ماو تسزەدۋنعا قوبىز سىيلاعان قازاق

الماتى قالاسى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ باس ساراپشىسى ءلايلا قاسىم­قىزىنىڭ ايتۋىنشا، اتالعان ءارحيۆتىڭ №435 قور، 22،23-ىستەرىندە قامار قاسىموۆ تۋرالى قۇندى ماتەريالدار ساقتالعان. ونىڭ ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى مىناداي ءبىر وقيعا بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. 1934 جىلى الماتىدا قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارىن جاسايتىن ونەرشىلەردىڭ سلەتى وتەدى. سلەتتى باسقارىپ جۇرگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ ماسكەۋ قالاسىنان قازاق اندەرىن جيناقتاۋشى زاتاەۆيچتى شاقىرىپ، وسى سلەتتە قازاق مۋزىكاسىنان انسامبل قۇرماقشى بولىپ، اسپاپتار جاسايتىن شەبەرلەر ىزدەيدى. انە سول شاقتا شەبەرحانادا باس شەبەر بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قامار قاسىموۆتى تەمىربەك جۇرگەنوۆ وزىنە الدىرادى. بۇل كەزدەسۋ تۋرالى ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «ەي، مۇرت، ءبىز وركەستردى قۇرىپ وتىرمىز، مىنا ەكى كىشكەنە دومبىرادان نە شىعادى، ماستەر ادامسىڭ، باسقا ەلدەردىڭ اسپابىن كورىپ، اسپاپتى دامىتۋعا، ءوز كاسىبىڭنىڭ سوڭىنا ءتۇس، ارتىن وزىمە قويا بەر»،  دەدى»، دەپ جازادى.

وسى ءبىر ىنتالى تاپسىرمادان كەيىن شەبەر قاسىموۆ دۇنيە جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىمەن جاقىن تانىسىپ، كاسىبي ماماندارمەن پىكىرلەسىپ، ءار نوتاعا ىڭعايلى ىشەكتىڭ كۇشىنە، شاناعىنىڭ ۇلكەندىگىنە موينىنىڭ ۇزىندىعىنا قاراي كەرەكتى دىبىستى تاۋىپ شىعۋعا بەل بايلايدى. ونىڭ ەرىك-جىگەرى، كاسىبىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى، سەنىمى ونىڭ 13 اسپاپتى ءوزى ويلاپ تاۋىپ، 6 اسپاپتى جاڭارتۋىنا كۇش بەردى. سىن ساعاتتا مۇنداي باتىلدىق تانىتۋ ارينە قامار قاسىموۆ سياقتى دالا كوكىرەك ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. «مادەنيەتىمىز بەن ونەرىمىزدىڭ تاريحىندا ءان ەركەسى كۇلاش پەن امىرە، ساز ەركەسى ءشامشى، بي پاتشايىمى شارا، كۇي اناسى دينا ەسىمدەرى قالاي ورىن السا، قامار ەسىمى دە – قازاق ونەرىنىڭ اسپاپتانۋشى ىسىندە وزىنە لايىق سونداي ورىن الاتىن تۇلعا»، دەيدى اكتەر كاۋكەن كەنجەتاەۆ.

قاسىم شەبەر جاساعان، سىيعا تارتقان قىمبات اسپاپتار مەن مۇرالار وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى ءستاليننىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قازاق حالقىنىڭ اتىنان سىيعا تارتىلعان دومبىرا ەدى. ال تاعى ءبىرى ك.ۆوروشيلوۆتىڭ قىتايعا بارعان ساپارىندا قازاقستاننىڭ اتىنان ماو تسزەدۋنعا سىيلىققا بەرىلگەن قىلقوبىز. ونىڭ 1925 جىلى ا.ۆ.لۋناچارسكيدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ماسكەۋدىڭ مۋزىكا شەبەرحاناسىندا ءانشى امىرە قاشاۋباەۆقا سول جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كونتسەرتكە ارناپ دومبىرا جاساعانى، قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق وركەستردىڭ مۋزىكا اسپاپتارىن جاساۋى دا ەرلىكپەن پاراپار ءىس. وسىنداي ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا ول ماسكەۋدەگى پ.ي.چايكوۆسكي اتىنداعى شەبەرحانادا قىزمەت اتقاردى. ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن جانە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.

پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدا­نىنا قاراستى تورايعىر اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، زەينەتكەر شولپان ابىلعازى­قىزى ءبىر سۇحباتىندا: «قامار قاسىموۆ ورىس وركەسترىنىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق ور­كەس­ترى­­مىزگە ارنالعان شىعارمالار ەرەك­شەلىگىن بە­رە المايتىندىعىن، سون­دىق­تان ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ ءۇن ەرەكشەلىگىن، تابيعاتىن بۇزىپ الماۋ ءۇشىن وركەستر اسپاپتارىنىڭ قۇرامىن تابۋدا باسقاشا ىزدەندى. ءسويتىپ، ول حالىق شەبەرلەرى جاساعان كونە اسپاپتاردى باسشىلىققا الدى. قامار قاسىموۆ ءتۇرلى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كورمەلەرگە دە قاتىسقان. وزىنە قاتىستى جيعان-تەرگەن جەكە ارحيۆىندە اراب ارپىمەن جازىلعان 48 بەتتىك 7-8 قالىڭ داپتەر، كوپتەگەن سۋرەت، اسپاپتىڭ ءتۇرلى ۇلگىدە تۇسىرىلگەن فوتو-قۇجاتتار، «قازاق كسر-ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» كۋالىگى، ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن العانى جونىندە دەرەكتەرى مەن حاتتارى ساقتاۋلى»، دەيدى. تاعى ءبىر دەرەك­تە قامار قاسىموۆتىڭ سۇلتانماحمۇت اقىن­مەن كوڭىلى جاقىن دوس بولعانى ايتى­لادى. سول ءۇشىن سۇلتانماحمۇت دوستى­عى­مىزدىڭ بەلگىسى بولسىن دەپ گۇلايىمنىڭ اتىن قاماردىڭ ەسىمىمەن اتاپ كەتكەن ەكەن.

قاس شەبەردىڭ ءانشى عاريفوللا قۇرمان­عاليەۆكە دە ءبىر جاقسى دومبىرا جاساپ بەرگەنىن ءبورىباي كارتەننىڭ ماقالاسىنان وقي الامىز. اتالعان ماقالادا مىناداي ءبىر جاقسى ەستەلىك بار: «دومبىراڭىزدى كورسەك...» – دەدىم. ءانشى قارت ەسىك جاققا موينىن بۇرىپ، اس ۇيدە شارۋاسىن ىستەپ جۇرگەن قىزىنا داۋىستادى: «شاكۋن، ا، شاكۋن...» «و نە، پاپا؟» «دومبىرانى...» «قازىر، پاپا». شاھريزادا اپاي قارا قوراپتى اكەلىپ، ديۆانعا سۇيەپ قويدى دا قايتا شىعىپ كەتتى... لىپ ەتىپ ورنىمنان تۇرىپ، قۇنداعىنان شىعاردىم. ماقسات ەكەۋمىز توڭكەرىپ، اينالدىرىپ، قىزىقتاۋدامىز. تۇرقى وتە شاعىن. اۋىق-اۋىق سالماقتاپ كورەمىز. مىسقالداي سالماعى جوق. شاناعىنىڭ جيەگىنە ءتۇرلى-ءتۇرلى تاستار ويىپ سالىنىپ، 14 پەرنە بايلانعان. قوڭىر قىزىل تۇسپەن بويالىپتى.

– بۇل دومبىرانى جاساعان قازاق... – قارت ءانشى ءسال كىدىرىپ ويلاندى.

– تۋ-ھ-ھ، اتىن ۇمىتىپ قالعانىمدى قاراشى! الگى مۇرتىنىڭ ەكى جاعىن شيراتىپ قويعان شەبەر بار ەمەس پە؟ – دەدى سوسىن قىزىنا.

– اتى قامار، پاپا! – دەدى شاھريزادا اپاي.

– دۇرىس، قامار! ونىڭ شەبەرحاناسى تاپ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ استىندا بولاتىن. قازىر چاسوۆوي ما، بىردەڭە... مىقتى شەبەر ەدى. سونىڭ جاساعانى عوي. 35-ءشى جىلى. تەك بەتىن ەكى رەت الماستىرىپ سالعىزدىم». وسىدان-اق ءبىز قامار قاسىموۆتىڭ ءوز سالاسىنىڭ بىلىكتى مامانى، ۇلتى ءۇشىن ەشتەڭەسىن ايامايتىن ازامات ەكەنىن اڭعارامىز. قامار قاسىموۆتىڭ ەلىم دەپ سوققان جۇرەگى 1966 جىلى الماتى قالاسىندا توقتادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز قامار قاسىم ۇلى ەڭ العاشقى شەبەرحاناسىن جامبىل اتىنداعى فيلارمونيادا اشىپ، ۇلتتىق اسپاپتار جاساۋعا كۇش-جىگەرىن سارقا جۇمساعانىن ول تۋرالى دەرەكتەر راستايدى. ونىڭ ءۇمىتى مەن سەنىمى، تىلەگى ۇلتىنا قىزمەت ەتۋ بولعانى داۋسىز. شەبەردىڭ اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازباسىنداعى «مەنىڭ بولاشاعىمنان كەيىنگى بارىم دا،باقىتىم دا وسى ونەرىم» دەگەن ءسوزى وسى ءسوزىمىزدى راستايدى. ارتىنا سونى ءىز قالدىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى قامار قاسىموۆتىڭ اتى ەل ەسىندە ساقتالا بەرمەك. ول جاساعان قۇندى اسپاپتار دا ەل يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتە بەرەتىنى داۋسىز.