قازاقتىڭ «ءحارري پوتتەرى» قاشان جازىلادى؟

بۇگىنگى قازاق وقىرمانى قانداي شىعارمالاردى وقۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ «مەنىڭ اتىم قوجادان» كەيىن بالالار تۇشىنىپ وقيتىن شىعارمالار نەگە جازىلماي جاتىر؟ ءبىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىمىز بەن فولكلورلىق قۇن­­­­­­دى­­لىقتارىمىزدى نەگىز ەتىپ، با­لا­­­­­لا­­ر­عا ۇنايتىن شىعارمالار جازۋ­عا بو­­لار ەدى عوي...

مولداحمەت قاناز:

– «بەكەڭ – بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسىنان» كەيىن بالالار تۇشىنىپ (؟) وقيتىن شىعارمالار نەگە جازىلماي جاتىر؟» دەگەن ساۋال تىم ۇشقارى. بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىل­دارى ۇيىمداستىرىلا باستاعان رەس­پۋب­لي­كالىق جابىق بايگەلەردەن باستاپ، كەزىندە «جالىن» باسپاسى شىعارعان، 2000 جىلدان بەرگى دە كونكۋرستاردا سۇرىپتالعان تالاي ۇلكەندى-كى­شى­لى شى­عار­مالاردى مۇرنىنان ءتىزىپ شىعۋ قاجەت. بۇل تۋرالى ناقتى دەرەك تا­جىريبەلى رەداكتورلاردىڭ سوڭعى تۇياعى، كو­نەنىڭ كوزى شارشاپ-شالدىعىپ ءجۇرىپ، كەشە عانا «قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ» ون تومدىق انتولوگياسىن شىعارىپ وتىر­عان بايبوتا سەرىكباي ۇلىنىڭ قو­لىن­دا تۇر. ولار تۇگەلدەي جاۋھار دەۋگە اۋىز بارمايدى، ءبارى تاتىمسىز دەۋگە ۇيات تا جى­­بەرمەيدى.

تولىمبەك ابدىرايىم:

– تاۋەلسىزدىك العالى قازاق كىتاپ وقۋ­دى ازايتتى. وعان دالەل – جىلدان-جىل­عا تارالىمى كەمىپ بارا جاتقان گا­زەت-جۋرنالدار، ساپاسىز شىعىپ جات­­­­قان كىتاپتار. بالا كوڭىلىنەن شى­عا­تىن، تۇ­شىنىپ وقيتىن تۋىندىلار بول­­­ما­عان­­دىقتان جاس وقىرمان الەۋ­مەت­­تىك جە­لى­مەن، سمارتفونمەن، تيك-توك كورۋمەن اي­­نالىسىپ كەتتى.

زامان تالابىنا ساي بالالار بۇلاردى دا مەڭگەرۋى كەرەك. نە نارسەنىڭ دە شەگى بار، تىم اۋەستەنىپ كەتپەۋى ءتيىس. پسيحولوگ مامان­­داردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، جاعىم­سىز باع­دارلامالاردى تۇراقتى كورۋ بالا­­لار­دىڭ پسيحيكاسىنا ۇلكەن سالماق تۇسى­رەدى ەكەن... كىتاپ دۇكەندەرىنەن با­لا­لارعا ارنالعان ۇزدىك كىتاپتاردى تابا المايسىز. بولعان كۇندە سيرەك. ال ماس­كەۋ باسپالارىنان شىعىپ جاتقان كى­تاپ­تار جۇتىنىپ تۇر. بەزەندىرىلۋى مەن سا­لىنعان سۋرەتتەردەن ءمىن تاپپايسىز. نيكولاي نوسوۆتىڭ، ەدۋارد ۋسپەنسكي­­دىڭ، ۆيكتور دراگۋنسكيدىڭ، ەۆگەني نوسوۆتىڭ ت.ب. جازۋشىلاردىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارى جىلدا شىقسا دا، سورەدە كوپ تۇرمايدى. بۇل كىتاپتاردىڭ مۇقاباسى ادەمى، ەرەسەك ادامنىڭ ءوزى قىزىعادى. باعاسى دا قىمبات ەمەس.

جاڭا جىل قارساڭىندا، شىمكەنت قا­لاسىن­داعى ءاليا مولداعۇلوۆا اتىن­دا­عى №29 ورتا مەكتەپتىڭ 5-7 سىنىپ وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋ كەشىم ءوتتى. وقۋ­شىلار كوپ ەڭبەكتەنىپ، جاقسى دايىن­­دالىپتى. «تۇنجىر» پوۆەسىم بويىن­شا 12 تاراۋدان تۇراتىن ساحنالىق قويى­لىم كورسەتتى. كولەمى شاعىن اڭ­گى­مە­لەرىمدى وقىدى. بالالار كىتاپ وقۋ­عا قۇشتار، كوپ نارسەنى بىلگىسى كەلەدى، قويعان ساۋال­­دا­رى دا سان الۋان. ايتايىن دەگەنىم، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي ء«بىر ەل – ءبىر كىتاپ» اكتسياسى اياسىندا ۇزدىك 30 كىتاپ تىزىمىنە ەنگەن بالالارعا ار­نال­عان مەنىڭ «الابۇعا اۋلاعان كۇن» دەگەن كىتابىمدى كىتاپحاناشىلار تابا الماي، وبلىستىق بالالار كىتاپحانا­سىن­داعى 2 دانا جيناقتىڭ بىرەۋىن ازەر سۇراپ الىپتى. بىلتىر ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇك­پىرىنەن «الابۇعا اۋلاعان كۇن» جي­­­ناعىن ىزدەپ، كوپ كىتاپحاناشىلار تە­لە­­فون شالدى. دەمەك، مەملەكەتتىك تاپ­­­­­­­سى­­رىسپەن 2 مىڭ دانامەن عانا جا­رىق كو­رەتىن كىتاپ تارالىمىن كوبەي­تۋ كەرەك. كوپ جاعدايدا بالالارعا ار­نال­عان كىتاپتاردىڭ بەزەندىرىلۋى سىن كوتەرمەيدى. كەيىنگى جىلدارى «اتا­مۇرا»، «ارۋنا»، «الماتى-كىتاپ»، «فو­ليا­نت» باسپالارى ساپالى كىتاپتار شى­عا­را باستادى، بىراق نارقى ۋداي. كىتاپ وقۋعا نيەت جانە جاعداي كەرەك. بالالارعا ار­نالعان كىتاپتار قولجەتىمدى بولعانى ءجون. قىمبات كىتاپتى ەكىنىڭ ءبىرى ساتىپ الا المايدى.

اتاقتى عالىم، ماتەماتيك، فيزيك ەينشتەيننىڭ ءوزى: «مەنىڭ كىم بولۋىما تۇرتكى بولعان الەمگە ايگىلى گاۋس ەمەس، دوستوەۆسكي!» دەيدى. دوستوەۆسكي داۋ جوق، دانىشپان جازۋشى. بىراق ونىڭ ماتەماتيكا، فيزيكاعا ەشقانداي قاتىسى جوق! سويتە تۇرا الەمگە ايگىلى عالىمنىڭ، ۇلى عىلىمي جاڭالىقتىڭ ارتىندا دوس­توەۆس­كي تۇر دەپ كىم ويلاعان؟!.

