سان عاسىرلىق تاريحىن تاڭبالى تاستارعا قاشاپ، ۇشان-تەڭىز رۋحاني بايلىعىمەن ساحارا مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان بابالارىمىز سول داۋىردە ۇرپاقتارىنا اماناتتاعان مادەني قۇندىلىقتارىنىڭ باسىم بولىگىن جىلقىعا قاتىستى ەتىپ شىعارعان. بۇل سوزىمىزگە «الا كوز اتتىڭ ءجۇرىسى»، «اقتابان»، «اقتاڭگەر»، «ماڭماڭگەر»، «سالكۇرەڭ»، «قوس كۇرەڭ» سياقتى ءان-كۇيلەر دالەل بولا الادى. بۇل تۋىندىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە، قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىمەن ەتەنە بايلانىسىپ، ىستىق ىقىلاسپەن ومىرگە كەلگەن شىعارمالار. بۇل تىزىمگە قازىر ەل اراسىندا داۋعا ىلىگىپ جۇرگەن «قارا جورعا» ءبيىن دە قوسۋعا بولادى.

جاقىندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جولداستار» اتتى رومانىن وقىپ وتىرىپ مىناداي قىزىقتى جايتقا دۋشار بولدىم. ءبىز «قازاقتىكى ەمەس» دەپ كەرى يتەرىپ جۇرگەن «قارا جورعا» تۋرالى جانسۇگىروۆ كەزىندە تاسقا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتىپتى. ء«بىر مەزگىلدە جيىنداعى جىگىتتەر قول شاپالاقتاپ كوكەن دەگەن جىگىتتى كۇي تارتۋعا سۇرادى. كوكەن كەدەي ءۇيدىڭ باقانىنداي قاتقان قارا جىگىت ەدى. ونىڭ دومبىراعا تارتپايتىن كۇيى جوق. ورىسشا-قازاقشا كۇيدىڭ ءبارىن تارتادى. كوكەن دومبىرانى قولعا العاننان-اق جىگىتتەر ورتاسىن اشىپ بيلەۋىن سۇرادى. كوكەن دومبىراسىن بۇراپ الىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى دە «قارا جورعانى» شەرتە ءجۇرىپ، ءوزى جورعالاپ بيلەپ كەتتى. قىمىزداعى ءماجىلىس وعان الاقان سوعىپ، ايقايلاپ شالا ءب ۇلىندى دە قالدى.
كوكەن دومبىرانى ويناتتى، بيلەتتى، ول شەگىن شەرتكەن جوق، ءوزى جۇدىرىقتادى. قىمىز ىشكەندەر كوكەنمەن بىرگە سەلكىلدەپ وتىرا المادى. ءبىر جاقتان عازبەكقارا كۇرىلدەپ:
– جاشىك! جاشىك! – دەپ ايقاي سالدى.
– جاشىك! جاشىك! – دەپ ءماجىلىستىڭ ءبارى شۋلاپ كەتتى. بەلگىباي ءبىر جاشىكتى الىپ كىرىپ ەدى، كوكەن ونى يىعىنا قويىپ الىپ، ورىستىڭ «كامارينسكاياسىن» شەرتىپ، ءوزى دومبىراعا بيلەدى».
ال بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟ قازاقتىڭ فولكلورىنان باستاپ جازبا ادەبيەتىنە دەيىن جەتىك بىلەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «قارا جورعانى» كوزسىزدىكپەن ءوز شىعارماسىنا قوستى دەيسىز بە؟ بىلايعى جۇرت بۇل ءبيدى موڭعولدارعا ءتان دەيدى. وسى پىكىردىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن ءبىز موڭعوليادا تۋىپ-وسكەن، قازاق پەن موڭعولدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن اقىن سۇراعان راحمەت ۇلىنا حابارلاستىق. «1940 جىلدارى بۇل ءبيدى موڭعولياداعى ءىشىنارا قازاقتار بيلەگەنى راس. بۇل جونىندە بىزدەن ۇلكەن اقساقالدار ايتىپ وتىراتىن. «قارا جورعانى» موڭعولدار بىزدىكى دەپ ايتپايدى، ولاردا «جالام-قار» دەگەن بي بار، قازاقشا ماعىناسى «جالىم جورعا» دەگەن ءسوز» دەگەن شىنايى ءسوزىن ايتتى.
