ماڭعىستاۋدىڭ ەكولوگياسى «بوزداپ» تۇر

اقتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى حيميالىق قوسپالاردى توگۋ ارقىلى قولدان جاسالعان قاۋىپتى قوشقار اتا ۋلى كولىن تۇمشالاۋ تاقىرىبى جىلدارعا سوزىلىپ سيىرقۇيىمشاقتانىپ ءالى كەلەدى. اقشانىڭ دۇرىس بولىنبەۋى، تۇمشالاۋ ماتەريالىن تاڭداۋ، تۇمشالاۋ تەحنولوگياسى سىندى بىتپەيتىن داۋمەن، ماسەلەمەن باس اينالىپ، ۋاقىت وتكىزىپ جۇرگەندە ۋلى كولدىڭ قورشاعان ورتاعا، ەكولوگياعا جانە تۇرعىندار دەنساۋلىعىنا ءوز زياندى اسەرىن تيگىزىپ جات­قانى انىق. جاڭبىردىڭ سيرەك جانە از جاۋى، جەرگە ءشوپ شىقپاۋى سال­دارىنان ورىن العان قۋاڭشىلىق، جۇت، مالدىڭ قىرىلۋى – ماڭعىستاۋ ەكو­لو­گياسىنداعى جاعدايدىڭ ناقتى دالەلى.

سوڭعى جىلدارى تولقىنى قالاعا قول ارتىپ، الاسۇرىپ جاتاتىن تەڭىز دە بىرنەشە مەترگە تارتىلىپ اپتىعى باسىلعان، سۋ جاعالاۋدان قاشتى. ما­ماندار بۇل 30-35 جىلدا قايتالانىپ تۇراتىن ءۇردىس دەپ جۇباتۋمەن كوڭىل توعايتادى، ايتسە دە، شىنىمەن سولاي ما، جوق پا ناقتىلىقتى ەشكىم بىل­مەيدى. يتبالىق، قۇستار سىندى سۋ جانۋار­لارىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى تەڭىزدەگى جاعدايدىڭ ءماز ەمەس ەكەنىن بىلدىرەدى.

تۇرعىندارىنىڭ ءبىراز بولىگى كاسپي تەڭىزى سۋىن تۇشىتىپ، اۋىز سۋ رەتىندە پايدالاناتىن وڭىردە تەڭىز سۋىنىڭ تار­تىلۋى ونسىز دا جىلدار بويى شەشىل­مەي كەلە جاتقان اۋىز سۋ ماسەلەسىن كۇر­دەلەندىرە ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە ءتۋريزم­دى دامىتۋ، نارىق تالابىنا ساي كاسىپ­كەرلىكتى جانداندىرۋ ماقساتىندا تەڭىز جاعالاۋىنان سالىنعان ءتۇرلى دەمالىس ورىنى، كاسىپكەرلىك نىسانى تۇرعىندارعا ونسىز دا جەتىسپەيتىن اۋىز سۋعا قوسىمشا شىعىندى مولايتىپ، سۇرانىستى ارتتىرىپ وتىر. سوڭعى كەز­دەردەگى قالا جانە قالا ماڭىنداعى اۋىل تۇرعىندارى سانىنىڭ ارتۋى جۋىق ارادا اۋىز سۋ جەتىس­پەۋشىلىگى ماسەلەسىن قيىنداتا تۇسپەسە، شەشەتىن ىڭعايدى اڭعارتپايدى. وتكەن وقۋ جىلىندا اقتاۋ قالاسىندا مەكتەپكە باراتىن وقۋشىلار سانى بىردەن 6 مىڭعا ارتىپ، مەكتەپ جە­تىسپەۋشىلىگى، ءۇش اۋىسىمدى وقىتۋ ما­سەلەسىن تۋىنداتتى. بۇل مەكتەپكە قا­تىستى ماسەلە بولعانىمەن، تۇرعىندار سانىنىڭ كۇرت كوبەيۋى اۋىز سۋدىڭ جەتىس­­پەۋشىلىگى ماسەلەسىن قوردالاندىرا تۇسەتىنى انىق. بۇل جاعدايدىڭ، ياعني اق­تاۋدىڭ اۋىرت­پالىعىن جەڭىلدەتۋ، قو­سىمشا سۋ كوزدەرىن تابۋ ماسەلەسى ۇكىمەتتەن، وبلىس باسشىلىعىنان تىڭ شەشىمدەردى تالاپ ەتەدى. بىراق بۇل تاراپ­تىڭ «قۋاتى تاۋلىگىنە بىرنەشە تەكشە مەترگە جەتەتىن سۋ تۇشىتاتىن زاۋىت سالا­مىز، قوندىرعى ورناتامىز، قۋاتىن ارت­تىرامىز» دەگەن جوسپار-جوبالارىن قاۋزاعانىمىزعا دا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى ءوتتى. شەشىمىن تاپقان ءبىر جوبا جوق، ماسەلە جىل سايى­ن كۇردەلەنىپ كە­لەدى. ال كاسىپكەرلىك جانە وندىرىستىك نىسانداردىڭ قورشاعان ورتاعا، تەڭىزگە قاتىستى ءتارتىپ-تازالىعى – ۇلكەن ماسەلە جانە بۇل تەمىردەي ءتارتىپ-تالاپپەن قاي­تا، جاڭعىرتا قارالۋعا ءتيىس. سونداي-اق حا­لىقتىڭ تۇرمىسى، كۇنەلتىسى ءۇشىن، ورتا­لىقتىڭ پروبلەماسىن قويۋلاتا بەرمەۋ ءۇشىن جانە دالانى قۇلازىعان دالاعا اينالدىرماۋ ءۇشىن اۋىلداردى ساقتاپ قالۋدىڭ ماڭىزىنىڭ زور ەكەنى بەلگىلى. ءارتۇرلى زاماناۋي-الەۋمەتتىك سالىس­تىرۋ­دى تىلگە الماساق تا، شاڭنان، قۇم باسۋدان قاشقانداردىڭ اقتاۋ مەن قالا ماڭىنداعى اۋىلداردىڭ، جاڭاوزەننىڭ سالماعىن ەسەلەپ قالاعا ۇدەرە قونىس اۋدارۋى جاقسى ەمەس.

