«جاڭا قازاقستان» جانە «تولىق ادام» تۇجىرىمداماسى

ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ەلدىڭ بىرلىگى قاجەت، ادامداردى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندى­لىقتار بولۋعا ءتيىس. كەزىندەگى ء«بىز يتا­ليا­نى قۇردىق، ەندى يتالياندىق­تاردى جاساۋىمىز قاجەت» دەگەن باستا­ما ەكىنشى رەسپۋبليكا قۇراتىن قازاق­ستاندىقتار ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ويتكەنى ەلى­مىزدە ادام ساناسى وزگەرمەي، جاڭا يگى قۇن­دىلىقتاردى يگەرمەي جاڭا قالىپ­تاعى مەملەكەت – جاڭا قازاقستان قۇرۋ نەعايبىل.

الداعى كەزەڭدە جاڭاقازاق­ستان­دىقتاردى جاساۋ، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ وتە وزەكتى ماسەلەگە اينالماق. ويتكەنى ءار قوعامدا الەۋمەتتىك قاتىناستار جۇيەسىن قولدايتىن جانە ءوزىن ءوزى ىشتەي ۇدايى رەتتەۋ ارقىلى ونىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جاسامپاز قابىلەت بار. ال قوعامنىڭ جەتىلۋى ونىڭ ءار مۇشەسىنىڭ بويىنداعى جوعارى ادامي قۇندىلىقتارعا بايلانىس­تى. ياعني قوعامدا قانداي قۇندى­لىق­تار باسىم بولسا، مەملەكەت تە سولاي دامى­ماق، وعان قازىرگى ۋاقىتتا بارلىق قازاق­ستاندىقتىڭ كوزى جەتىپ وتىر. سول قۇندىلىقتاردى تۋدىراتىن ادامدار، ولاردىڭ دۇنيەتانىمى، ىشكى بولمىسى.

جان-جاقتى دامىعان، جوعارى ادامي قاسيەتتەرى مول، باسقالارعا ۇلگى بولاتىن ادامداردى كەمەل ادام دەپ اتايمىز. كەمەل، ء«ال كاميل» ءسوزى اراب تىلىنەن اۋدارعاندا تۇتاس، تولىق، ءبۇتىن، جەتىلگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ادام جەتىلۋىنىڭ نەگىزگى باعىتى رۋحاني كەمەلدەنۋ بولسا، كەمەلدەنۋ ادال ەڭبەك، كوركەم مىنەز، ىزگىلىك، پاراساتتىلىق، ىزدەنىس، عىلىم-بىلىممەن تولىعادى. كەمەلدىلىككە جەتۋدىڭ ءمانى – رۋحاني جەتىلگەن نەمەسە رۋحاني تولىق ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلۋدە. رۋحاني جەتىلگەن ادام تۋرالى ءار زاماندا، ادامزاتتىڭ دامۋ ساتىسىنا ساي بەلگىلى عۇلامالار ءارتۇرلى اتاۋمەن انىقتاما، تۇسىنىكتەر بەرىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال جاساعان.

ۇلتىمىزدىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە كوز جۇگىرتسەك، وعان ىقپال جاسايتىن، سەبەپ بولاتىن باستى قۇرامداس بولىكتەرىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ قاتارىندا ءدىننىڭ، ميگرانتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ەتنونيمنىڭ (ولاردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا ءوزىنىڭ ەتنوستىق قاسيەتتەرىن ەنگىزۋ، تاڭۋ) ۇلت ساناسىنا، دۇنيەتانىمىنا اسەرلەرى وتە كوپ بولعانىن كورەمىز. تالاس شايقاسىنىڭ ناتيجەسىندە 751 جىلى اراب حاليفاتىنىڭ قىتايلاردى جەڭۋى قازاق دالاسىندا جاڭا ءبىر تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەنى ءمالىم. يسلام ءدىنى، يسلام مادەنيەتى جاڭا وركەنيەت تۋدىردى. سول زامانداعى يسلام اعارتۋشىلىق ءرول اتقارعانى بەلگىلى. سونىڭ ارقاسىندا ورتا عاسىرلاردا يسلام ەلدەرىندە ءبىلىم مەن عىلىم وتە قارقىندى دامىپ، مۇسىلمان ەلدەرى الەمدە الدىڭعى قاتارعا شىقتى. وعان نەگىز بولعان قۇران اياتتارى مەن حاديستەرى ەدى. مىسالى، قۇراننىڭ العاشقى اياتتارىنىڭ ءبىرى «وقى» نەمەسە «كىمدە كىم عىلىمدى جانە عالىمدى سۇيسە، ول جانناتتا مەنىڭ كورشىم بولادى» دەگەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءحاديسى حالىقتىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن ىنتىزارلىعىن ارتتىردى، ولاردى دامىتتى. سول ەلدەردەن ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ۇلى عالىمدار شىققانى بەلگىلى. ولاردىڭ دەنى ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن بولدى.