ليبرەتتوسىن مۇحتار اۋەزوۆ جازعان «ايمان-شولپان» وپەراسىندا دا «قارا جورعا» ءبيى تۋرالى ايشىقتى كورىنىس ورىن الادى. بۇل جونىندە مىنا دەرەككە توقتالايىق. 1934 جىلى قازاقتىڭ وپەرا-بالەت
تەاترى «ايمان-شولپان» وپەراسىندا ورىندالاتىن قازاقتىڭ بيلەرىن ساحنالاۋ ءۇشىن وزبەكستاننىڭ «گورلي-ارني» ەتنوگرافيالىق ءان-بي ءانسامبلىنىڭ ءبيشىسى الي اردابۋتتى قازاقستانعا ارنايى شاقىرادى. بي شەبەرى قازاق ءبيىن ساحنالاۋدان بۇرىن جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسادى، سوسىن «كەلىنشەك» پەن «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ادەمى ىرعاعىنا بي دايىندايدى. انە سول اردابۋت قويىلىمدا «قارا جورعا» ءبيىن تۇڭعىش رەت ساحناعا كوتەرەدى، جۇرت جاقسى باعاسىن بەرەدى. بۇل دا وسى ءبيدىڭ تاريحى حاقىنداعى ءبىر بەلگى.
«قارا جورعانى» اۋەلدەگى قازاقتار «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ىرعاعىمەن بيلەگەنى راس. جالپى بي ونەرى ادامزاتتىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە دامىدى دەسەك، «قارا جورعا» كۇيى مەن ءبيى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسقانىن ءبيدىڭ ءوزى دالەلدەپ تۇر. ال مىنا ءبىر دەرەككە نازار سالساق، بۇل ءبيدىڭ تاريحى ءتىپتى ارىعا كەتەدى. تاريحشى قانات وسكەنباەۆ قاتارلىلار قۇراستىرعان «قازاقستان مادەنيەتىنىڭ اتلاسى» اتتى كىتاپتا: «رەسەيگە بارعاندا ونداعى مۇراعاتتاردان «قارا جورعا» ءبيىنىڭ ەلەمەنتتەرىنە، قيمىل قوزعالىسىنا ۇقسايتىن سۋرەتتەردى تاپتىق» دەپ جازادى. بۇل دايەكتەمە اتالعان ءبيدى تەك قىتايداعى جانە وزگە شەت مەملەكەتتەردەگى قازاقتار اراسىنا عانا ەمەس، كۇللى جەر بەتىندەگى قازاق حالقى اراسىنا كەڭ تاراعانىن ايعاقتايدى. قازاق ءبيىنىڭ ەسكى ۇلگىلەرىنەن «قىلىش ءبيى»، «ساداق ءبيى»، «باقسى ءبيى» سياقتى بيلەر بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى بيلەردىڭ بىرەۋى ەل اراسىندا ۇمىتىلىپ جاتسا، ونى دا بىزدىكى ەمەس دەپ تانىماسقا سالامىز با؟ اتالعان حالىق بيلەرى ەجەلگى بابالارىمىز وزدەرى ءومىر سۇرگەن كەڭ تىنىستى ءومىردى كورنەكى بي ارقىلى بىزگە جەتكىزگىسى كەلگەنىن بايانداپ تۇرماي ما؟ قىتايدىڭ شانحاي قالاسىنان شىعاتىن سۋرەتتى جۋرنالدىڭ 1983 جىلعى ءبىر سانىندا حان پاتشالىعى تۇسىندا قازاقتىڭ (ول كەزدە اتقا مىنگەن كوشپەندى دەيدى) حالىق ءبيى حانزۋ ورداسىنىڭ توعىزىنشى تارماعىنا ەنگىزىلدى، اتى – جىلقى ءبيى» دەگەن دەرەك ۇشىراسادى. ولاردىڭ «جىلقى ءبيى» دەپ وتىرعانى «قارا جورعا» بولۋى ابدەن مۇمكىن. ەستۋگە قاراعاندا، وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن قىتايداعى التاي ايماعى وڭىرىندە وتكەن ۇلكەن استا بەس ءجۇز قارا جورعامەن تاباق كوتەرىپ، قوناقتارعا ەت تارتقان ەكەن.
«بىلعارى ەتىك قوس تابان،
قونىشىن قايىرىپ تاستاعان.
«قارا جورعا» بيىمەن،
تويدىڭ باسىن باستاعان.
جۇدىرىعى توقپاقتاي،
جاۋىرىنى قاقپاقتاي.
