ەنەرگەتيكا – ەكونوميكا درايۆەرى

ينۆەستجوبالاردىڭ يگىلىگى

ەكىباستۇزداعى ستانسالاردان بولەك، وبلىس اۋماعىندا تاعى ءبىر ءىرى ەنەر­گەتي­­­­كالىق كەشەن بار. بۇل – اقسۋ قالا­سىن­دا­عى ەۋرازيالىق ەنەرگەتي­كالىق كورپو­راتسيانىڭ ستانساسى.

گرەس-1 كاسىپورنىنىڭ ءبىر عانا ەنەر­گوبلوگىنىڭ تاۋلىكتىك ءوندىرىسى (9،7 ملن كۆت/ساع) كوكشەتاۋ قالاسىن 24 ساعات بويى جارىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى ەكەن. ستانسالاردىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارا بەرىڭىز. ال مۇندا ارقايسىسىنىڭ قۋاتتىلىعى 500 مۆت بولاتىن 8 ەنەرگوبلوك (ازىرگە جەتەۋى قاتاردا) جۇمىس ىستەيدى. وسىدان كەيىن پاۆلودارلىق كاسىپورىندار ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ دونورى ەكەنىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس. مۇنىڭ شاراپاتىن كورشى مەملەكەتتەر دە سەزىنىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون.

وبلىستىق ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقار­ماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى اسحات جاقىپوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءار كاسىپ­ورىن­نىڭ ينۆەستيتسيالىق جوبالار جوسپارى بار. سوعان سايكەس، قوندىرعىلار جاڭارتىلادى. ونداعى ماقسات – ەنەرگيا ءوندىرۋ ىسىندە ولقىلىقتارعا جول بەرمەۋ. 2021-2022 جىلدارى وبلىستاعى ەلەكتر ستانسالارىندا 30-عا جۋىق نە­گىزگى قوندىرعى جوندەۋدەن وتكىزۋ جوسپار­لانعان بولاتىن. مۇندا ۇساق شارۋا دەگەن بولمايدى. ءار قۇرىلعىنىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋى قاشاندا ماڭىزعا يە.

– وبلىس اۋماعىندا جالپى قۋاتى 8 502 مۆت بولاتىن 7 ەلەكتر ستانساسى تىركەلگەن. ونىڭ ۇشەۋى – ۇلتتىق ماڭىزى جوعارى ستانسالار. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسىنا كوز جۇگىرتسەك، كاسىپورىندار 49،4 ملرد كۆت/ساعات ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىردى. بۇل 2020 جىل­عى كورسەتكىشتەن 11،4 پايىزعا ار­تىق. سۇرانىسقا ساي ءوندىرۋ كولەمى دە ارتىپ وتىراتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ماسەلەن، پاۆلودار وبلىسىنىڭ تاۋلىكتىك سۇرانىسى شامامەن 60 ملن 406 مىڭ كۆت/ساعاتقا تەڭ. سۇرانىس كۇن سايىن وزگەرەدى. ەلەكتر ەنەرگياسى وبلىس اۋماعىنا، ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وڭىرىنە ۇلەستىرىلەدى. وزبەكستانعا دا ەكسپورتتالادى، – دەيدى ا.جاقىپوۆ.

ەكىباستۇز قالاسىن الەۋمەتتىك-ەكو­نو­ميكالىق دامىتۋدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى كەشەندى جوسپارى ازىرلەنىپ، ەل ۇكىمەتىنىڭ ارالاسۋىمەن قوماقتى ينۆەستيتسيا تارتىلعانى بەلگىلى. شاھار­د­ى گۇلدەندىرۋ ءھام تۇرلەندىرۋ ءۇشىن سالالاردىڭ بارلىعى قامتىلعان. ونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكا الدىڭعى قاتاردا تۇر. ەنەرگەتيكا باعىتىندا كاسىپورىنداردىڭ جەكە قاراجاتى ەسەبىنەن 2 ينۆەستيتسيالىق جوبا جۇزەگە اسادى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل نەندەي جوبالار؟ تيىمدىلىگى قانداي؟ از-كەم توقتالىپ كورەلىك.