ماڭعىستاۋلىقتاردى سوڭعى جىلدارى قوزعالىسقا تۇسكەن قۇم كوشكىنى الاڭداتىپ وتىر. جاڭبىردىڭ از جاۋى، قۋاڭشىلىق سىندى تابيعاتتاعى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ جالعاسى بولۋى كەرەك، قۇمدى وڭىرلەردە قۇمنىڭ كوشۋى، اۋىلداردى، مولالاردى قۇم باسۋ قورقىنىشى ۇدەپ كەلەدى. بۇعان دەيىن ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ۇشتاعان، تۇششىقۇدىق جانە شەبىر اۋىلدارىندا قۇم كوشكىنىن تويتارۋ جۇمىستارى قولعا الىنىپ، 2021 جىلى تولىقتاي اياقتالعان ەكەن. اتاپ ايتقاندا، ۇشتاعاندا 648،8 گەكتار، تۇششى­قۇدىقتا 847،4 گەكتار، شەبىر اۋىلىندا 451،8 گەكتار، سەنەك اۋىلىندا 1 288 گەك­تار، جالپى العاندا، ءشول ال­قاپتاعى ءتورت اۋىلدىڭ اينالاسىندا 3 236 گا جاسىل جەلەكتەر پايدا بولدى. قازىر­گى تاڭدا ەگىلگەن قارا سەكسەۋىلدەردى ءارى قاراي كۇتىپ ۇستاۋعا جانە قورعاۋعا بەي­نەۋ ورماندار جانە جانۋارلار دۇنيە­سىن قور­عاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوممۋ­نال­دىق كاسىپورىننىڭ مەنشىگىنە بەرۋ جۇمىستارى جۇرۋدە جانە وعان قوسىمشا 2023 جىلدان باستاپ ءتورت ورمانشى، ياعني ءار اۋىلعا ءبىر ورمانشىدان جانە سەگىز كو­­مەكشى قىزمەتكەر، ءار اۋىلعا ەكى كو­مەك­­شىدەن شتات بىرلىكتەرىن ءبولۋدى جوس­پار­لاعان.