تىزگىن ءىلىپ تىسىنە،
تاباق-تاباق ەت تارتقان»
دەپ جىرلاعان اقىندار وسى ءبيدىڭ ىرعاعىنا العاش رەت ءسوز جازعان دەسەدى. مۇحتار اۋەزوۆ قازاقتىڭ بي ونەرى تۋرالى كوزقاراسىندا:«بiزدiڭ قازاق حالقى دارىندى، ونەرپاز حالىق، ءان، كۇي سىندى مۇرامىزدا شەك جوق. ال قازاق حالقىنان قالعان بي ونەرىنەن مۇرا وتە از. جاڭا ۇرپاق وسى بيدi قولعا العانى ءجون. مەنiڭ بايقاۋىمشا وسى ونەرگە تالپىنىپ جۇرگەن شارا سياقتى جاستار بار. ودان بiر نارسە شىعاتىنىن سەزەمىن. ال قاي ونەردi الساق تا، وپەرا بولسىن، مۋزىكا تەاترى بولسىن، ونىڭ ءبارi بيسiز بولمايدى. قازاقتىڭ ميداي دالاسى...كوكپاردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiز. بايگەنi كوردiڭiز بە؟ جورعانىڭ ءجۇرiسiن كوردiڭ بە؟ مiنە، وسىنىڭ ءبارi قيمىل-قوزعالىس» دەيتىن سوزىندەگى «جورعانىڭ ءجۇرىسى» وسى «قارا جورعا» ءبيى بولماسىنا كىم كەپىل؟ «استانا اقشامى» گازەتىندە جاريالانعان جۋرناليست ءنازيرا بايىربەكتىڭ ءبىر ماقالاسىندا بۇل بي تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرىلەدى. «تاعى دا بيشi، قازاق كسر-نiڭ حالىق ءارتiسi، قازاق كسر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi شارا جيەنقۇلوۆانىڭ سوزiنە سۇيەنۋدi ءجون كوردiك. «دومبىرا تارت دەسە، ءبالسiنiپ وتىرىپ الاتىن نەمەسە جۇرت ارقاسى قىزا باستاسا، قاس قىلعانداي جوق بوپ كەتەتiن جۇماباي دا تابىلدى. «قارا جورعا»، «كەلiنشەك»، «ايجانقىزداردى» دوڭگەلەتكەندە ءوزiڭنiڭ دە قالاي دوڭگەلەنiپ كەتكەنiڭدi بiلمەيسiڭ»، – دەلiنەدi عۇمىرناما بەتتەرiندە. ء«ومiرiم مەنiڭ – ونەرiم». «جازۋشى» باسپاسى 1992 جىل. 15-بەت.) ارينە، «قارا جورعانى» اقتاپ الۋ ءۇشىن وسىنداي دەرەكتەر مولىنان تابىلادى. بىراق بىزگە كەرەگى وزىمىزگە بوتەندىگى جوق ونەرگە مۇرىن ءشۇيىرىپ قاراماۋ عانا.
قىتايدىڭ سانجى وبلىسى قۇتىبي اۋدانىنداعى جارتاس سۋرەتتەرىندە «قارا جورعا» ءبيىنىڭ قيمىلىنا ۇقساس سۋرەتتەر كەزدەسەدى. بۇنى سول ەلدەگى مادەنيەتتانۋشى عالىمدار ءسوز جوق «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تاسقا قاشالعان نۇسقاسى دەپ تانىدى. شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ جان-جاققا شاشىلىپ قالعان مۇرالارىمىز جەتەرلىك. وتىز جىلدىڭ وزىندە ولاردىڭ كوبىن جيناپ، ەلگە قايتارىپ، ءتىپتى وزىمىزدىكى ەتىپ تاۋەلدەي الماي كەلەمىز. قۇددى ەل اراسىنا كەڭ تارالعان اندەردى «حالىق ءانى» دەپ اتاعانىمىز سياقتى، جۇرت جابىلا بيلەگەن بيلەردى دە «حالىق بيلەرى» دەپ وزىمىزگە تاۋەلدەيتىن ۋاقىت جەتتى. «قارا جورعانى» موڭعولدار بىزدىكى دەمەسە، ارينە، ول ەندى بىزدىكى بولماي قايتسىن؟!
ترامپ جىل بويى مەرەكەلىك كەش وتكىزبەكشى
الەم • بۇگىن، 15:30
قازاقستاننىڭ ءبىلىم باسقارمالارىندا مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى
قازاقستان • بۇگىن، 15:18
قوعام • بۇگىن، 15:00
ايگىلى فۋتبولشى زلاتان يبراگيموۆيچ مانسابىن اياقتادى
فۋتبول • بۇگىن، 14:21
الماتىلىق پوليتسەي ارىپتەسىنىڭ قولىنان قازا تاپتى
وقيعا • بۇگىن، 13:30
«وركەن» سپورت مەكتەبىنىڭ قىزمەتكەرلەرى 16 ملن تەڭگە جىمقىرعان
قوعام • بۇگىن، 13:18
ۇقساس جاڭالىقتار