العاشقى جوبا – گرەس-1-دەگى №1 ەنەرگوبلوگتى قالپىنا كەلتىرۋ. وسى­لايشا، ستانسا قۋاتى 500 مۆت-قا ۇلعاي­تىلىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىندەگى تۇتىنۋدىڭ بولجامدى ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەر­­مەك. ينۆەستيتسيا كولەمى 66،5 ملرد تەڭ­گەگە تەڭ. قازىرگى ۋاقىتتا جوبانىڭ دايىن­دىعى 41،8 پايىزدى قۇراپ وتىر. جوبا 2023 جىلدىڭ سوڭىندا اياقتالادى دەپ جوسپارلانۋدا.

ەستەرىڭىزگە سالساق، بىلتىر 19 قارا­شا­دا مۇنداعى №5 ەنەرگوبلوك اپاتتى تۇردە توقتاپ قالعان بولاتىن. كەلەسى كۇنى №8 بلوك ىستەن شىقتى. ءىرى كاسىپورىنداعى نەگىزگى قوندىرعىلاردىڭ ىستەن شىعۋى كوپشىلىكتى الاڭداتقانى راس. KEGOC كومپانياسىنىڭ رەسمي وكىلدەرى حابار­لاعانداي، اپاتتىڭ سەبەبى گەنەراتسيا كولەمىنىڭ 1000 مۆت-قا تومەندەۋىنەن ورىن العان. سالدارىنان گرەس-1-دەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى 1 500 مۆت-قا دەيىن جەتكەن. ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ ارالاسۋىمەن كەيبىر تۇتىنۋشىلارعا بەرىلەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن شەكتەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ايتپەسە، مەملەكەتارالىق ەلەكتر جەلىلەرىندە جۇيە­لىك اپات ورىن الۋى مۇمكىن ەدى. اتال­عان كاسىپورىننىڭ وكىلى ەلەنا كيسي­لەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ستانسا تاۋلىكتىك كەستەگە ساي قالىپتى رەجىمدە جۇمىس ىستەۋدە.

ەكىنشى جوبا – گرەس-2 كاسىپورنىندا ءۇشىنشى ەنەرگوبلوكتىڭ سالىنۋى. ونىڭ قۋاتى 636 مۆت-تى قۇرايدى. جوبا 2025 جىلى ىسكە قوسىلماق. جالپى، مۇندا ارقايسىسىنىڭ قۋاتى 500 مۆت بولاتىن ەكى ەنەرگوبلوك جۇمىس ىستەپ تۇر. اتال­عان كاسىپورىن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىل­مەس. بيىكتىگى 419 مەتردى قۇرايتىن گرەس-2 مۇ­رجاسى الەمدەگى ەڭ ۇزىن ءتۇتىن شىعا­راتىن قۇبىر سانالادى. ونىڭ ەڭ جوعارعى بولىگىنە جاياۋ كوتەرىلۋ ءۇشىن 4 ساعات قاجەت.

دايىننىڭ ءوزى ۋايىم

ەكىباستۇزداي شاعىن شاھاردى ارا­لاساڭىز، قالانىڭ ەنەرگەتيكالىق الەۋە­تىن ودان ءارى ارتتىرۋعا ارنالعان وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنىنە كادر دايار­لاۋ ور­تا­لىعى كوزگە وتتاي باسىلادى. قا­لا­نىڭ باعى ەمەس، سورى بولعان «ساقال­دى قۇرىلىستىڭ» قازىر ءسانى كىرگەن­دەي. كەشەننىڭ 15 عيماراتى الىستان مەنمۇندالايدى. تەك، قۇرىلىسى اياق­تالسا دا، دايىن ورتالىق ءالى كۇنگە دەيىن قاڭىراپ بوس تۇر.

