«قارا جورعا»: اڭىز بەن اقيقات

جاقىندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جولداستار» اتتى رومانىن وقىپ وتى­رىپ مىناداي قىزىقتى جايتقا دۋ­شار بولدىم. ءبىز «قازاقتىكى ەمەس» دەپ كەرى يتەرىپ جۇرگەن «قارا جورعا» تۋرا­لى جانسۇگىروۆ كەزىندە تاسقا تاڭ­با باسقانداي ەتىپ جازىپ كەتىپتى. ء«بىر مەزگىلدە جيىنداعى جىگىتتەر قول شاپالاقتاپ كوكەن دەگەن جىگىتتى كۇي تارتۋعا سۇرادى. كوكەن كەدەي ءۇيدىڭ با­قا­نىنداي قاتقان قارا جىگىت ەدى. ونىڭ دومبى­راعا تارتپايتىن كۇيى جوق. ورىسشا-قازاقشا كۇيدىڭ ءبارىن تارتادى. كوكەن دومبىرانى قولعا العاننان-اق جىگىتتەر ورتاسىن اشىپ بي­لەۋىن سۇرادى. كوكەن دومبىراسىن بۇراپ الىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى دە «قارا جور­­عا­نى» شەرتە ءجۇرىپ، ءوزى جورعالاپ بي­لەپ كەتتى. قىمىزداعى ءماجىلىس وعان الاقان سوعىپ، ايقايلاپ شالا ءب ۇلىندى دە قالدى.

كوكەن دومبىرانى ويناتتى، بي­لەتتى، ول شەگىن شەرتكەن جوق، ءوزى جۇ­­­دى­رىقتادى. قىمىز ىشكەندەر كوكەن­مەن بىرگە سەلكىلدەپ وتىرا المادى. ءبىر جاقتان عازبەكقارا كۇرىلدەپ:

– جاشىك! جاشىك! – دەپ ايقاي سالدى.

– جاشىك! جاشىك! – دەپ ءماجى­لىستىڭ ءبارى شۋلاپ كەتتى. بەلگىباي ءبىر جا­شىكتى الىپ كىرىپ ەدى، كوكەن ونى يىعى­نا قويىپ الىپ، ورىستىڭ «كاما­رينسكاياسىن» شەرتىپ، ءوزى دومبى­راعا بيلەدى».

ال بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟ قازاقتىڭ فولكلورىنان باستاپ جازبا ادەبيەتىنە دەيىن جەتىك بىلەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «قارا جورعانى» كوزسىزدىكپەن ءوز شىعارماسىنا قوستى دەيسىز بە؟ بىلايعى جۇرت بۇل ءبيدى موڭعولدارعا ءتان دەيدى. وسى پىكىردىڭ باسىن اشىپ الۋ ءۇشىن ءبىز موڭعوليادا تۋىپ-وسكەن، قازاق پەن موڭعولدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەبيەتىن جاقسى بى­لە­تىن اقىن سۇراعان راحمەت ۇلىنا حا­بارلاستىق. «1940 جىلدارى بۇل ءبي­دى موڭعولياداعى ءىشىنارا قازاقتار بيلەگەنى راس. بۇل جونىندە بىزدەن ۇل­كەن اقساقالدار ايتىپ وتىراتىن. «قارا جورعانى» موڭعولدار بىزدىكى دەپ ايتپاي­دى، ولاردا «جالام-قار» دەگەن بي بار، قازاقشا ماعىناسى «جالىم جور­عا» دەگەن ءسوز» دەگەن شىنايى ءسوزىن ايتتى.