قۇم كوشكىنى ەندى جوعارىدا اتالعان اۋداننىڭ وزگە اۋىلدارىنا سالدى. ماڭ­عىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى شەتپە اۋىلى­نان 90 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنا­لاسقان سازدى، ساۋىسقان، 77 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى جارما ەلدى مەكەندەرىندە 220-دان استام تۇرعىن تۇرادى. ينجە­نەرلىك ينفراقۇرىلىم تارتىلعان، ياعني اتال­عان 3 ەلدى مەكەن توق، گاز، سۋمەن تولىق­تاي قامتىلعان. تۇرعىنداردىڭ نەگىزگى تابىس كوزى – مال شارۋاشىلىعى. سا­ۋىس­قان ەلدى مەكەنىندە «ساۋىسقان» سۋ ءوندىرۋ-تاراتۋ مەكەمەسى بار. اتالعان مە­كەمە جاڭاوزەن، ۇشتاعان، سازدى، ساۋىسقان حالقىن جەراستى اۋىز سۋىمەن قام­تاماسىز ەتەدى.

بۇل ەلدى مەكەندەردىڭ گەوگرافيالىق ور­نالاسۋى بوستانقۇم اتتى قۇمدى جەر­دە بول­عاندىقتان تۇرعىنداردىڭ ءومىر سۇ­رۋىنە كوشپەلى قۇم كەدەرگى كەل­­تىرۋ­دە. جەلدىڭ اسەرىنەن كوشكەن قۇم قوراجايلاردى باسىپ، قۇلاۋىنا دەيىن الىپ كەلۋدە. ماڭعىستاۋ وبلىسى تا­بيعي رەسۋرستار جانە تابيعاتتى پاي­دا­لانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باس­شىسى د.قۇسبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، باس­قارما تاپسىرىسىمەن 2018 جىلى اتال­عان ءۇش ەلدى مەكەندى كوشپەلى قۇمنان قورعاۋ جوباسى جاسالعان. قازىرگى تاڭدا قارا­جاتى قارالىپ، كونكۋرسقا ءتورت رەت شىعارىلعانمەن ەشبىر مەردىگەر قا­تىسپاپتى. ويتكەنى قازىرگى باعانىڭ سول كەزدەگى باعادان قىمبات بولۋى جوباعا وزگەرىس ەنگىزۋدى قاجەت ەتەدى ەكەن. ءۇش اۋىلعا دايىندالعان 6 جىلدىق جوباسى بو­يىنشا بارلىعى 134،02 گا جەرگە

327 152، اتاپ ايتقاندا، سەكسەۋىل 40%، جۇزگەن 30% جانە توميريكس 30% وسىمدىك­تەرىن وسىرۋگە 422 893،8 مىڭ تەڭگە قاراس­تى­رىلعان. سوندىقتان اتالعان جۇمىس­تىڭ سمەتالىق قۇنى قايتا ەسەپتەلۋى قاجەت.

– ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ءتۇيىنى تار­قاماعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قۇم سىلەمدەرىن كۇرەۋ جۇمىستارى. جالپى، شولەيتتەنۋگە قار­سى جۇمىس جولعا قويىلعان. ماسەلەن، جارما اۋىل­ىندا 18 ءۇي بار، بارلىعى 154 ادام تۇرادى. ساۋىسقان اۋىلىندا 10 ءۇي بار، وندا 57 ادام تۇرادى. ەكى اۋىل­دا تو­لىقتاي گازبەن، سۋمەن، توقپەن جانە مەدي­تسينالىق پۋنكتپەن قام­تىلعان. سازدى اۋىلىندا 28 ءۇي بار، وندا 153 ادام تۇرا­دى. سونداي-اق سۋمەن جاب­دىقتاۋ، گاز، ەلەكتر جارىعى بار، مەدي­تسينالىق ورتالىق بار. جەرگىلىكتى تۇرعىندار مال شارۋاشىلىعىمەن، اتاپ ايتقاندا، سيىر، جىلقى، تۇيە جانە قوشقار وسىرۋمەن اينالىسادى. مەكتەبى جوق، بالالار ۇشتاعان اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپ جانىنداعى ينتەرناتتا وقيدى. جاڭا قۇرىلىس سالىنعان جوق. وكرۋگ بويىنشا 2021 جىلى – 46 شارۋا قوجالىعىنداعى مال باسى – 21 216 باس قۇرادى. وسىلاي ءوز تىرلىگىن كۇيتتەپ، ما­لىن ءوسىرىپ، بالاسىن وقىتىپ، ادەمى تىر­لىگىن ۇيلەستىرىپ وتىرعان اۋىلداردى قۇم باسۋى جاقسى ەمەس، – دەدى ECOJER قازاق­ستاندىق ەكولوگيالىق ايماقتىق باس­تامالار قاۋىمداستىعىنىڭ ماڭعىستاۋ وڭىرلىك ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تابيعي رەسۋرستار جانە تابيعات پايدالانۋدى رەتتەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى دۇيسەن قۇسبەكوۆ.