ورتالىقتىڭ تاريحىنا از-كەم توق­تالساق. عيماراتتىڭ قۇرىلىسى 2009 جىل­دىڭ قازان ايىندا باستالعان بولاتىن. قۇرىلىس جۇمىستارىمەن «نيكو» جشس اينالىستى. الايدا اتالعان سەرىك­تەستىك بانكروت دەپ تانىلىپ، قۇرى­لىس جۇمىستارى 2010 جىلى توقتاپ قال­­دى. 2011 جىلدىڭ قازان ايىندا ءبى­لىم جانە عىلىم مينيسترلىگى S&ER company جشس-مەن كەلىسىمشارتقا وتىر­دى. وسىلايشا، 2011 جىلدىڭ قا­راشا ايىندا قۇرىلىس-مونتاج جۇمىس­تارى قايتا جالعاستى. بۇدان كەيىن پاۆ­لودار وبلىستىق قالا قۇرىلىسى جانە جەردى باقىلاۋ باسقارماسى اتال­عان كە­شەن­دە تەحنيكالىق زەرتتەۋ جۇ­مىس­تارىن جۇرگىزىپ، ورەسكەل كەمشى­لىكتەردى انىقتادى. سونىڭ نەگىزىندە 2012 جىلدىڭ قاراشاسىندا قۇرىلىس جۇمىستارى ەكىنشى مارتە توقتاتىلدى. بەلگىلى بولعانداي، كە­شەن سور، باتپاقتى جەرگە سالىنعان. ەرى­گەن قار سۋى، جاڭبىر سۋى وسى جەرگە جينا­لادى. ال مۇنداي جەرگە قۇرىلىس سالۋعا بولمايدى نەمەسە سۋ سورۋ جۇيەسىن تارتۋ كەرەك.

ءسويتىپ، 2017 جىلى ەكىباستۇز قالا­سىنىڭ اكىمدىگى 100 ملن تەڭگە قاراس­تىرىپ، سۋ سورۋ جۇيەسىن جۇرگىزدى. تەك، سودان كەيىن عانا ورتالىقتىڭ جۇمىسى العا باس­تى. الدىمەن، 2017 جىلى «كاسىپقور» حولدينگى «ساقالدى قۇرىلىستىڭ» جوبا­لىق-سمەتالىق قۇجاتتارىن قايتا ازىر­لەپ شىقتى. جوبانى 2018-2020 جىل­دارى اياقتاۋعا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 4 ملرد تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسال­دى. جالپى، قۇرىلىس جۇمىستارى ءۇش كەزەڭنەن تۇردى. ونى «پورتال-پۆ» جشس سوڭىنا دەيىن اياقتاپ، تاپسىردى. بىراق وسى ءبىر ورتالىققا جۇمسالعان قار­جىنى ەسەپتەسەڭىز، شاشىڭىز اعارا­دى. سالا ماماندارىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، قۇرىلىس جۇمىستارىنا شامامەن 10 ملرد تەڭگە جۇمسالعان. ەندى دايىن تۇرعان نىساننىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا تاعى قانشا قارجى قاجەت ەكەن؟

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، وقۋ ورتالىعىندا وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنىنە قىزمەت كورسەتەتىن ماماندار وقىتىلادى دەپ كۇتىلگەن-ءدى. اتاپ ايتساق، پايدالى قازبا ورىندارىن ازىرلەۋ، ەلەكترمەن جابدىقتاۋ، دانەكەرلەۋ، ەلەكتر ستانسالارى مەن جەلىلەرىن ەلەكترمەن قامتۋ، تەمىر جونۋ جانە مەتالدى وڭدەۋ، وندىرىستىك ماشينالار مەن قۇرال-جابدىقتاردى ىسكە قوسۋ سەكىلدى ماماندىقتار بويىنشا كادر دايارلانۋى ءتيىس-ءتىن. قىسقاسى، شاھارداعى ءىرى كاسىپورىندارداعى كادر ماسەلەسىن وڭ شەشەدى دەپ كوزدەلىپ ەدى. الايدا ازىرگە مۇنىڭ ءبارى ءسوز كۇيىندە عانا قالىپ وتىر.

2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وقۋ ورتالىعى وبلىستىق قۇرىلىس باسقار­ماسىنىڭ بالانسىنا بەرىلدى. بۇگىندە ونى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ بالانسىنا بەرۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇجاتتار ازىرلەنىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ەكىباستۇز قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءماريام مالىكوۆا وعان جەرگىلىكتى 6 كوللەدجدى ورنالاستىرۋ يدەياسىن العا تارتۋدا. ءبىر جاعىنان ستۋدەنتتەر تولىعىمەن جاتاقحانامەن قامتىلۋشى ەدى. ال وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ءدىنيس­لام بولاتحان ۇلى بۇل ۇسىنىستى قۇپتا­مايتىنىن ايتتى.