ليبرەتتوسىن مۇحتار اۋەزوۆ جازعان «ايمان-شولپان» وپەراسىندا دا «قارا جورعا» ءبيى تۋرالى ايشىقتى كورىنىس ورىن الادى. بۇل جونىندە مىنا دەرەككە توقتالايىق. 1934 جىلى قازاقتىڭ وپەرا-بالەت
تەاترى «ايمان-شولپان» وپەراسىندا ورىندالاتىن قازاقتىڭ بيلەرىن ساحنالاۋ ءۇشىن وزبەكستاننىڭ «گورلي-ارني» ەتنوگرافيالىق ءان-بي ءانسامبلىنىڭ ءبيشىسى الي اردابۋتتى قازاقستانعا ارنايى شاقىرادى. بي شەبەرى قازاق ءبيىن ساحنالاۋدان بۇرىن جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىمەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسادى، سوسىن «كەلىنشەك» پەن «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ادەمى ىرعاعىنا بي دايىندايدى. انە سول اردابۋت قويىلىمدا «قارا جورعا» ءبيىن تۇڭعىش رەت ساحناعا كوتەرەدى، جۇرت جاقسى باعاسىن بەرەدى. بۇل دا وسى ءبيدىڭ تاريحى حاقىنداعى ءبىر بەلگى.

«قارا جورعانى» اۋەلدەگى قازاق­تار «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ىرعا­عىمەن بيلەگەنى راس. جالپى بي ونەرى ادامزاتتىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە دامىدى دەسەك، «قارا جورعا» كۇيى مەن ءبيى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسقانىن ءبيدىڭ ءوزى دالەلدەپ تۇر. ال مىنا ءبىر دەرەككە نازار سالساق، بۇل ءبيدىڭ تاريحى ءتىپتى ارىعا كەتەدى. تاريحشى قانات وسكەنباەۆ قاتارلىلار قۇراس­تىرعان «قازاقستان مادەنيەتىنىڭ اتلاسى» اتتى كىتاپتا: «رەسەيگە بارعاندا ونداعى مۇراعاتتاردان «قارا جور­عا» ءبيىنىڭ ەلەمەنتتەرىنە، قيمىل قوزعالىسىنا ۇقسايتىن سۋرەت­تەردى تاپتىق» دەپ جازادى. بۇل دايەكتەمە اتالعان ءبيدى تەك قىتايداعى جانە وزگە شەت مەملەكەتتەردەگى قازاقتار اراسىنا عانا ەمەس، كۇللى جەر بەتىندەگى قازاق حالقى اراسىنا كەڭ تاراعانىن ايعاقتايدى. قازاق ءبيىنىڭ ەسكى ۇلگى­لەرىنەن «قىلىش ءبيى»، «ساداق ءبيى»، «باقسى ءبيى» سياقتى بيلەر بار. كۇندەر­دىڭ كۇنىندە وسى بيلەردىڭ بىرەۋى ەل اراسىندا ۇمىتىلىپ جاتسا، ونى دا بىزدىكى ەمەس دەپ تانىماسقا سالامىز با؟ اتالعان حالىق بيلەرى ەجەلگى بابالارىمىز وزدەرى ءومىر سۇرگەن كەڭ تىنىستى ءومىردى كورنەكى بي ارقىلى بىزگە جەتكىزگىسى كەلگەنىن بايانداپ تۇرماي ما؟ قىتايدىڭ شانحاي قالاسىنان شى­عاتىن سۋرەتتى جۋرنالدىڭ 1983 جىل­عى ءبىر سانىندا حان پات­شالىعى تۇسىندا قازاقتىڭ (ول كەزدە اتقا مىن­گەن كوشپەندى دەي­دى) حالىق ءبيى حانزۋ ورداسىنىڭ توعى­زىنشى تارما­عىنا ەنگىزىلدى، اتى – جىلقى ءبيى» دە­گەن دەرەك ۇشى­راسادى. ولاردىڭ «جىل­قى ءبيى» دەپ وتىرعانى «قارا جور­عا» بولۋى ابدەن مۇمكىن. ەستۋگە قارا­عان­دا، وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن قى­تايداعى التاي ايماعى وڭىرىن­دە وتكەن ۇلكەن استا بەس ءجۇز قارا جورعا­مەن تا­باق كوتەرىپ، قوناقتارعا ەت تارتقان ەكەن.

«بىلعارى ەتىك قوس تابان،

قونىشىن قايىرىپ تاستاعان.

«قارا جورعا» بيىمەن،

تويدىڭ باسىن باستاعان.

جۇدىرىعى توقپاقتاي،

جاۋىرىنى قاقپاقتاي.