«ادەبيەت دەگەن – ادامگەرشىلىككە سۇيىس­­پەنشىلىك!» دەيدى عابيت مۇ­سى­رەپوۆ. قازاق، ورىس، الەم ادەبيە­تىن­دە مويىندالعان كلاسسيكالىق شىعار­ما­لار­دى وقۋ كەرەك. مۇنداي كىتاپتاردا تەرەڭ وي، جاقسى وقيعا، شۇرايلى ءتىل جانە رۋح كوتەرەر ەرەكشە قۋات بار! جا­زىل­عانىنا الپىس جىلداي بولسا دا، «مەنىڭ اتىم قوجا» – كلاسسيكالىق پوۆەست! ونىڭ باعىن اشقان – اتاقتى رەجيسسەر ابدوللا قارساقباەۆ تۇسىرگەن تاعدىرلى فيلم! «مەنىڭ اتىم قوجا» جاس تالعامايدى. تاماشا كينوفيلمدى مەكتەپتەگى بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن تاماشالايدى. بۇل تۋىندى الداعى ۋاقىتتا دا ءوز بيىگىندە قالا بەرەدى دەپ ەسەپتەيمىن. «مەنىڭ اتىم قوجا» سىندى دۇنيەلەر جازىلادى. ويتكەنى ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتاعان دارىندى جاستار قازىر بارشىلىق. ءار زامان ءوز تۇلعالارىن ومىرگە اكەلەدى. قازاق تۇرعاندا قازاق ادەبيەتى ولمەيدى!

ءمالىم جاعداي بولسا دا ايتايىن، قا­زاق­تىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن، مول مۇراسى­مەن ەشبىر ەل تەڭەسە المايدى. باتىرلار جىرىن، ليريكالىق ەپوستاردى قاي حا­لىق­تان تاباسىز؟! تابا المايسىز. قا­زاق­تىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ونىڭ ءبارى سىرەسىپ تۇر. قانشاما اشىلماعان دۇنيەلەرىمىز، ءارحيۆىمىز بار. كەزىندە اقسەلەۋ سەيدىمبەك «الپامىس باتىر» جىرىن قارا سوزبەن مولدىرەتە، توگىلتە بايانداپ ەدى. وسى ءۇردىستى جالعاستىرساق نۇر ۇستىنە نۇر. مەنىڭ دە وي-جوسپارىم كوپ... ۋاقىت تورەشى... ءبارى جالعىز جا­را­تۋشىنىڭ قولىندا...

تۇرسىنبەك الي ۇلى:

– بالالار قازىرگى كەزەڭدە ءدال وسىنداي شىعارمالاردى وقۋى كەرەك دەپ ناقتى ايتا المايمىن. بۇرىنعى بالالار مەن قازىرگى بالالاردى سالىستىرا المايسىڭ. تالعام دا، تۇسىنىك تە وزگەرىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءوزىمىز بالا كەزىمىزدە قولعا تۇسكەن كىتاپتىڭ بارلىعىن وقي بە­رە­تىنبىز. ول كەزدە ينتەرنەت جوق. اق­پا­راتتى كىتاپتان الاتىنبىز. كىتاپ كوپ ەدى. قازىر نە كوپ، اقپارات كوپ. ەلەك­ترون­دى تۇردە. ينتەرنەت بارلىعىن جاۋلاپ الدى. كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقۋ قال­دى. وسىنى جاقسى پايدالانعان ءجون. ادە­بيەت­تى ينتەرنەتكە سالۋ كەرەك. كىتاپ.كز­ دە­گەن سايت بار. كوپتەگەن شىعارما سول جەردە تۇر. وقىلىمى جاقسى. بىراق كوبى بۇرىن جازىلعان شىعارمالار. قازىر بالالار ادەبيەتى عانا ەمەس، جالپى ادە­بيەت توقىراپ تۇر عوي. ونىڭ سەبەبى بەلگىلى. قالاماقى جوق. كىتاپ شىعارۋ قيىن. كىتاپتى تاراتۋ جۇيەسى جوق. مەم­لەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىقساڭ دا قالام­اقى رەتىندە ءبىراز داناڭدى قولىڭا ۇس­تا­تادى، قالعانىنىڭ قايدا كەتەتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. سوندىقتان جازۋشىلاردا دا قىزىعۋشىلىق جوق دەپ ويلايمىن. جالپى، اقشا تولەنبەيتىن جۇمىستى كىم ىستەگىسى كەلەدى؟ ارينە، ەشكىم دە. قانداي جۇمىس بولسا دا ادام بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورگىسى كەلەدى. جازعان كىتابىڭا اقى تو­لەن­بەسە، ول باعالانباسا كىم جازادى؟ سوندىقتان بۇدان شىعۋدىڭ ءبىر جولى بار دەپ ويلايمىن. ول بالالارعا ارنالعان كىتاپقا كونكۋرس جاريالاۋ. جۇلدە قورىن دا قوماقتى قىلىپ قويسا، كوپتەگەن ادام­ بۇعان قاتىسادى. وسىلايشا، بالا­لار­عا ارنالعان كوپتەگەن كىتاپ جازىلار ەدى. قۇر سوزبەن، جالاڭ ۇرانمەن ەندى ادەبيەت جاسالمايدى.

الىبەك بايبول:

– «مەنىڭ اتىم قوجا». اۆتورى – ب.سوقپاقباەۆ. ءسوز جوق، داۋسىز كلاسسيكا. ءوزىم دە – بەردىبەكتىڭ فاناتىمىن. ءبارى – دۇرىس. ويىڭىز – ورىندى. بىراق بىزدە ارىلۋعا ءتيىس ءبىر قاسيەت بار. ءالى دە سول بۇرىنعى اۆتورلاردى، شىعارمالاردى اڭسايمىز. ءبارىن تۇتاستىرا جيىپ ءبىر تۋىندىعا تەلىگىمىز كەپ تۇرادى، سونىمەن سالىستىرعىمىز كەپ تۇرادى. شىنى كەرەك، مۇنداي كوزقاراسقا، عادەتكە اي­نال­عان وسى تەندەنتسياعا ءوز باسىم تۇبەگەيلى قار­سىمىن. ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرعان جوق قوي. پاندەميا كەزىندە دە نەشەلەگەن جان اجال قۇشتى. قازىر – زاڭ باسقا، زامان باسقا. بۇگىندەرى جازامىن دەگەن كىسى ءۇشىن تاقىرىپ تا، تاعدىر دا، يدەيا دا كوپ جانە جازىلىپ تا جاتىر. حالىق اۋىز ادەبيەتىنە يەك ارتقان درامالىق ەرتەگىلەر دە، مۋلت­فيلمدەر دە، اڭگىمە، پوۆەستەر دە، پوەمالار دا وقىرمانعا جول تارتقالى قاشان. دراماسى دراما كۇيىندە، پروزاسى پروزا كۇيىندە، ولەڭى ولەڭ كۇيىندە، اۋدارماسى اۋدارما كۇيىندە، ەسسەسى ەسسە كۇيىندە جىلعا بوپ قازاق ادەبيەتى دەگەن ورتاق قازانعا قۇ­­يىلۋدا. نەگە ءبىز سونى ايتپايمىز؟ قارا سۋدى ساپىرا بەرگەننەن قايماق شىق­­پايدى عوي؟ «جوق» دەگەنگە اۋزىمىز ابدەن ۇيرەنگەن. بار عوي، شۇكىر.