قازاق جەرىنىڭ تۋماسى، ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ۇلى ويشىل، ەنتسيك­لوپەديست عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي: «جاراتۋشىنى تانۋ جاراتىلعان دۇنيەنى تانۋ ارقىلى بولماق» دەگەن قاعيدانى ۇستانىپ، يسلام الەمىندە ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامۋىنا كەڭىنەن جول اشتى. جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا وراسان ۇلەس قوستى. ءال-ءفارابيدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتار مەن مۇراتتارعا نەگىزدەلگەن ساياسي-الەۋمەتتىك يدەيالارى، اقىل، وي-پىكىرى جاڭا قازاقستاندا مەملەكەتتى ءادىل باسقارۋ جانە ۇيلەسىمدى ازاماتتىق قوعامدى كەمەلدەندىرۋدىڭ وركەنيەتتى پاراديگماسىن قالىپتاستىرۋىنا نەگىز بولا الادى.

الەم مويىنداعان «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى ەڭبەگىندە ءال-فارابي جاراتىلىستىڭ العاشقى سەبەبىن، ونىڭ باعىنىشتى ساتىلارىن، قايىرىمدى قالانىڭ باسشىلىعىن، ونىڭ قىزمەت ساتىلارىن، باقىتقا جەتەلەيتىن قايىرىمدى ىستەردى بايانداپ، قوعام، مەملەكەت دامۋىنىڭ جاڭا ۇلگىسىن كورسەتتى. ءال-ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قالا يدەياسىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى – ادىلدىك. تەك ادىلدىك قانا مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن باستى كۇش بولىپ سانالادى. پرەزيدەنتتىڭ «جاڭا قازاقستان – ادىلەتتى قازاقستان» دەپ قىسقا دا نۇسقا انىقتاما بەرۋى ۇلى عۇلامامەن تولىق ۇندەستىك تابۋدا. ءال-فارابي وسى ەڭبەگىندە مەملەكەت دامۋىندا ءبىرىنشى باسشىنىڭ الار ورىنىن جانە دە وعان قويىلاتىن باستى تالاپتاردى ايقىنداپ بەردى. ءبىرىنشى باسشى، بۇل بويىنا جاراتىلىسىنان دارىعان ون ەكى قاسيەتتى سىڭىرگەن ادام بولماق. وسى ون ەكى قاسيەت ەلىمىزدە قاي دەڭگەيدە بولسىن ءاربىر ءبىرىنشى باسشىنىڭ بويىنان تابىلسا، جاڭا قازاقستان – ادىلەتتى قازاقستان جاسايتىنىمىزعا كۇمانىمىز جوق.

ءال-فارابي تانىمىندا ادامدا باس­تى ورىن اقىل-ويعا بەرىلەدى. ونىڭ پا­يىم­داۋىنشا ادام «اقىلدى حاي­ۋان»، ال اقىل ادامعا بەرىلگەن ەرەكشە يگىلىك. اقىل ىزگىلىكتەردى باسقارادى، ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن سانالى تۇردە قاجەتتى جانە پايدالى نارسەلەرگە، جاسامپازدىققا باعىتتاپ وتىرادى. ۇلى ويشىل: «ادامنىڭ اقىلمەن پايىمدالاتىن نارسەلەرگە قول جەتكىزۋى ونىڭ العاشقى كەمەلدىككە جەتۋى دەگەن ءسوز»، دەپ اقىل كەمەلدىلىكتىڭ باستى كورسەتكىشى ەكەنىن ايقىنداپ بەردى. ءال-فارابي ىلىمىنەن ءبىز زايىرلى، قايىرىمدى قوعام قۇرۋ ءۇشىن ادامزات بالاسىنىڭ بويىندا قان­داي قا­سيەتتەر بولۋى كەرەك، ادامدار ارا­سى­نداعى قارىم-قاتىناستار نورماسى قالاي بولۋعا ءتيىس، ءاربىر جاننىڭ باقىت­تى بولۋى ءۇشىن نە ىستەمەك قاجەت دەگەن اسا ماڭىزدى سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الامىز.

