مۇناي-گاز نارىعىنداعى مونوپوليستەر

نارىقتاعى ۇلەسى اۋقىمدى

اگەنتتىكتىڭ وكىلى ايتقانداي، ولاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك جوق. بولشەك ساۋدادا ەكى كومپانيادا نارىقتاعى نەمەسە وزدەرى بەلگىلەگەن باعالارعا باسىمدىق بەرۋگە تىرىسادى. ال ىشكى نارىققا ىرىكتەلەتىن مۇنايدىڭ كولەمى قانداي دا ءبىر ولشەمسىز ايقىندالادى.

كوتەرمە نارىقتا دا «قازمۇنايگاز» بەن PetroSun كومپانياسى وزگەلەرگە دەس بەرمەي تۇر. ەگەر دە ءبىرىنشىسى 100% مەملەكەتتىك كومپانيا بولسا، PetroSun اكتسيالارىنىڭ 50%-ى CNPC-گە، ال قالعانى جەكە كومپانياعا تيەسىلى.

«11 ملن توننا مۇناي ءونىمىنىڭ 2/3 بولىگى تىكەلەي بولشەك ساۋدا جەلىلەرىنە جانە ءۇشىنشى بولىگى، ادەتتە ەشقانداي دا ينفراقۇرىلىمى جوق قايتالاما كوتەرمە ساۋدامەن اينالىساتىندارعا ساتىلادى. قازاقستان وتىن قاۋىمداستىعىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس «قازمۇنايگاز» بەن CNPC توبىنا كىرمەيتىن تاۋەلسىز جاعار­ماي قۇيۋ ستانسا جەلىلەرى مۇناي ونىمدەرى­نىڭ جەتىسپەيتىن كولەمىن دەلدالدار­دان («گەليوس» – 65%-عا دەيىن، «گازپروم مۇناي-قازاقستان» – 80%-عا جانە ۇساق جەلىلەر – 90%-عا دەيىن) الۋعا ءماجبۇر. وسىلايشا، مۇناي ونىمدەرى نارىعىندا دەلدالدار­دىڭ ەكى بۋىنى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، مۇناي تاسىمالداۋشىلار (پەتروسان جانە قازمۇنايگاز) جانە ولارمەن بايلانىستى ءتيىستى ينفراقۇرىلىمى جوق كوتەرمە ساۋدامەن اينالىساتىندار. مۇناي تاسىمالداۋشىلاردىڭ مارجاسى 30%-دى، ولارمەن بايلانىستى دەلدالداردىڭ ۇلەسى 10-15%-دى قۇرايدى»، دەدى ر.احمەتوۆ.

بولشەك ساۋدا نارىعىندا Petro Retail (بۇرىنعى «قازمۇنايگاز») جانە Sinوoil كومپانياسى باسىمدىققا يە. سوڭعىسىنا نارىقتىڭ نەگىزگى ۇلەسى تيەسىلى. Sinooil ءونىمنىڭ قاجەتتى كولەمىن ءوزىنىڭ ەنشىلەس كومپانياسى Petrosun-نان السا، Petro Retail بۇرىنعى قوجايىندارى «قازمۇنايگازعا» سۇيەنەدى. قالعان جەلىلەر مەن ۇساق جاعارماي قۇيۋ ستانسالارى سۇيىق وتىننىڭ كەمىندە ۇشتەن ءبىرىن دەلدالداردان ساتىپ الادى.

گاز نارىعى باسەكەلەستىك ورتاعا بەرىلە مە؟

وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى دەپار­تا­مەنتى ەلەكتر ەنەرگەتيكا جانە كومىر باسقار­ماسىنىڭ باسشىسى قۋات اسام­بەكوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، 2012 جىلى «قازترانسگاز» كومپانياسى قۇرىلىپ، زاڭعا سايكەس وعان مونوپوليالىق قۇقىق­تار بەرىل­دى. سەبەبى سول كەزەڭدە ەلىمىزدە گازداندىرۋ پايىزى تومەن جانە كوگىلدىر وتىن تاپشى بولعان ەدى.

«قازىر گازدى ءوندىرىپ، تۇتىنۋ مەن ونىڭ باعاسىنا بايلانىستى وڭ ءۇردىس باي­قالىپ جاتىر. سوندىقتان مونوپوليا­سىزداندىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى ونىڭ بىرنەشە جولىن ۇسىنۋدا – قىسقا، ورتا جانە ۇزاقمەرزىمدى شارالاردى ىسكە اسىرۋ. بىرىنشىدەن، گاز مونوپولياسىنا تىكەلەي بايلانىستى ەمەس قىزمەتتەردى شارتتى شەكتەۋ. ەكىنشىدەن، ورتا جانە ۇزاقمەرزىمدى شارالاردى قاراستىرۋ. قازىر گاز جەتكىلىكتى بولعانىمەن تۇتىنۋ كولەمى ارتىپ كەلەدى. بۇگىندە ەكسپورتقا كەتەتىن گاز كولەمى تومەن باعامەن ىشكى نارىققا جىبەرىلىپ، سۋبسيديالانىپ وتىر. 2025 جىلدان باستاپ ورتا جانە ۇزاقمەرزىمدى شارالار تەڭگەرىمى ورناعاندا، گاز سالاسىن تولىق باسەكەلەستىك نارىققا بەرۋگە مۇمكىندىك تۋادى»، دەدى ق.اسامبەكوۆ.