بالا دەگەن – نازىك الەم. بالا جانى – بۇرالاڭ-بۇلتارىسى مول نۋ ورمان. با­لا جانى – قامال، قورعان: لاس الەم­نەن، بەي­مازا تىرشىلىكتەن، ءمانسىز سوزدەن، رەت­سىز ءىس-ارەكەتتەن، اسىعىس ايىپتاۋدان، جاعىمسىز قىلىقتان، بەيبەرەكەت­سىز­­دىكتەن، سايقال ساياساتتان، ءتۇرلى ينتري­­گالاردان، وتىرىكتەن، وسەكتەن، سات­قىن­دىقتان، فورمالدى نارسەلەردەن، جا­عىم­­پازدىقتان، وسىلاي جالعاسا بە­رە­دى. بالانى ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ – تۇنعان عى­لىم، بالاتانۋ ءىلىمى. ونى مەڭگەرگەن ادام عالام سىرىن، اناۋ جاقتان رۋح كۇ­يىن­دە كەلەتىن ادام ءبىتىمىن، تازالىق تا­بي­عاتىن ۇعىنادى، فيزيكانىڭ بارلىق زاڭدىلىعىن بۇزىپ-جارادى، گراۆيتاتسيا مەن لەۆيتاتسيا قۇ­پيا­سىن اشادى، ءوزى ءۇشىن. بالانىڭ كۇلكى شاشقان، نۇر توككەن جۇزىنە ۇڭىلسەڭ دۇنيە اۋىرتپالىعىن ۇمىتاسىڭ، شارشاعانىڭ باسىلادى. سەبەبى وندا ادام ايتىپ تۇ­سىن­دىرە المايتىن «رۋحاني ۆاكتسينا» بار. بالدىرعانعا دەگەن قۇرمەتىم بولەك، ونىمەن ءبىر قا­تاردا سويلەسىپ، پىكىرلەسۋ ءۇشىن دە دەڭ­­گەي كەرەك. تازارعىڭ كەلسە سوعان بار. كەيبىرى: «ەي، بۇل – ماڭقا عوي...»، – دەپ ماڭعازدانعاندا، ءسوز اڭدىعان بالاقاي، ىشتەي: «ەھ، ءومىر-اي!» – دەپ مىرس ەتەتىن دە شىعار. بالانىڭ الەمى – كۇيدىڭ الەمى، كوڭىلدىڭ الەمى، بىزگە تاڭسىق سەزىمنىڭ الەمى، ءبىز باستان كەشپەگەن ۋاقيعالاردىڭ الەمى، بۇل – سىرلى، سۇلۋ، كوركەم الەم، وعان دارەتسىز كىرۋگە رۇقسات جوق، ءدات شى­دا­مايدى. «­بالالار ادەبيەتى كەنجەلەپ كەلەدى» نە­مەسە «بالالار ادەبيەتى دامىماي جاتىر» دەگەن سوزدەردى ءجيى-ءجيى ەستيمىز. ەڭ باستى نارسە – جارنامادا. شەتەلدە جارناما جولعا قويىلعان. با­لا­لار درا­ما­تۋرگياسى اقساپ تۇر، كادر از. قى­لاياعى بالدىرعاندارعا، وقۋشىلارعا ار­نال­عان ءجىبى ءتۇزۋ ەرتەڭگىلىكتەر دە جوق. تاربيەشىلەر مەن مۇعالىمدەر جوقتان جونىپ، ايتەۋىر وزدىگىنشە ەڭبەك ەتۋدە. سول «شيكىزاتتى» ازىرلەيتىن – قالامگەر ەمەس پە؟! سونداي-اق قازىرگى قاراقتى كوز الەم ادەبيەتىن دە قالدىرماي وقۋعا تىرىسادى. بىراق جاپپاي وقيدى دەپ تاعى دا ايتا الماس ەم. قازىرگىلەر – اسىرە رەاليست، پراگماتيك، ومىرگە دەگەن كوزقاراسى بولەك. ەندىگى جازىلاتىن شىعارمالار سولاردىڭ ومىرىنەن سىر شەرتۋگە ءتيىس. سوندىقتان ءالى دە ادەبي كونكۋرستا باس­­تالا قويعان جوق. كەيدە ءبىر ءتاۋىر تۋىن­دى وقىعان سوڭ جالعاسىن اسىعا كۇتە­سىڭ، بىراق سيكۆەلدىق، تسيكلدىق سيپات الا الماي قالىپ جاتادى. تۇرداقىن جەك­سەنبايدىڭ «بالا بۇركىت»، شاكەن كۇمىسباي ۇلىنىڭ «اتامنىڭ اماناتى»، «تۇڭعىشتار»، اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «ولەڭ جاتتاپ وسەيىك»، كاكەن قامزيننىڭ «قارلىعاشتىڭ حيكاياسى»، تۇرلىبەك مامەسەيىتتىڭ «مەن قازاق ەكەنمىن»، بەكەن ىبىرايىمنىڭ «اسپانداعى سايا­حات»، ءدىلدار مامىرباەۆانىڭ «كوك تۇيمە»، ساۋلە دوسجاننىڭ «اۋىلدان شىققان ميلليونەر»، ء«بىرتۋار»، بايان بولاتحانوۆانىڭ «مەيىربان جانارلار ەلىندە»، قانات قايىمنىڭ «الاباي»، ليليا كالاۋس پەن زيرا ناۋرىزباەۆانىڭ «پريكليۋچەنيا باتۋ ي ەگو درۋزەي ۆ سترانە بارساكەلمەس»، زاريا جۇمانوۆانىڭ «ورمانداعى تاڭعاجايىپ وقيعالار»، ەسەي جەڭىس ۇلىنىڭ ء«ورىمتال»، ەركىنگۇل سولتاناەۆانىڭ «جالقاۋلىق»، ءادينا ءجۇسىپتىڭ «اسقاباقتىڭ الەگى»، «بيداي مەن شىرماۋىق»، «وت پەن سۋ»، گ ۇلىم سىدىقوۆانىڭ «قايداسىڭ، ءمادي؟»، ەسبولات ايدابوسىننىڭ «قامشىۇستار»، بەيبىت سارىبايدىڭ «راۋعاش ەرتە گۇل­دەي­دى»، ميرا سەمبايقىزىنىڭ «قايسار گۇل جايلى ەرتەگى»، قانات ابىل­قا­يىر­دىڭ «اتاسىنىڭ بالاسى»، قۋانىش نۇر­دانبەك ۇلىنىڭ «اۋپىلدەك ءادىل»، نۇربەك نۇرجاننىڭ «كىتاپ پاتشالىعى»، ەلدوس توقتاربايدىڭ «سەرت»، مەيىرجان جىلقى­بايدىڭ «ەر­تە­­گىلەر ەلىندە»، ت.ب. كوركەم شىعار­ما­لار­دى اتاپ وتكىم كەلىپ وتىر.