قازاق ەلى بوداندىققا ۇشىرادى، ءۇش عاسىردان استام باسقا مەملەكەتكە تاۋەلدى بولدى. قازاق ساحاراسىنداعى سول كەزدەگى جاعدايدى «جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ارام بوپ...» دەپ الاش قايراتكەرى مىرجاقىپ دۋلات ۇلى ءدال جەتكىزگەن ەدى. سول زاماندا ءومىر سۇرگەن اباي: «سوپىلىق قىلىپ ءدىن باعۋ؟ جوق، ول دا بولمايدى، وعان تىنىشتىق كەرەك، نە كوڭىلدە، نە كورگەن كۇنىڭدە ءبىر تىنىشتىق جوق، وسى جەردە، وسى ەلدە نە قىلعان سوپىلىق؟» دەپ ءوز زامانىن، حالقىن تۇزەۋگە وزىنە مىندەت ارتادى. وسىنداي يگى ىستەردى ورىنداۋعا ادام بولمىسىنا قايراتتىڭ قاجەتتىلىگىن ايقىندادى. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن سارالاپ، وعان نە دۇشپان، نە دوس ەكەندىگىن ايقىنداپ ون قاسيەتتى كورسەتتى:

«وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

 ەرىنشەك بەكەر مال شاشپاق...

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات،

 راقىم، ويلاپ قوي».

اباي تولىق ادام ماعىناسىن اقىل، جۇرەكپەن قاتار، جاڭا ۇعىم – قايراتپەن تولىقتىرادى: «ادامنىڭ ءۇش قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك». جانە دە ۇشەۋىنىڭ ءبىر تۇتاستىعىنا، بىرلىگىنە، ۇيلەسىمدىلىگىنە ايرىقشا ءمان بەرەدى:

«اقىل، قايرات، جۇرەكتى، بىردەي ۇستا،

سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك.

جەكە-جەكە بىرەۋى جاراتپايدى،

جولدا جوق جارىمەستى

جاقسى دەمەك».

ەجەلدەن كەلە جاتقان دۇنيەتانىمدا الەم ءبىر ماندە، بولىنبەيتىن ءۇش قۇرامداس بولىكتەن قۇرالاتىنى كوپشىلىككە بەلگىلى، ولار: ماتەريا، اقىل، ەنەرگيا. وسى ماسەلە بويىنشا اتاقتى عالىم-فيزيك ا.ەينشتەين: «دۇنيەنىڭ بارلىق كورىنى­سىندە ەنەرگيا قاتىسادى» دەپ عىلى­مي تۇرعىدان دالەلدەگەن بولاتىن. ەنەر­گيا ءسوزىنىڭ قازاقشا بالاماسى كۇش، قايرات ەكەندىگى بەلگىلى. ۇلى اباي­دىڭ دانالىعى ادام بولمىسىندا قايرات­تىڭ (ەنەرگيانىڭ) ءرولىن ايقىنداپ، ونىڭ دامۋى­­نا قانشالىقتى قاجەتتىگىن كورسە­تۋى. ءوز سوزىمەن ايتساق: «اقىلدىنىڭ ءسوزىن ۇعى­­نارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋ­لىق­تىڭ جوقتىعىنان ادام ازادى»، نەمەسە:

«جۇرەكتە قايرات بولماسا،

ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك.

اقىلعا ساۋلە قونباسا،

حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك».