كوگىلدىر وتىندى جەتكىزۋ ءتارتىبى ب ۇلىڭعىر

بۇگىندە تاۋارلىق گاز نارىعىنىڭ 95%-ى QazaqGaz كومپانياسىنىڭ قىز­مەتى ارقىلى ۇسىنىلعان. بۇل ۇيىم گازدى مونوپوليالىق قۇقىقپەن ساتىپ الۋعا يە. قازىر ءوندىرىس كولەمى تۇتىنۋ كورسەت­كىشى­نەن اسىپ، ەكسپورتقا 7 ملرد تەكشە مەتر گاز جىبەرىلدى. باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ وكىلى ايتقانداي، ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىس ەسەبىنەن گازدىڭ ىشكى باعاسى سۋبسيديالانادى.

«2020 جىلدان بەرى ىشكى تۇتىنۋ كولەمىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى تاۋارلىق گاز ەكسپورتى ورتا ەسەپپەن 30%-عا قىسقارىپ كەلەدى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا، 2025 جىلعا قاراي تاۋارلىق گازدى تۇتىنۋ كولەمى 27 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن ۇلعايىپ، گاز تاپشىلىعى 1،6 ملرد تەكشە مەترگە جەتەدى. دەمەك 2025 جىلدان باستاپ ەكسپورتتىڭ ازايۋى­نا بايلانىستى تاۋارلىق گازدىڭ ىشكى باعالارىن سۋبسيديالاۋعا مۇمكىندىك بولمايدى. نارىقتا گازدى ساتۋدىڭ بارلىق كەزەڭىندە باعانى رەتتەۋدىڭ مەملەكەتتىك تەتىگى قولدانىلادى. بۇل گازدى جەر قويناۋىن يگەرۋشىلەردەن ساتىپ الۋدان باستاپ، كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا نارىعى، سونداي-اق تاسىمالداۋ قىزمەتىن قامتيدى»، دەدى ر.احمەتوۆ.

ىشكى نارىقتا باعا قالىپتاستىرۋ جۇيەسى دە جەتىلدىرىلمەگەن. ماسەلەن، سالالىق رەتتەۋشى بەكىتكەن باعالاردىڭ الشاقتىعى 16 ەسەگە جوعارى نەمەسە مىڭ تەكشە مەتر گاز ءۇشىن 600-دەن 10 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بەلگىلەنەدى. بۇعان قوسا گاز جەتكىزۋ ءتارتىبى ناقتىلانباعان. مۇنىڭ سالدارى رەسەيدەن باعاسى قىمبات گازدى يمپورتتاۋ فاكتىلەرىنە اكەلىپ سوقتىردى. بىلايشا ايتقاندا، ەلىمىزدە گازدى جەتكىزۋ پروتسەسىندە كۆوتالار مەن باعالاردى قالىپتاستىرۋدا اشىقتىق بولماي تۇر.

مونوپولياسىزداندىرۋ پروتسەسى باستالدى

تاۋارلىق گازدى تاسىمالداۋ نارى­عىندا تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىلەرى دە جوق ەمەس. ولار تاراتۋ جەلىلەرى بويىنشا قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى. ونىڭ قاتارىندا «ينتەرگاز ورتالىق ازيا» اق، «ازيالىق گاز قۇبىرى» جشس، «بەينەۋ شىمكەنت گاز قۇبىرى» جشس جانە «قازترانسگاز ايماق» اق بار. تابيعي مونوپوليالار سۋبەك­تىلەرى شىعىندارىنىڭ 35%-ى گاز قۇ­بىر­لارىنىڭ تەحنيكالىق پايدالا­نۋىن اۋتسورسينگكە بەرۋ جولىمەن مەم­لەكەتتىك تاريفتىك رەتتەۋدەن شىعارىل­دى. ناتيجەسىندە، 2019-2021 جىلدار ارالىعىن­دا وسى جۇمىستاردىڭ قۇنى 42%-عا ۇلعايدى.

تاۋارلىق گازدىڭ بولشەك ساۋدا نارى­عىندا مونوپولياسىزداندىرۋ پرو­تسەسى باستالىپتى. مىسالى، 6 وڭىردە جەكە وپەراتورلاردىڭ ۇلەسى 15-20%-عا دەيىن جەتەدى. بولشەك ساۋدا وپەراتورى «قازترانسگاز ايماق» جۇمىس كولەمىنىڭ شامامەن 70%-ىن باسقا ۇيىمدارعا اۋتسورسينگكە بەردى. الايدا بۇل ۇيىمداردىڭ قىزمەتتەرىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ناقتىلادى اگەنتتىك وكىلدەرى.

«كەيىنگى 5 جىلدا «قازترانسگاز ايماق» اق-نىڭ باسقا ۇيىمدارعا بەرىلگەن قىزمەتتەرى ءبىر عانا جەتكىزۋشىلەرمەن سۇيەمەلدەنىپ كەلەدى. مىسالى، بيللينگ (بۇل كومپانيا ۇسىناتىن قىزمەتتەر مەن ساتىلاتىن تاۋارلار ءۇشىن كليەنتتەر­گە ارنالعان ەسەپ ايىرىسۋ جۇيەسى) قىز­مەت­تەرى 10 تاسىمالداۋشىعا ۇسىنىل­عانى­مەن، ولاردىڭ قۇرىلتايشىسى بىرەۋ. وسىلايشا، بولشەك وپەراتور جۇمى­سى­نىڭ كەمىندە 70%-ىن اۋتسورسينگكە بەرۋ فاكتىلەرى جانە نارىقتا باسقا دا بولشەك وپەراتورلاردىڭ بولۋى نارىق­تىڭ مونوپولياسىزداندىرۋعا، ۇلت­تىق وپەراتوردىڭ اكتيۆتەرىن جەكە كومپانيا­لارعا بەرۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرەدى»، دەدى باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.