– ازىرگە نىساندى يەلىگىمىزگە الۋ ءۇشىن قۇجاتتاندىرۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا. ءاۋ باستا ورتالىق قانداي ماقساتپەن سا­­لىن­دى، سول باعىتتا جۇمىس ىستەۋىن قولعا الامىز. شارۋالارعا جەر جالعا بە­رىلەتىنى سياقتى ءبىلىم سالاسىنداعى جەكەمەنشىك ۇيىمدارعا تابىستاۋ ۇسىنى­سى دا قاراستىرىلۋدا. ونىڭ ءوزى زاڭعا ساي بولۋى قاجەت. سەبەبى نىسان مەملەكەت قارجىسىنا سالىنعاندىقتان جەكەمەنشىك مەكەمەلەرگە بەرۋدىڭ دە ءوز ءتارتىبى بار. وقۋ ورتالىعىنىڭ تاعدىرى جايلى الدا­عى ۋاقىتتا جەكە حابارلايمىز، – دەيدى د.بولاتحان ۇلى.

ەكىباستۇز قالاسىنىڭ اكىمى ار­داق قاڭتارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىن­دە شا­ھارداعى ءىرى ستانسالاردىڭ ارقاي­سىسىن­دا 1 300 – 1 500 ادام ەڭبەك ەتۋدە. ءبىر عا­نا ەنەرگوبلوكتىڭ قالىپتى جۇمىس ىستەۋىن كۇن سايىن 100-گە جۋىق جۇمىسكەر قا­داعالايدى. ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ماماندارى ازىرگە جەرگىلىكتى وقۋ ورىندارىن­دا – س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلو­دار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جا­نە ق.سات­باەۆ اتىنداعى ەكىباستۇز ينجەنەر­لىك-تەحنيكالىق ينستيتۋتىندا دايارلانۋدا.

جاقىندا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جو­مارت توقاەۆ تەحنيكالىق ماماندىق­تاردى وقىتۋعا باسىمدىق بەرۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. بۇل رەتتە، وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنىنە قاجەتتى كادرلاردى دايارلايتىن ورتالىقتىڭ بويىنا قان جۇگىرىپ، جەرگىلىكتى ستانسالاردى بىلىكتى كادرلارمەن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن سەنىم مول.

كريپتوۆاليۋتا – تابىس كوزى

كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، قازىر الەمدەگى كريپتوۆاليۋتانىڭ 46 پايىزى قىتايدا، 16،8 پايىزى اقش-تا، 8،2 پايىزى قازاقستاندا وندىرىلەدى. وسى ءۇش ەل ماينەر-مەملەكەتتەر تىزىمىندە كوش باستاپ تۇر. سوندىقتان ەلىمىزدە ماينينگ ورتالىقتارى كوپتەپ قۇرىلا باستادى. ولارعا قىزمەت كورسەتۋشى ۇيىمدار دا پايدا بولدى. سولاردىڭ ءبىرى ەكىباستۇزدىق ۆتس KZ جشس-ءى. اتالعان سەرىكتەستىكتىڭ قۇرىلتايشىسى دىنمۇحاممەد ماتكەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، كريپتوۆاليۋتانىڭ بولاشاعى زور. تەك ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بۇل سالا­عا سەنىمسىزدىك باسىم. بۇل رەتتە ەنەر­گەتيكالىق ورتالىق – ەكىباستۇزدىڭ مۇم­كىندىگىن ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. ويتكەنى مۇندا ەلەكتر ەنەرگياسى الدەقايدا ارزان ءارى مول.