تىزگىن ءىلىپ تىسىنە،

تاباق-تاباق ەت تارتقان»

دەپ جىرلاعان اقىندار وسى ءبيدىڭ ىرعاعىنا العاش رەت ءسوز جازعان دەسەدى. مۇحتار اۋەزوۆ قازاقتىڭ بي ونەرى تۋرالى كوزقاراسىندا:«بiزدiڭ قازاق حالقى دارىندى، ونەرپاز حالىق، ءان، كۇي سىندى مۇرامىزدا شەك جوق. ال قازاق حالقىنان قالعان بي ونەرىنەن مۇرا وتە از. جاڭا ۇرپاق وسى بيدi قولعا العانى ءجون. مەنiڭ بايقاۋىمشا وسى ونەرگە تالپىنىپ جۇرگەن شارا سياقتى جاستار بار. ودان بiر نارسە شىعاتىنىن سەزەمىن. ال قاي ونەردi الساق تا، وپەرا بولسىن، مۋزىكا تەاترى بولسىن، ونىڭ ءبارi بيسiز بولمايدى. قازاقتىڭ ميداي دالاسى...كوكپاردى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiپ كورiڭiز. باي­گەنi كوردiڭiز بە؟ جورعانىڭ ءجۇرi­سiن كوردiڭ بە؟ مiنە، وسىنىڭ ءبارi قيمىل-قوزعالىس» دەيتىن سوزىندەگى «جورعانىڭ ءجۇرىسى» وسى «قارا جورعا» ءبيى بولماسىنا كىم كەپىل؟ «استانا اقشامى» گازەتىندە جاريالانعان جۋرناليست ءنازيرا بايىربەكتىڭ ءبىر ماقالاسىندا بۇل بي تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرىلەدى. «تاعى دا بيشi، قازاق كسر-نiڭ حالىق ءارتiسi، قازاق كسر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi شارا جيەنقۇلو­ۆا­نىڭ سوزiنە سۇيەنۋدi ءجون كوردiك. «دومبىرا تارت دەسە، ءبالسiنiپ وتىرىپ الاتىن نەمەسە جۇرت ارقاسى قىزا باستاسا، قاس قىلعانداي جوق بوپ كەتەتiن جۇماباي دا تابىلدى. «قارا جورعا»، «كەلiنشەك»، «ايجان­قىزداردى» دوڭگەلەتكەندە ءوزiڭنiڭ دە قالاي دوڭگەلەنiپ كەتكە­نiڭدi بiل­مەي­سiڭ»، – دەلiنەدi عۇمىر­ناما بەتتە­رiندە. ء«ومiرiم مەنiڭ – ونەرiم». «جا­زۋ­شى» باسپاسى 1992 جىل. 15-بەت.) ارينە، «قارا جورعا­نى» اقتاپ الۋ ءۇشىن وسىنداي دەرەكتەر مولىنان تا­بى­­لادى. بىراق بىزگە كەرەگى وزىمىزگە بوتەن­د­ىگى جوق ونەرگە مۇرىن ءشۇيىرىپ قاراماۋ عانا.

قىتايدىڭ سانجى وبلىسى قۇ­تىبي اۋدانىنداعى جارتاس سۋ­رەت­تەرىندە «قارا جورعا» ءبيى­­نىڭ قي­مى­­لى­نا ۇقساس سۋرەتتەر كەز­دەسەدى. بۇنى سول ەلدەگى مادە­نيەت­تانۋشى عا­لىمدار ءسوز جوق «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تاسقا قاشالعان نۇس­قاسى دەپ تانىدى. شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ جان-جاققا شاشىلىپ قالعان مۇرالارىمىز جەتەرلىك. وتىز جىلدىڭ وزىندە ولاردىڭ كوبىن جيناپ، ەلگە قايتارىپ، ءتىپتى وزىمىزدىكى ەتىپ تاۋەلدەي الماي كەلەمىز. قۇددى ەل اراسىنا كەڭ تارالعان اندەردى «حالىق ءانى» دەپ اتاعانىمىز سياقتى، جۇرت جابىلا بيلەگەن بيلەردى دە «حالىق بيلەرى» دەپ وزىمىزگە تاۋەلدەيتىن ۋاقىت جەتتى. «قارا جورعانى» موڭعولدار بىزدىكى دەمەسە، ارينە، ول ەندى بىزدىكى بولماي قايتسىن؟!