ءادينا ءجۇسىپ:

– ءبىزدىڭ بالالار تاريحتى، سالت-ءداس­تۇر­دى ءبىلىپ ءوسۋى كەرەك. الاش زيالى­لا­رىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، الاش زيالىلارى ارمانداعانداي ءبىلىمدى، باي، ۇلتشىل ناعىز قازاق بولۋدى ماقسات ەتۋىنە اسەر ەتەتىندەي شىعارمالاردى وقۋى كەرەك. شىعارمالاردىڭ ءبارى وتان­سۇيگىش، شىنشىل ادامدى دارىپتەپ، ەكىجۇزدى ادامنىڭ بەت پەردەسىن اشىپ كورسەتىپ، اقتان قارانى اجىراتۋدى بالا كۇنىنەن ۇيرەتىپ، جارامساقتانعان ءومىر­دىڭ سوڭى جارعا اپارىپ جىعاتىنىن ءبىلىپ، قىزمەت تە، اقشا دا ماڭگىلىك ەمەس ەكەنىن سەزىنىپ وسۋىنە سەبەپ بولاتىنداي شىعارمالار جازىلىپ، بالالارىمىز سونى وقىپ وسسە ەكەن دەپ ويلايمىن. شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ ءۇشىن ادامعا بوس ۋاقىت كەرەك. جازۋشىلاردىڭ كوبى رەداكتورلىق جۇمىستار ىستەيدى. رەداك­تسيالاۋ وتە اۋىر، قارا جۇمىس. جا­نىڭدى جەپ، بۇكىل كۇشىڭدى الىپ قويادى. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردا جاعداي جوق، سون­دىق­تان تۇشىنىپ وقيتىن شىعارما جازىلماي جاتىر. جازىلسا دا جارناماسى جوق. كىتاپ بولىپ شىقسا دا وتە از تارالىممەن شىعادى. مىڭ دانا كىتاپ تۋعان-تۋىس، تانىسىنان ارتىلمايدى عوي. سول ءۇشىن حالىققا جەتپەيدى. قازىر كوشە اندەرى قاتتى تانىمال. ءتىپتى ۇلكەن ساحناعا دا شىعىپ كەتتى. حالىق حيت اندەر دەپ تىڭدايدى. سول سەكىلدى قازاق جازۋشىلارىن دا ساحناعا شىعارۋ قاجەت. ەڭبەكتەرىن جارنامالاۋ كەرەك. وعان قوسا جازۋشىلاردىڭ كوبى شىعارماشىلىقپەن بوس ۋاقىتىندا عانا اينالىسادى. ال ولاردىڭ بوس ۋاقىتى جوقتىڭ قاسى. بۇل دا ءبىر ماسەلە. ءتۇرلى بايگەلەر بەل­گى­لى ءبىر تاقىرىپتىڭ اياسىندا عانا وتەدى. بايگەلەر ەركىن تاقىرىپتا ءوتىپ، قار­جى­سى دا قوماقتى بولىپ، شىعارمانى جازۋعا ءبىر اي، ەكى اي ەمەس ءبىر جىل بەر­ۋى كەرەك. سوندا جازۋشىلار كەرەمەت شى­عار­مالار بەرەدى. بايگەلەر «جاڭا ەسىمدى» وقىرمانىنا تانىتىپ وتىرسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جىل سايىن ءبىر بايگە ءبىر جاڭا ەسىمدى جارق ەتكىزەدى. بۇل دا جاستاردىڭ جازۋىنا ۇلكەن موتيۆاتسيا بولادى. تاعى ءبىر ايتارىم، شىعارماعا داۋىس جيناۋ دەگەندى قويۋ كەرەك. داۋىس جينايمىن دەپ ءجۇرىپ جۇرتتىڭ مازاسىن الاسىڭ، ءوزىڭ دە جەكسۇرىن بولاسىڭ.

 كىتاپ جازاسىڭ با، الدە بالا-شاعاڭدى اسىرايسىڭ با؟

– بالالار ادەبيەتى شىن مانىندە قا­زاق ادەبيەتىنىڭ ءوزى. بىراق ءبىز وسىلاي دەگە­نىمىزبەن قازىر بۇل سالامەن ساناۋلى ادام­دار عانا اينالىسىپ ءجۇر. مۇنىڭ سە­بەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

 تولىمبەك ابدىرايىم:

– بالالار ادەبيەتىنە سانالى عۇ­مى­رىن ارناعان، تابانداپ ەڭبەك ەتكەن اقىن-جازۋشىلار ساۋساقپەن سانارلىق. ويتكەنى بالالار ادەبيەتى قيىن جانر. بالالار جان دۇنيەسى تازا، جازىلماعان اق پاراق. بالانى كۇلدىبادام، ناشار تۋىندىمەن الداي المايسىز. كىتاپ ۇناماسا، وقىمايدى.

جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ: «مە­نىڭ­شە، بالالارعا ارنالعان ادەبيەت، سول با­لالارمەن قاتار ۇلكەندەر دە وقيتىن دارەجەگە جەتكەندە عانا قىزىقتى، قۇن­دى ادەبيەت بولسا كەرەك» – دەگەن ءسوزىن ءدا­يىم ايتىپ جۇرەمىن. بۇگىندەرى بالالار ادەبيەتى جايلى كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلىپ ءجۇر. اللاعا شۇكىر، سەڭ قوزعالدى! جۇرت كىتاپ ىزدەي باستادى. جاقسى كىتاپ – جاقسى ءبىلىمنىڭ ىرگەتاسى! ونسىز العا جىلجۋ مۇمكىن ەمەس! ونىڭ سەبەبى – ەرتەڭگى ۇلت قامى! بارلىق ماسەلە ۇلت تاعدىرىنا بارىپ تىرەلەدى. بۇل جاي ماسەلە ەمەس، مەملەكەتتىك ماسەلە! ال مەملەكەتتك ماسەلەنىڭ باسىندا بالا، بالا تاربيەسى، بولاشاق مۇددەسى تۇرۋى كەرەك.

كەزىندە قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كور­نەكتى وكىلى، بەلگىلى جازۋشى شاكەن كۇمىسباي ۇلى ۇيىمداستىرعان، تال­دىقور­عان­دىق كاسىپكەر، مەتسەنات باۋىرجان وسپانوۆ دەمەۋشىلىك جاساعان، قا­زاقستان جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسكەن «دارابوز» اتتى ۇزدىك بالالار تۋىندى­لا­رىنا ارنالعان كونكۋرس جىل سايىن جاريا­لانىپ تۇردى. جۇلدە العان شى­عار­مالار «كاۋسار بۇلاق» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىعاتىن. كەيىننەن وسى بايگەنى «التىن قالام» كونكۋرسىنا اپارىپ تىركەدى دە، «دارابوزدىڭ» ءۇنى ءوشتى. «التىن قالام» كونكۋرسى دا كەرەك. بىراق بالالار شى­عارماشىلىعىنا ارنالعان «دارابوز» سىندى بايگەلەر اۋاداي قا­جەت. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ار­نال­­عان ادەبي بايگەلەر بىرنەشەۋ بولعانى دۇرىس. سول ارقىلى بالالار ادەبيەتىنە جاڭا ەسىمدەر كەلەدى! «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەمەكشى، جاس تالانتتار تانىلادى، جاقسى شىعارمالار جازىلادى. كىتاپ وقيتىن بالادان، كۇنى ەرتەڭ ينتەللەكتۋالدى جاقسى ادام، جاقسى مامان شىعادى. ءارى قازاق تىلىندەگى ادەبي كىتاپ وقۋ – قا­زاق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى.