– تاس ءداۋىرى تاس ءبىتتى ەكەن دەپ اياقتال­عان جوق. جاڭا تەحنولوگيالار پايدا بول­عان سايىن قوعامنىڭ العا جىلجۋى زاڭدىلىق. كوپتەگەن مەملەكەتتەر كريپتوۆاليۋتا ارقىلى ەكونوميكانى جانداندىرۋعا بولاتىنىن اڭعارىپ، قازىردەن باستاپ ناقتى شارالاردى قول­عا الۋدا. بۇل سالا جاپونيادا 4 جىل بۇرىن رەسمي تۇردە مويىندالعان. اقش-تا دا نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بىزدە شە؟ سوڭعى ۋا­قىتتا ماينينگ-فەرمالارعا ەلەكتر ەنەرگياسىن تاراتۋ ءجيى شەكتەلۋدە. ياعني سالانىڭ دامۋىنا قولايلى جاعداي جوق. ايتپەسە، ەكىباستۇز ءوڭىرىن وندىرىستىك الاڭعا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك زور، – دەيدى د.ماتكەنوۆ.

مامانداردىڭ ەسەبىنشە، قازىر قازاق­ستانداعى بيتكوين وندىرۋشىلەر 1 كۆت/ساعات ءۇشىن 3 تسەنت تولەپ وتىر. ەلدىڭ ورتاق ەلەكتر قۋاتى 22 گۆت-تى قۇرايدى. ودان ارتىق قازاقستاندا قۋات گەنەراتسياسى جوق. ءاربىر قۋات رەزەرۆتەلگەن. سوندىقتان «جاسىل ەنەرگەتيكانى» ىسكە قوسپاسا، قازاقستاننىڭ ماينينگ قار­قىنىن بۇدان ءارى كوبەيتۋگە ەش مۇمكىندىگى بولمايدى، دەيدى ماماندار. ياعني ماينينگكە جۇمسالاتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن كومىر مەن مازۋتتان ەمەس، كۇن، جەل جانە سۋ قۋاتىنان الۋعا ءتيىسپىز.

تاپشىلىق تاقىرعا وتىرعىزا ما؟

ەلىمىزدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپ­شىلىعى 250 ملن كۆت/ساعاتتى قۇ­رايدى. ول رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەنەرگيا كوز­دەرى ەسەبىنەن وتەلەدى. سول سەبەپتى ەكو­نو­ميكانىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن قاجەتتىلىگىن جابۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ تۇر­عان ەلەكتر ستانسالارىن جاڭعىرتۋ، رەتى كەلسە جاڭا ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ ماڭىز­دى. بۇل رەتتە 2030 جىلعا قاراي ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدى 141،2 ملرد كۆت/ساعاتقا دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارلانىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ءبىرتۇتاس ەنەرگيا جۇيەسىنىڭ وڭتۇستىك ايماعىندا 2026 جىلعا دەيىن جال­پى جيىنتىق قۋاتى 3 050 مۆت بولاتىن جاڭا مانەۆرلىك گەنەراتسيانى ەنگىزۋ بويىن­شا 7 جوبانى ىسكە اسىرۋ كوزدەلگەن. جو­بالاردىڭ جالپى قۇنى – 1،5 ترلن تەڭگە.

«ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قام­تا­ما­سىز ەتۋ – باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. قا­­زاق­ستاندا ەنەرگيانى تۇتىنۋ قار­قى­­­ن­ى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. بى­راق ىسكە قوسىلىپ جاتقان جاڭا قۋات كوز­دەرى وعان ساي ەمەس. سۇرانىستان ار­تىق وندىرىلگەن ەلەكتر قۋاتى تاياۋ ارادا سارقىلۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، ەلىمىز­دىڭ دامۋى ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى»، دەگەن ەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.

قورىتا ايتساق، ەنەرگەتيكا سالاسىندا جەتىلدىرە تۇسەتىن تۇستار از ەمەس. جارقىن جوبالار ەلدىڭ دامۋىنا كەپىل بولاتىنىن ەسكەرسەك، سالاعا سەرپىن بەرەتىن جۇمىستاردىڭ جەدەل ءارى ساپالى اتقارىلعانى ابزال. اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق ورتالىعى سانالاتىن ەكىباستۇز وڭىرىندەگى جوبالار ناتيجەلى بولاتىنىنا سەنىم مول.

ورالحان قوجانوۆ،

جۋرناليست

پاۆلودار وبلىسى