-عۇرىپتارىن وقىرمانىنا تۇسىندىرەدى. ءتىپتى ول ستاتيستيكانى وتە قىسقا قورىتىندىلايدى, مۇنىڭ ءبارىن فوتوسۋرەتتەرمەن كورسەتەدى.
فرانتسۋز ساياحاتشىسى پول لاببە رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوپ بولىگىن ارالايدى: سىبىردە, تۇركىستاندا, قازاقستاندا, ساحاليندە, موڭعوليادا, مانچجۋريادا بولدى. ونىڭ سول ساپارى بەس كىتاپقا جۇك بولدى, ءاربىر دەرەكتى ءجىتى زەرتتەگەن ول بەس كىتاپ جازىپ, ورتالىق ازيا تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى ەۋروپالىق وقىرمانمەن ءبولىستى. ول ەڭبەكتەردە ءحىح عاسىردىڭ اياعىنداعى رەسەي يمپەرياسىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ىشكى ءومىرى, ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى وتە ءدال, كەيدە ءتىپتى ازداپ يرونيامەن سيپاتتالعان. ونىڭ وسى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە رەسەي بوداندىعىنداعى از ساندى حالىقتاردىڭ گەوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسى الەمگە كەڭىنەن تانىمال بولدى.
ورال مەن ەدىل بويىنىڭ زەرتتەۋشىسى لاببە ءوز ساياحاتىن 1898 جىلى ماۋسىمدا ياروسلاۆل مەن كوسترومادان باستادى, ول ەدىل بويىمەن استراحانعا, ودان كەيىن كەمەمەن قازانعا جەتىپ, ءارى ۋفاعا قاراي بەت الادى. ساياحاتشى-ەتنوگرافتى ەڭ الدىمەن رەسەيدىڭ بايىرعى حالىقتارىنىڭ وركەنيەتكە قولى جەتپەگەن وڭىرلەرى قاتتى قىزىقتىردى.
ءبىر عاسىر بۇرىن كەڭ دالامىزدى ارالاپ, ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى ناسيحاتتاۋعا ۇلەس قوسقان عالىم تۋرالى قازاق تىلىندە بىردە-ءبىر ەڭبەك, زەرتتەۋ جۇمىسى جوق ەكەنى قىنجىلتادى. ال فرانتسيانىڭ ءوزى لاببەنى الدەقاشان ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى.
ەندى ونىڭ عاسىر بۇرىن تۇسىرگەن فوتوسۋرەتتەرى تۋرالى سويلەيىك. سەمەي وڭىرىندەگى ءبىر رەتكى كوشتىڭ سۋرەتى ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەدى. سۋرەتتە كوشەمىز دەپ ابىگەر بولعان اۋىل تۇرعىندارى بەينەلەنگەن. اۋىل, تۇيەلەر جانە كوشكە كەرەكتى اعاش جابدىقتار دا اپپارات كوزىنەن تىس قالماعان.
ال كەلەسى ءبىر سۋرەت ەرتىس وزەنىنىڭ كورىنىسىن, كەمەگە شىققان ءارتۇرلى كيىنگەن ادامداردى جانە بىرنەشە جىلقىنى كورسەتىپ تۇر. شاماسى وزەننىڭ ءبىر جاعاسىنان كەلەسى جاعىنا قاراي ءوتىپ بارا جاتقان تۇرعىندار سياقتى. كەمە ۇستىندە تاعى ەكى وفيتسەر بار, اق ءتۇستى فورما كيگەن ەكەۋى الىستان مەنمۇندالايدى. ودان كەيىنگى فوتولاردا ات جەتەلەگەن اۋىل ادامدارى, ولارعا ەرگەن بالالار جانە ءۇش اقبوز ات كورىنىس تاپقان. كيىز ءۇي الدىندا تۇسكەن توپتىق سۋرەتكە «سۇلتان شەزمانوۆ» دەپ ات قويىلىپتى. ورتا جاستاعى جىگىت اعاسى قولىنا بۇركىت ۇستاپ, اسقاق قالىپپەن تۇر. قاسىندا اق شىلاۋىش تارتقان اجەلەر مەن ايەلدەر كوزگە شالىنادى. تارانتاستىڭ ۇستىندە تۇرعان قازاق بالالارى فوتوسۋرەتكە العاش رەت ءتۇسىپ تۇرعان سياقتى. تاڭعالىپ, ءتىپتى كۇدىكتەنىپ تە تۇرعانداي. بىراق قيمىلدارى شيراق كورىنەدى.
«كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسى» دەپ فرانتسۋز تىلىندە تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن فوتو قازاق حالقىنىڭ سول كەزدەگى ءومىرىن اينىتپاي بەرىپ تۇرعانىن بايقايسىز. ال قولىنا كىتاپ ۇستاپ تۇرعان اۋىل بالالارىنىڭ بەينەسى تىپتەن تاماشا شىققان. ءۇمىتتى, جىگەرلى جاس وركەندەر كيىز ءۇي الدىندا اۋىل مولداسىمەن بىرگە فوتوعا تۇسكەن. ار جاعىندا اق شاڭقان بوز ءۇي, شاماسى دالا مەكتەبى سول بولسا كەرەك. باسىنا ىڭعاي بورىك كيگەن اقساقالداردى اۆتور «قىرعىز بيلەرى» دەپ تۇسىندىرگەن. ءتورت اۋىل تۇرعىنى بي دەسە دەگەندەي سەرگەك قالىپپەن اپپارات كوزىنە تۋرالانىپتى.
پول لاببە «Saba» دەپ ات بەرگەن فوتودا جايلاۋ ءومىرى, قىمىزدىڭ ءيىسى, اۋىل تىرلىگى قاز-قالپىندا بەرىلگەن. اتقا اربا جەگىپ, سابا تولى قىمىزدى الدەبىر جاققا اپارا جاتقان اۋىل ازاماتتارىن لاببە جول ۇستىندە كەزدەستىرگەن بولۋى مۇمكىن. «سۇلتان اقباي» دەلىنگەن فوتودا ەكى كىسى اپپاراتقا تەسىلىپ تۇر. موينىنا مەدال تاعىپ, باسىنا تاقيا كيگەن ساقالدى كىسى مەن اپپاق كيىم كيگەن ات جاقتى قارت دالانىڭ كونە كوز قاريالارىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى.
قاپال جاقتاعى بەكەت تە لاببەنىڭ نازارىنان تىس قالماعان. ارباعا جەككەن اتتارىن شىلبىرىنان ۇستاپ, «ال ءتۇسىر ءبىزدى» دەگەن قازاقتاردىڭ تۇرىسى مەن الدەبىر سالتاناتقا جينالعان اۋىل ادامدارىنىڭ قۋانىشتى ءساتى, قاپال بەتكەيلەرىنىڭ بىرىندە وگىزبەن جۇك تاسىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ بەينەسى, «ۆەرنىي ءوڭىرى» دەگەن توپتاماداعى كەرۋەن جەتەلەگەن قوس قازاقتىڭ شاڭ سورعان ءجۇزى تاريح بەتىندە قالىپتى.
كۇللى ەۋروپا وقىرمانىنا جەتكەن اتالعان ەڭبەكتىڭ ايتارى بولەك, بەرەر تاعىلىمى مول بولا بەرمەك. كەيىنگى جىلدارى پاريج كوممەرتسيالىق گەوگرافيا قوعامىنىڭ سودان كەيىن فرانتسۋز اليانسىنىڭ باس حاتشىسى بولعان پول لاببە ءوزى كورگەن ءومىردى, ۇلتتار تىرشىلىگىن ماڭگىلىك ەڭبەك ەتىپ جازىپ كەتتى. ال سول ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن ءبىز وزىمىزگە كەرەكتىسىن تاۋىپ الىپ, مۇراعات قورجىنىمىزدى تولتىرساق دەگىمىز كەلەدى.