اباي ءال-فارابي ايتقانداي، اقىلسىز ادام مالعا اينالماق ، ال اقىلعا تۇرتپەك بولا­تىن جۇرەكتەگى قايرات ەكەندىگىن كور­سەتىپ وتىر. كورسەتىلگەن قايراتقا ۇلى ۇس­­تاز­­داردىڭ تولىق ادامدارعا ءتان قا­سيەت­­تەرى كۇندەلىكتى ومىردە نەگىز بول­سا، ادام­نىڭ ءار ءىسى، قيمىلى، قولعا العان جو­با­سى جاسامپازدىققا باعىتتا­لاتىن­دى­­عىنا تولىق سەنۋگە بولادى. اباي دانا­لىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى – تولىق ادام بويىنداعى اقىل، جۇرەك، قايرات اراسىندا ىشتەي تالاس تۋسا، ولار عىلىمعا جۇگىنۋى ءتيىس. عىلىمي نەگىزدە شەشىم قا­بىل­­داۋ، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ەكونو­مي­كا جا­ساۋ قازىرگى ۋاقىتتا ادامزات دامۋى­ن­دا وتە وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. سو­نى­مەن، اقىل، جۇرەك، قايرات تولىق ادام­نىڭ جان دۇنيەسىنىڭ ءۇش تاعان تىرەگى بولسا، ءال-ءفارابيدىڭ – ون ەكى، ياساۋي مەن ابايدىڭ ون شارتى جەتىلگەن، تولىق ادام­داردىڭ جان-جاقتى قىرىن، قاسيەتتەرىن ايقىندايدى.

كەڭەس زامانىندا كوممۋنيزم قۇ­رى­لىس­شىسىنىڭ مورالدىق كودەكسى بولعانىن الدىڭعى بۋىن وكىلدەرى جاقسى بىلەدى. بۇل قۇجات ادامي جاقسى قاسيەتتەردى ناسيحاتتادى. وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن سەبەپتەن (ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ت.ب.) ىسكە اسپادى. ەڭ باستى سەبەپ – ءسوز بەن ءىستىڭ اراسىندا تىم كوپ الشاقتىق بولعانى. سونىمەن قاتار كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتە ادامي جوعارى قاسيەتتەر، ءداستۇر مەن ەتيكالىق نورمالارعا نەگىزدەلگەن ىشكى ار-نامىس كودەكستەرى سول ەلدەردىڭ دامۋىندا ەرەكشە قىزمەت اتقارۋدا.

قازىرگى كەزدە ەل اراسىندا ار، ۇيات، نامىس سەكىلدى قاسيەتتى ۇعىمدار ءوز ماعى­ناسىن جوعالتا باستاعانىنا كۋا بولۋدامىز. وسىنداي ءۇردىس جالعاسا بەرسە رۋحاني دامۋىمىزعا، ەلدىگىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ءال-فارابي: «جان بىتكەننىڭ ءبارى ەڭ بيىك كەمەلدىككە جەتۋ ءۇشىن جارالعان...»، دەپ ادامداردىڭ جەتىلۋىنە سەنىم بىلدىرگەن. وسىنداي وي-پىكىردى ياساۋي، اباي ەڭبەكتەرىنەن دە تابۋعا بولادى. قازاق جەرىنەن شىق­قان ۇلى عۇلامالاردىڭ «تولىق ادام» تۇ­جىرىمداماسى جاڭا قازاقستان تۇر­عىندارىنا امانات بولىپ، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىراتىن باستى ءتول قۇجاتقا اينالۋى قاجەت. سوندا جوعارى ادامي قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن «تولىق ادام» تۇجىرىمداماسى ۇلت ساپاسىن دامىتىپ قانا قويماي، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءتۇرلى ۇلت وكىلىنەن تۇراتىن حالقىمىزدى بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالادى. حالقىمىزدا «ۇستازى مىقتىنىڭ – ۇستانىمى مىقتى» دەگەن ناقىل بار. ادامزات ۇستازدارى اتانعان ۇلى دالا پەرزەنتتەرى ءال-فارابي، احمەت ياساۋي، ابايداي ۇستازدارى بار قازاق ەلى وركە­نيەتتى، دامىعان ەل بولۋعا ءتيىس. جاڭا قازاقستاننىڭ ماقساتى دا وسى!

عالىمقايىر مۇتانوۆ،

اكادەميك