مولداحمەت قاناز:

– بالالار ادەبيەتىمەن ساناۋلى ادامدار عانا اينالىسىپ جۇرگەن بولسا، بۇل ءىستىڭ پالەندەي جۇمباعى جوق: كورىنگەن كوك اتتى بالالارعا ارناپ شىعارما جازا المايدى، قولىنان كەلمەيدى. قۇ­داي­دىڭ بەرمەگەنىن قۇداعايدان سۇراپ الا ال­ماي­سىڭ. بالانىڭ تابيعاتى، ەندى عانا جەتىلىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەك اسىرەسە بۇگىنگى كومپيۋتەر زامانىنىڭ تۇلەگى  شىتىرمان وقيعاعا ىنتىق. سونداعى كەيىپكەردەي ەپتى، قايراتتى، باتىل دا باتىر بولماق ارمان. الايدا بۇل بۇكىل دۇنيەجۇزى ادەبيەتى تەك وسى تاقىلەتتەس شىعارمالارعا ءزارۋ، وسىلاي عانا جازۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. ءار ۇلتتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءوز تانىم-تۇسىنىگى، مىنەز-قۇلقى، مەملەكەتتى الساق، ونىڭ تاپ قازىرگى مۇڭى بولادى. بۇلار دا بالالار ادەبيەتىنىڭ موينىندا.

الىبەك بايبول:

– بۇل تاقىرىپقا جازۋ وتە قيىن. قيىن­نىڭ قيىنى. بىرەۋلەر جازعانداي بو­لا­دى، بىراق وقىساڭىز الگىسى ەرەسەك­تەرگە باعىتتالعان. اتى – بالالار ادە­بيە­­تى بولعانىمەن دە، زاتى – باسقا. ال سوڭعى ءبىر-ەكى جىل بەدەرىندە جارىق كورگەن شىعارمالار از ەمەس. ايتالىق اراسانباي ەستەنوۆتىڭ «كونە كەنتتەر كۇمبىرى»، پەرنەباي دۇيسەنبيننىڭ «نۇرستان مەن اققاناتتىڭ باستان كەش­كەن­دەرى»، «عاجايىپ دومبىرا»، قانات قا­يىمنىڭ «كوپىر استىنداعى ءۇي»، نۇر­داۋ­لەت اقىشتىڭ «تاۋ ىشىندەگى تاۋ­قىمەت»، دانەش احمەت ۇلىنىڭ «بۇل­دىر­گەن قالىڭ شىققان»، «اقديدار»، ءدىل­دار مامىرباەۆانىڭ «روبوت. ۆيرۋس. سەزىم»، بەيسەنباي سۇلەيمەنوۆتىڭ «كەچۋا تايپاسىنىڭ ۇندىستەرى»، «بەس عاسىر اتىلماعان ساداق»، «قۋانىشتى كۇن»، «تەنتەكتەر»، «حان شاتىرىنداعى كەزدەسۋ»، «كۇننەن كەلگەن ادام»، «گو­ريللا-ادام»، «حان شاتىرىنان – كۇن شاتىرىنا ساياحات»، ابدىلدابەك سا­لىقبايدىڭ ء«ىلياس مىنگەن قاراگەر»، ەلدوس توقتاربايدىڭ «تاۋ قۇسى» سى­قىلدى كىتاپتاردى ىزدەپ ءجۇ­رىپ وقۋعا ءتيىس­پىز. بالالارعا ارنالعان كوركەم شىعارما قىزىقتى، تارتىمدى، مازمۇندى، ءتىلى اسا كۇردەلى ەمەس، قايتا جە­ڭىل­دەۋ، سۇگىرەتكە، ۋا­قيعاعا باي، وزەگى بار، زامانىمەن ۇندەس، ارىپتەرى ۇلكەندەۋ، اقىل ايتىپ دىڭ­كە­لەتپەيتىن، تىم دانىشپان­سى­مايتىن دا جانە ۇعىنىقتى بولعانى دۇ­رىس.

ءادينا ءجۇسىپ:

– بىزدە بالالارعا ارناپ جازاتىن جازۋشىلار ساناۋلى-اق دەپ ايتا المايمىن. بىزدە ولاردىڭ باسىن قوساتىن ۇيىم جوق. مەملەكەتتىك دارەجەدە قولداۋ بولماسا بولمايدى. جازۋشىلارعا جاق­سى قالاماقى تولەنسە، نەبىر تاماشا شى­عارمالار جازىلار ەدى. ماسەلەنىڭ ءبارى كۇنكورىسكە كەلىپ تىرەلەدى. قازىر جا­زۋ­شىلاردىڭ كوبى اۋدارماشى نەمەسە رەداكتور، كوررەكتور بولىپ ءجۇر. جازۋشىلاردىڭ جازۋعا ۋاقىتى جوق. بۇرىن بىزگە جازعى دەمالىسقا، توقسان اراسىنداعى دەمالىستاردا مىندەتتى تۇردە وقيتىن كىتاپتاردىڭ ءتىزىمىن بەرەتىن. ءبىز سونى تاپسىرما سەكىلدى ورىندايتىنبىز. قازىر دە وسى ءداستۇردى ەنگىزىپ، مىندەتتى تۇردە تەكسەرىپ وتىرسا، بالالاردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعى ويانادى. ويلاۋ قابىلەتى داميدى. تىلدىك قورى بايدى، ويىن جەتكىزىپ ايتۋدى ۇيرەنەدى.

تۇرسىنبەك الي ۇلى:

– سەبەبىن جاڭا ايتتىم عوي. قولداۋ جوق. كىتاپ جازاسىڭ با، الدە بالا-شا­عاڭ­دى اسىرايسىڭ با؟ تاڭداۋ كوبىنەسە ەكىنشىسىنە تۇسەدى. بۇرىنعى جازۋشىلار كىتابى شىقسا قوماقتى قاراجاتىن الىپ، شىعارماشىلىقپەن الاڭسىز اينالىسا العان. قازىر ونداي جوق. قوماقتى، جاقسى دۇنيەلەردىڭ جازىلماي جاتقاندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى دەپ ويلايمىن.

كىتاپقا جارناما جەتىسپەيدى

– قالاي دەسەك تە، قازىرگى بالالار ء«حارري پوتتەردى» كوپ وقيدى. ءبىز قا­شان­عى وزگە ەلدىڭ كىتابىن وقي بە­رەمىز. سۇرايىن دەگەنىم، قازاقتىڭ ء«حارري پوتتەرى» قاشان جازىلادى؟

تۇرسىنبەك الي ۇلى:

– ء«حارري پوتتەردى» كوپ وقيتىن سەبەبى ول تانىمال كىتاپ. جارناماسى دا جاقسى. جانرى دا بولەك. جالپى، ءبىزدىڭ ادەبيەتتە فانتاستيكالىق شىعارمالار از. شىتىرمان دۇنيەلەر دە جوقتىڭ قاسى. سوسىن بىزدە كىتاپتى جارنامالاۋ جاعى جوق. قازاقشا قانداي كىتاپ شىققانىن ەشكىم بىلمەيدى. جاقسى كىتاپتى ەشكىمگە زورلاپ جازدىرا المايسىڭ. سوندىقتان قازاقتىڭ ء«حارري پوتتەرى» وسىنداي ۋاقىتتا جازىلادى دەپ ايتا المايمىن.

