بالا باقىتى بارىنەن بيىك

مەملەكەت باسشىسى جاڭا جىل­دىق قۇتتىقتاۋىندا بالا­لارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. «ولاردىڭ ءال-اۋقاتى – مەملەكەتىمىزدىڭ تابىس­تى بولاشاعىنىڭ سەنىمدى كەپىلى. سوندىقتان كەلەسى جىلدى بالالار جىلى دەپ جاريالاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن» دەگەن پرەزيدەنت بۇل جەردە اڭگىمە ۇراندار مەن مەرەكەلىك ءىس-شارالار تۋرالى ەمەس، ەڭ الدىمەن بيلىك تاراپىنان دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، بالالىق شاقتى قورعاۋ بويىنشا ناقتى شارالار تۋرالى بولىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتتى.

2021 جىلى جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بو­يىن­شا جالپى حالىق سانى 19 169 550 ادام بولدى. سونىڭ 33،97 پايى­زى – 17 جاسقا دەيىنگى بالالار. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بالا­نىڭ مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم الۋ قۇقى­عى مەن ەرتە دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە 3-6 جاستاعى بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى بىلىممەن قامتۋ كورسەتكىشى 98،8 پايىز دەڭگەيىندە ەكەن. بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كومي­تەتىنىڭ توراعاسى ەسەنعازى يمان­عاليەۆتىڭ ايتۋىنشا، 110 818 بالا – مەكتەپ جاسىنداعى ەرەكشە ءبىلىم قا­جەت­تىلىكتەرى بار بالالار ساناتىندا. ولاردىڭ 83 916-ى ءبىلىم الىپ جاتىر.

2021 جىلى پارلامەنت ءماجىلى­سى «بالا قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلە­لەرىنە قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭناما­لىق اكتىلەرىنە وزگەرىس­تەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ءبىرىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى.

«اتالعان زاڭ جوباسىندا بارلىق مۇقتاج بالالاردى ساۋىقتىرۋدان وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن; ءسۋيتسيد­تىڭ الدىن الاتىن جانە پروفيلاك­تيكا جۇرگىزەتىن; مەكتەپتەردە بۋللينگ بو­يىنشا پروفيلاكتيكا وتكىزەتىن بىر­قاتار ماڭىزدى باستامالار بار. سونىمەن قاتار اتا-اناسىنىڭ قام­قور­لىعىنسىز قالعان 6 جاسقا دەيىنگى بالالار مەن جەتىم بالالاردى سابيلەر ۇيىنەن بالالار ۇيىنە وتكىزۋ جاسىن ۇل­عايتۋعا قول جەتكىزدىك»، دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى دينارا زاكيەۆا.

دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، زاڭ جوباسى­نىڭ تۇزىلۋىنە قوعام بەلسەندىلەرى دە كوپ ۇلەس قوسقان. ولار ماسەلەنى ءسۇت بەتىنەن قالقىماي، 220 ەلدىمەكەنگە بارىپ، پروبلەمالاردى كوزبەن كورگەن سوڭ بارىپ ىسكە كىرىسكەن. ناتيجەسىن­دە، زاڭ جوباسىن جاساقتاۋدان بولەك، 130 بالالار مەكەمەسى جوندەۋدەن وت­كىزىلگەن. دەپۋتاتتىڭ سوزىنشە، اسىرەسە كيبەربۋللينگ ماسەلەسى اسا وزەك­تى بولىپ تۇر. جەل ءسوزدىڭ اسەرىنەن ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ دەرەگى ازايار ەمەس. 2021 جىلدىڭ 6 ايىنىڭ وزىندە بالالار اراسىندا 193 سۋيتسيد وقيعاسى بولىپ، سونىڭ 105-ءى قايعىلى اياقتالعان.

مينيسترلىكتىڭ دەرەگىنشە، رەسپۋب­ليكادا 16 مىڭ وقۋشى مەكتەبى جوق ەلدىمەكەندەردە تۇرادى جانە وقۋ ورنىنا دەيىن تاسىمالداۋدى قاجەت ەتەدى. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگى دە ەرەكشە باقىلاۋدا، ال مەكتەپ اۆتوبۋسى ەڭ قاۋىپسىز كولىك بولۋى كەرەك.

بالالار تاقىرىبىنىڭ ىشىندە جەتىم جانە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار ماسەلەسى وتە وزەكتى پروبلەما سانالادى. كوميتەت توراعاسىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، قازىر ەلىمىزدە 23 063 جەتىم بالا بولسا، سونىڭ 18 805-ءى وتباسىلاردا ەكەن.