اۋىل تۇرعىندارىنا قۇممەن ءوز بە­تىنشە كۇرەسۋ قيىنعا سوعۋدا. 500-600 مىڭ تەڭگەسىن بەرىپ قۇمدى كۇرەت­كەنىمەن، بۇل ماسەلەنى ءبىرجولاتا شەش­پەيدى – تاۋ-تاۋ قۇم سول جەردى نەمەسە باسقا تۇستان ءۇي مەن قورانى، اۋلانى قاي­تا باسىپ قالىپ، الەككە سالادى. اۋىل تۇر­عىندارى بۇل كەلەڭسىزدىكتى جەراستى سۋلا­رىنىڭ ۇزدىكسىز الىنۋىمەن بايلانىستىرىپ وتىر.

وسىلايشا، ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ اتالعان ءۇش اۋىلىندا قۇم توقتاتۋعا قا­تىستى ءبىر جىلدارى اقشا بولىنبەي، ەندى قىمباتشىلىق قۇرساۋىندا بار اقشا جۇمىرىنا جۇعىم بولماعان شارۋا باسى اشىق كۇيىندە تۇر. زاردابىن، ارينە، حالىق تارتادى. بەينەۋ اۋدانى اۋماعىندا دا قۇم كوشكىنى وزگەرىسى بايقالادى. بۇل تابيعي قۇبىلىس، تابيعي اپات دەگەنمەن دە، «قارجى جوق» دەگەن جەلەۋ­مەن قاراپ وتىرىپ تۇتاس قاۋىمدى قۇم ارا­نىنا جۇتقىزۋ، اۋىلداردى قۇم قۇر­­ساۋىندا قالدىرۋ قانشالىقتى دۇرىس؟

ماڭعىستاۋ – مۇنايلى ولكە. بۇل، ارينە، جاقسى. بىراق جىلدار بويى تون­نالاعان توقتاۋسىز مۇناي ءوندىرىسىنىڭ ماڭ­عىستاۋ ەكولوگياسىنداعى تەپە-تەڭ­دىكتى جوعالتىپ، جەرۇستى كليماتىنىڭ وزگە­رۋىنە اسەرى جاقسى ەمەس دەۋگە بولادى. سو­نىمەن مۇناي ماڭعىستاۋدىڭ باعى ما، سورى ما؟ باعى دەيىن دەسەم «قارا التىننىڭ» بايلىعىنا بالقىپ، شەكەسى شىلقىپ وتىرعان ەشكىمدى كورمەدىك. مۇنايدىڭ قاراجاتىنان قالا سالىپ، جۇمىسسىزدىقتى اۋىزدىقتاپ، اۋىز سۋ ءۇشىن قۇدىق قازىپ، زاۋىت سالىپ، قۇمدى توقتاتۋ ءۇشىن شارالار الىپ، شابىلىپ جۇرگەندەر تاعى جوق.

قازىرگى تاڭدا قۇم باسۋ قۇبىلىسى جاڭ­بىر جاۋماعان، اۋىز سۋ جەتپەيتىن، بىلتىرعى قۋاڭشىلىقتان ءبىراز مالىنان ايىرىلعان ماڭعىستاۋلىقتار ءۇشىن ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر. قۇم كوشكىنىن توقتاتۋدىڭ جولى قانداي، جالپى، ماڭعىستاۋ ەكولوگياسىنا ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە نازار اۋدارىلىپ، عىلىمي تۇرعىدا تالداۋ جاسالىپ، سوعان سايكەس كەشەندى ءىس-شارالار قولعا الىنعانى دۇرىس بولار ەدى.

ماڭعىستاۋ وبلىسى