مولداحمەت قاناز:

– الىپ كورشىمىز قىتاي ء«حارري پوتتەر» شىعارماسىنىڭ جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن ءفيلمدى وزدەرىندە كورسەتۋگە تىيىم سالدى دەگەندى ەستىگەنىم بار. سوندا قاۋىپ-قاتەردەن اۋلاق تۇرعان قىرعىن جۇرت­تىڭ دا الدەنەدەن سەكەم الىپ وتىر­عانى دا. ول جاقتاعى روۋلينگتىڭ اۋدي­تو­رياسى بولەك، وقىرماندارى بولسا ۇشان-تەڭىز ءارى اۋقاتتى. ال «پوتتەردى» جا­زاتىن ءبىزدىڭ جازارمان اركىمگە الاقان جايىپ، كونە تۋلاقتىڭ ۇستىندە وتىر. بايۋ جاعىن بىلاي قويىپ، كوركەمدىك مانگە كەلەر بولساق، كىم ءبىلىپتى، ء«بىزدىڭ پوتتەر» كادىمگى ەلىكتەۋ بولىپ شىعا كەلمەسە. ونداي ابىرويسىزدىققا ۇرىن­عاننان گورى وقىرماننىڭ تىكەلەي روۋ­لينگتىڭ ءوزىن وقي بەرگەنى ابزال-اۋ. با­لالار مۇددەسىنە دەيىن نارىق زامانىنا سۇڭگىپ كەتكەن. ءالى ەرتە ەكەندىگىندە تالاس جوق. كىتاپ قىمبات، تارالىمى از. ۇلتتىق ناقىشتى ايتاسىز، كىتاپتار ءتىپتى دۇرىس تا بەزەندىرىلىپ جۇرگەن جوق. كومپيۋتەرمەن سالىنعان سۋرەتتەردە جان جوق، سۇيكىمسىز، جان جىلىتپايدى، ۇرەيلى سۋرەتتەر دە كەزدەسەدى. قازىر نە كوپ، وڭ كەلگەنىن – وڭ، سول كەلگەنىن – سول شىعارا بەرەتىن اقشا قۋعان، مامان رەداكتورى، كوررەكتورى، سۋرەتشىسى جوق، ۇشارىن – جەل، قونارىن ساي بىلگەن باس­پا جەتىپ ارتىلادى. وسىنداي باسپالار بالالارعا ساپالى كىتاپ شىعارىپ بەرە الا ما؟

تولىمبەك ءابدىرايىم:

– بالالار الەمى شىتىرمان وقيعالى، قىزىق كىتاپقا اۋەس. ءبارىمىز دە بالا كۇنى­مىز­دە قازاق ەرتەگىلەرى مەن باتىرلار جىرىن وقىپ وستىك قوي. ء«حارري پوتتەر» فەنتەزي رومانى ءاپ دەپ باستالعاننان ادامدى باۋرايدى. سيۋجەتى ەرەكشە، ارى قاراي نە بولار ەكەن دەپ ەلەڭدەپ وتىراسىز.

لوندوندا تۇراتىن كوزىلدىرىكتى ءحارري پوتتەر ەسىمدى قاراپايىم بالا 11 جاسىندا سيقىرشىلاردىڭ جەتىم قالعان بالاسى ەكەنىن، ءوزى دە سيقىرلى كۇشكە يە ەكەنىن بىلەدى. ءسويتىپ، حوگۆارد سيقىر­شى­لار مەكتەبىندە ءحارري تاڭقالارلىق وقيعالارعا تاپ بولادى. ۇشىپ ءجۇرىپ وينايتىن سپورت ءتۇرى – كۆيدديچتى ۇيرەنەدى، شاحمات تاستارىمەن قىزىقتى ويىنعا قاتىسادى، ءوزىن جويعىسى كەلەتىن قارا سيقىرشىمەن كەزدەسەدى... وتكەن جىلى الماتىلىق كاسىپكەر، جوبا اۆتورى رايسا قادىردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ء«حارري پوت­­­تەر» كىتابى قازاق تىلىنە اۋدارىلا باستادى. ءبىرىنشى كىتابىمەن تانىس­تىم. اۋدارمانىڭ ءتىلى جاتىق، قازاق تى­­لىندەگى شىعارماداي وقىلادى. بىراق شا­ريعات شارتى بويىنشا سيقىرشىلىق مۇسىلمانعا، قازاق مەنتاليتەتىنە قاي­شى، اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ سانالادى. بۇل جاعدايدى ەسكەرۋ كەرەك...قا­زاق بالالار ادەبيەتىندە ءدال ء«حارري پوت­تەر­دەي» كىتاپ جازىلماسا دا، سونداي دەڭ­گەي­دە جاقسى تۋىن­­دىلار تۋارىنا كامىل سەنەمىن.

الىبەك بايبول:

– ءيا، بۇل ساۋالىڭىزبەن كەلىسەمىن. ء«حارري پوتتەر» كوپ وقىلادى جانە سونداي شىعارما تۋىنىڭ العىشارتتارى دا بار، قازاقستاندا. ۇلكەن-ۇلكەن تالپىنىستار جاسالۋدا. سولاردىڭ ءبىرى – رۇستەم ساۋىتبايدىڭ «شوكو الەم» مەن زاۋرە تورەحاننىڭ «ايشا ي نەۆيديمىە سوسەدي»، «امينا تۋران ۆ سترانە نومادوۆ» روماندارى. اللا اماندىعىن بەرسە، ء«حارري پوتتەر» سەكىلدى سەريالىق رومان جارىققا شىعادى، سەبەبى ءبارى تاريحتىڭ ءبىر بولشەگى بولعىسى كەلەدى. ەسكە تۇتا­تىن ءبىر نارسە بار، ادەبي اگەنتتەر دجوان روۋلينگتىڭ اتالعان تۋىن­دى­سىن كينوعا اينالدىردى، ءسويتىپ، اۆ­تور­دىڭ تانىمالدىلىعى ودان سايىن ارتتى، كى­تاپتىڭ ساتىلىمى دا، وقىلىمى دا سۇم­دىق كوبەيدى. بىزگە سول جاعىنا دا ەرەك­شە ءمان بەرۋ كەرەك. اقپاراتتىق تەحنو­لو­گيا­لاردى ورنى-ورنىمەن قولدانساق، ەش ۇتىلمايمىز.

ءادينا ءجۇسىپ:

– ء«حارري پوتتەردەن» بۇرىن جاڭا عانا ايتقانىمداي، بالالاردى ناعىز ۇلتشىل قازاق ەتىپ باۋليتىنداي شىنايى شىعارمالار جازىلۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ۇلت ماقتانىشتارىمىز كوپ. سولاردىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، قانداي بالا بولدى، اشىق جازساق. بالا كۇنىنەن ونەرگە قۇشتار بولدى، تەك ءتۇزۋ سىزىق بويىمەن ءجۇردى دەمەي، ونىڭ بالا بولىپ، بالالىقپەن، بىلمەستىكپەن ىستەگەن ءىسىن اشىق جازساق، ءبىزدىڭ بالالار بىرەۋدىڭ قاتەلىگىنەن سا­باق الىپ وسەر ەدى. ءبىز ءبىر ادامنىڭ تەك جاقسى جاعىن جازامىز. جاقسى ادامنىڭ دا جامان جاعى، قاتەلىگى بولادى عوي. ساباق بولۋ ءۇشىن وسىلاردى اشىق جازۋى­مىز كەرەك. ال ء«حارري پوتتەر» سياقتى شىعارمالار جازۋ قيىن ەمەس، ونداي شىعارمالار بالالار ادەبيەتىنە كوڭىل بولگەندە جازىلادى.