«جىل سايىن بالالار ءۇيىنىڭ سانى ازايىپ كەلەدى جانە ءبىز بۇعان قۋانىش­تىمىز. سونىمەن، جەتىم بالالارعا ارنالعان 96 ۇيىمدا 4 254 وقۋشى تاربيەلەنىپ جاتىر» دەيدى ول.

بالا ماسەلەسىنە بۇكىل الەم اسا ساقتىقپەن قارايدى. بۇۇ باس اسسامب­لەيا­سىنىڭ 1989 جىلعى 20 قارا­شا­داعى 44/25 قارارىمەن بالالار قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسيا قابىلداندى. كون­ۆەنتسيا 1990 جىلى 2 قىركۇيەكتە كۇشىنە ەندى. قازاقستان كونۆەنتسيانى 1994 جىلى بەكىتتى. ەندى سوعان ساي ارەكەت ەتىپ، 5 جىلدا 1 مارتە ءتيىستى قۇ­قىق­تىق باياندامانى ۇسىنىپ وتىرۋى ءتيىس.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلى ارۋ­جان ساين­نىڭ ايتۋىنشا، كەلىپ تۇسە­تىن شا­عىم­دار وتە كوپ. نەگىزىنەن مۇمكىندىگى شەك­­تەۋلى بالالاردىڭ مەدي­تسينالىق قىز­مەت پەن ءدارى-دارمەكتى الۋىنا قا­تىس­تى الەۋمەتتىك كومەك، ءبىلىم، اليمەنتكە بايلانىستى ارىز-شاعىم ءجيى تۇسەدى.

«بىراق مەملەكەت دەڭگەيىندەگى تەرەڭ جۇيەلىك وزگەرىستەردى قاجەت ەتىپ تۇرعان، بالالار قۇقىعىن جاپپاي بۇزاتىن پروبلەمالار بار. تۇسىنىكسىز جوسپارلاۋ، اناليتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ جوقتىعى، پروتسەستەردىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋى جانە ۆەدومستۆوارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بولماۋى كەرى اسەر تۋعىزادى. مىسالى، ەگەر ەرتە انىق­تاۋ، ەرتەرەك ارالاسۋ جانە ساۋىقتىرۋ بولعاندا، ءتيىستى مەديتسينالىق سكرينينگتەر، دياگنوستيكا مەن ەمدەۋ شارالارى جۇرگىزىلگەندە ءبىز تىم قۇرىسا ءبىر بالانى مۇگەدەك بولۋدان ساقتاپ قالار ەدىك. كوپ جاعدايدا مۇنىڭ ءبارى زاڭنىڭ دۇرىس جەتىلدىرىلمەۋىنەن تۋىنداي­دى. نور­ماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر دەڭ­گەيىن­دە ءبارى دە دۇرىس جازىلعان. بىراق سول اكتىلەر دۇرىس ورىندالمايدى. بۇل رەت­تە پروبلەمانىڭ تۇپكى وزەگىن جەر­گى­لىك­تى ات­قارۋشى ورگانداردان ىزدەۋ كەرەك»، دەدى بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل.

ءبىز الدەبىر شالعاي اۋىلدا بالانىڭ زور­لىق-زومبىلىققا ۇشىراعانىن، قالا­نىڭ قاق ورتاسىندا بالكوننان قۇلاپ كەت­­كەنىن، قوعامدا كوپە-كورىنەۋ قۇقىعى بۇ­زىل­عانىن، كيبەربۋللينگتىڭ قۇربانى بول­­عانىن قالامايمىز. ءار ادام، ءار بالا مەملەكەت دەگەن ۇلكەن ماشينانىڭ ءبىر-ءبىر مەحانيزمى دەسەك، كوكىرەگى اياۋلى ارمان مەن ماقساتقا تولى بالانىڭ ومىر­دە ءبىر عانا مارتە جاسىپ قالۋىنىڭ ءوزى اپات­قا اكەپ سوق­تىرارىن باعامداۋعا بولادى.

بالا لايىقتى تاربيە السىن، بالا ۇلت­تىق تامىرىنان اجىراماسىن، زامان­عا بەيىم بولسىن، بوس ۋاقىتىن پاي­دالى وتكىزسىن، قاجەتتى ەم-دومىن ەش كە­دەر­گىسىز السىن، ارمان-قيالىنىڭ شىن­دىققا اينالارىنا سەنسىن. 2022 جىل بالا قۇقىعىنا قاتىستى مەملە­كەت­­تىڭ باتىل قيمىلدارى جۇزەگە اساتىن بەرەكەلى، ءتيىمدى جىل بولادى دەگەن سەنىم باسىم.