 بالا ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە...

– بيىل بالالار جىلى بولىپ بەكىتىلدى. ال وسى جىلى رۋحانيات سا­لا­سى ارقىلى ەرتەڭگى كۇن يەلەرىنە نە ىس­تەي الامىز؟

مولداحمەت قاناز:

– ءسىزدىڭ بۇل پاقىرىڭىز كەزىندە قىر­­ۋار بالالار كىتابىن شىعارعان (ولار­­­دىڭ كوبى وڭتايلاندىرۋدىڭ قۇر­بانى بولىپ كەتتى، جۇقانالارى كەيبىر كى­تاپحانالاردا تۇر) «جالىن» باسپاسىن، سول باسپانىڭ التىن ارقاۋى – ق.بايانباەۆ، ە.وتەتىلەۋوۆ، ق.وماروۆ، ب.سەرىكباەۆ ءتارىزدى تاجىريبەلى، ىستەرىنە ادال دا مۇقيات ناعىز رەداكتورلاردى اڭسايدى. سولاردىڭ ءىزباسارلارىن كورە الماي قينالادى. مەكتەپتەگى قازاق ادە­بيەتىن وقىتۋ، وقۋلىقتار ساپاسى تۋرالى ماسەلە دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلىپ ءجۇر. مەكتەپ وقۋشىلارى وقۋعا ءتيىس كوركەم شىعارمالاردىڭ ءتىزىمىن دە ءتۇزۋ ءلازىم. مەكتەپ بىتىرگەندە ەمتيحان الىنىپ، ونىڭ ناتيجەسى اتتەستاتتا كورسەتىلىپ تۇر­­عانى ءجون. بالالار ادەبيەتىن جان­دان­­دىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى ءسوز ەمەس، ال­­­دىمەن ءپاتۋالى بازا، جازۋشىلاردى ىنتا­لاندىراتىن كادىمگى قالاماقى، سونان كەيىن كىتاپ. بالا تار­بيەسى ەشقانداي ناۋقاندىق شارۋا بولعان ەمەس، بۇل ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتۋعا ءتيىس­تى اسا ماڭىزدى ۇلتتىق مۇددە. سون­دىقتان دا تەك تابىس­تى ويلاعان اركىمنىڭ كوك­پا­رى­نا سالماي، مەملەكەتتىڭ ءوزى كەشەندى باعدارلاما جاساپ، ءوزى يە بولۋى ءلازىم.

تالاسى جوق، حالىق اۋىز ادەبيەتى ەرتە­­­­گىلەرگە دە، مۋلتفيلمگە دە سۇ­را­نىپ تۇرعان اسا باي ادەبيەت. جەز­تىر­­ناق، الدار كوسە، تاۋسوعار، تازشا بالا، تولاعاي، مىس­تان ءتارىزدى تالاي كەيىپ­كەرلەردى تىرىلتە الماي، كىشكەنتاي وقىر­مان­دارىمىزعا جەتكىزە الماي جۇرگەن ايىپ وزىمىزدەن. بۇگىنگى كىشكەنتاي وقىر­ماندى ەلەكتروندى قۇرالداردان اجى­راتۋ مۇمكىن ەمەس. بالالاردىڭ كور­كەم شىعارمالارعا دەگەن ىنتاسىن قولعا الارىمىز راس بولسا، بالالار كىتابىنىڭ ءىسى مۋلتفيلممەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن مويىنداپ، بۇل ماسەلە تۋرالى بولەك پىكىر الىسۋ كەرەك. بۇگىنگى جاس وقىرماندارىمىز قانداي شىعارما وقۋى كەرەكتىگىنە كەلەر بولساق، ول – بۇرىن دا، كەلەشەكتە دە وزەكتىلىگىن جويماعان ۇلت­تىق مۇددەلەر. ال ادەبي فورما جا­زۋ­­شىنىڭ موينىنداعى شار­ۋا. ما­تە­ريال­دىق جاعىنان مىقتاپ بەكىتىل­مەي، ۇزاق جىلدارعا ارنالعان مەم­لە­كەت­­تىك باعدارلاما قابىلدانباي، بۇل جىر بۇدان بىلاي دا جىر كۇيىندە قالا بەر­­مەك.

تۇرسىنبەك الي ۇلى:

– بالالار جىلى بولعانى جاقسى ارينە. بىراق رۋحانيات سالاسى ارقىلى نە ىستەۋگە بولاتىندىعىن ناقتى بىلمەدىم. ءبارى تەك كىتاپقا تىرەلىپ تۇرعان جوق قوي. ماعان سالسا، كوپبالالى انالاردى ماتەريالدىق جاعىنان قولداۋدى كۇشەيتۋ كەرەك دەر ەدىم. سوندا بيىل بالالار جىلى دەپ ۇيالماي ايتۋعا بولادى.

تولىمبەك ءابدىرايىم:

– بالالار ادەبيەتى جىلى بىلتىر باستالعان. ول يدەيانى العاش كوتەر­گەن بالالار جازۋشىسى بەيسەنباي سۇلەي­مە­نوۆ بولاتىن، ودان ءارى بەلگىلى جۋرناليست، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ ءىلىپ اكەتتى دە، ۇلت­تىق اكادەميالىق كىتاپحانا باسشىسى ءۇمىتحان مۇڭالباەۆا جالعاستىردى. ناتي­جەسىندە، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پارمەنىمەن ءىس-شارا جالعاسىن تاپتى. «ەر توستىك» كونكۋرسى جاريالانىپ، جاقسى شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. بيىلعى بالالار ادەبيەتى جىلىنىڭ دا ناتيجەلى بولۋىن قالايمىن. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «ەر توس­تىك» بايگەسى ءداستۇرلى كونكۋرسقا اينالسا، ونىڭ سىرتىندا «دارابوز» سىندى تاعى ەكى-ءۇش بايگە بولسا دەپ ويلايمىن. با­لالار ادەبيەتىن دامىتۋ جونىندە ار­ناي­لى ۇكىمەت ارنايى باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك. سوندا عانا بالالار ادەبيەتىنىڭ باعى جانادى. ايتپەسە، ءبارى زايا، بەكەر...

الىبەك بايبول:

– وتكەن جىلدى – «بالالار ادەبيەتى جىلى» دەپ جاريالادىق، بيىلعى جىل – «بالالار جىلى». ەندى، بالالار ادە­بيە­تىن قالاي دامىتامىز؟ بىرىن­شى­دەن، بالا­لار دراماتۋرگياسىنا، بالالار پوە­­­­زيا­سىنا، بالالار پروزاسىنا، بالالار انيماتسياسىنا، بالالارعا ار­نال­عان يلليۋستراتسياعا جەكە-جەكە باي­قاۋ جاريا­لاعان ءجون. ەكىنشىدەن، مەكتەپ پەن بالا­باق­شالارمەن بايلانىستى كۇشەيتكەن ابزال. سەبەبى اۆتور ولاردى، ولار اۆتوردى جىعا تاني بەرمەيدى. مەكتەپ پەن بالاباقشالارعا دەڭگەي-دەڭگەي بويىنشا، جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىس­تى ماتەريالداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى سەزىلەدى. سىرتتاي، دولبارمەن جازۋ ءبىر بولەك تە، وبەكتىنى زەرتتەپ-زەردەلەپ بارىپ جازۋ مۇلدە باسقاشا. ءبىز – قا­لامگەرلەر بولاشاق وقىرماندى قازىردەن باستاپ دايىنداۋىمىز قاجەت. ۇشىن­شىدەن، كوركەم شىعارمانى وقى­تۋدىڭ مەتوديكالارى، جالپى، مەتودولوگيا وزگەرۋگە ءتيىس. الىسقا شاپپاي، ىرگەدەگى رەسەي عالىمدارىنىڭ با­لا­لارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىن وقىپ جانىڭ راحات تابادى. وتە ۇعىنىقتى، قىز­عىلىقتى، قاراپايىم تىلمەن جا­زىلعان-دى. ماسەلەنكي، سولاردىڭ ءبىرى – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، مادەنيەتتانۋشى، تاريحشى، ا.ي.گەرتسەن اتىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى بالالار ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، «دەتس­كي وراكۋل. پو سترانيتسام ناستولنو-پەچاتنىح يگر»، «زاپيسكي كۋكلى. مودنوە ۆوسپيتانيە ۆ ليتەراتۋرە دليا دەۆيتس كونتسا XVIII – ناچالا XX ۆەكا»، «يگرۋشكا ۆ دەتسكوي ليتەراتۋرە»، «زولوتوە زەركالو. رۋسسكايا ليتەراتۋرا دليا دەتەي XVIII-XIX ۆەكوۆ» اتتى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى مارينا كوستيۋحينا. بالا كولدەي-كولدەي دۇنيەلەردى بىردەن يگەرىپ كەتە المايدى. سۋرەتتەرمەن، شاعىن-شاعىن ماتىندەر، اۋديو، بەينەروليكتەر، قىسقاشا ماز­مۇنداما ارقىلى قىزىقتىرىپ بارىپ، سول نەگىزدە كىتاپ وقۋعا باۋلۋىمىز كە­رەك. «وقى»، «ۇيرەن» دەگەن جالپىلاما، كۇندەلىكتى ايتىلىپ جۇرگەن سوز­دەردەن بالا سۇمدىق قۇلشىنىپ كەت­پەسى شىندىق. ونى ىنتالاندىرۋدىڭ جاڭا ءادىس-تاسىلدەرىن، امالدارىن وي­لاستىرۋعا ءتيىسپىز. تورتىنشىدەن، جىل سايىن دەمەي-اق قويايىن، ەكى جىلدا ءبىر رەت بالالار قالامگەرلەرىنىڭ فەستيۆالىن وتكىزىپ تۇرعان ءجون. بەسىن­شى­دەن، شەتەلدەگىدەي كىتاپ ساتۋ نا­رىعىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. ەلى­مىزدە وسى باستاما اقىرىنداپ قار­قىن الىپ كەلەدى. دەگەنمەن ءالى دە كۇشەيتكەن دۇرىس. وقىرمان ەلەكتروندى كىتاپحاناعا كىرىپ، اقشاسىن تولەپ، شىعارمانى جۇكتەپ الادى. ءسويتىپ، زاڭدى نەگىزدەگى كەلىسىمشارت ارقىلى اۆتور دا وزىنە تيەسىلى قالاماقىسىن شەتىنەن الىپ وتىرادى. باتىستىڭ وسى تاجىريبەسىن ءبىز دە مەڭگەرۋىمىز قاجەت. ادەبيەت دارىپتەلۋىندەي-اق دارىپتەلىپ جاتىر. ءبىر بايقاعانىم، حالىق ادەبيەتتى لايىقتى دەڭگەيدە تۇسىنبەۋدە، ەڭ ۇلكەن ماسەلە – وسىندا. الەۋمەت كەشتەردە ولەڭ وقۋدى، يا كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە جينالىپ، سول جەردە سۋرەتكە ءتۇسىپ، عالامتورعا سالۋدى ادەبيەت دەپ ۇعادى-اۋ، ءسىرا. سوڭعى كەزدە سونداي مىنەز پايدا بولدى، راس. بۇل – ادەبيەتتى ناسي­حاتتاۋدىڭ امالى عانا، فورماسى. نەگە الىمىزگە قاراي، الەۋەتىمىزگە قاراي، مۇم­كىندىگىمىزگە قاراي تەرەڭىرەك ۇڭىل­مەسكە؟! كەرەك دەسەڭىز، ادەبيەت – عىلىم. قازىرگى بالا وزىنە نە قاجەت ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ويتكەنى بالا – بىزدەن وتكەن دانىشپان.

ءادينا ءجۇسىپ:

– ءبىر جىلدى بالالار ادەبيەتى جىلى، ءبىر جىلدى بالالار جىلى دەپ ءبو­لىپ تاس­تاپ، تەك سول جىلى عانا سول سالاعا كوڭىل ءبولۋ دۇرىس ەمەس. بالا­لار جازۋشىلارىن باسقا جۇمىس­تان بوساتۋ كەرەك. سوندا ەشتەڭەگە الاڭداماي، شىعارماشىلىقپەن اينالىسادى. ەڭ بولماسا بەس-التى جىل­دىق جوبا ۇيىمداستىرىپ، بالالار جازۋ­شىلارىنىڭ جازۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك. ءتىپتى بايگە جاريالانعاندا دا، از ۋاقىتتا جاقسى شىعارما بەرىپ جاتقان جازۋشىلار دا بار عوي. وسىدان-اق كو­ڭىل بولسە، جاقسى تۋىندى تۋاتىنىن بايقاۋعا بولادى. بالالار جازۋشىلارى ارقىلى يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ كەرەك. بالالار تەاترىندا قازىرگى جازۋ­شى­لاردىڭ ەرتەگىلەرى جەلىسى بويىنشا قويىلىمدار قويىلسا، قازىرگىدەي جاڭا جىلدا ءتۇرلى مەرەكەلەردە، ءتىپتى توي-تومالاققا ماشا مەن ايۋ كەيىپكەرلەرى بارىپ، وسى ەرتەگىنى جارنامالاماس ەدى. ءوز كەيىپكەرلەرىمىزدى كيىپ شىعار ەدى. بالالار ەرتەگى كەيىپكەرلەرىن تانىپ، ونى جازعان جازۋشىنىڭ مەرەيى وسەر ەدى. قازاق بالالارى جالعىز «بالا­پان» ارناسىن جاقسى كورەدى. وسى ارنا جازۋشىلارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولسا تاماشا بولار ەدى. ءبىزدىڭ بالا­مىز ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قاي­دان شىققانىن ءبىلىپ وسەتىندەي شىعارمالاردى وقىپ وسسە، قازاق بولىپ قالىپتاسىپ، وزەگى مىقتى بولادى. بۇدان باسقا فانتاستيكا، ت.ب. كەرەمەت شىعارما ولاي تاربيەلەي المايدى. ءبىز وسى باعىتتى تەمىرقازىق ەتىپ ۇستاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىم وسى. وسىنداي سۇراقتى قولىندا بيلىگى بار، ءارى وسى سالاعا جاۋاپتى ادامدارعا دا قويساڭىز دەگەن ءوتىنىشىم بار. مۇمكىن ولار قازىرگى بالالار ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيىنە ۇڭىلەر.

دوڭگەلەك ۇستەلدى جۇرگىزگەن

دۇيسەنالى الىماقىن