ۇلىسقا ۇستىن ۇعىمدار

ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز، ولار قۇرعان ۇلى قاعاناتتار، حاندىقتار، بارىندە دە ۇستىن بولدى. ول ۇستىن – ۇلتتىق يدەيا­لارى مەن مەملەكەتتىك مۇراتتارى ەدى. قاسيەتتى جەر مەن ەلدى ساقتاۋ، ءدىل مەن ءتىلدى ساقتاۋ، اتا جولىنا، بابا داستۇرىنە بەرىكتىك، تاريحتان ءتالىم الۋ، بولاشاققا باعدار جاساۋ، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ، ۇلىس بولىپ تولىسۋ.

وسىنىڭ ءبارىنىڭ اسىل ارقاۋ­ىندا كوسەم يدەيا – تاۋەلسىزدىك يدەياسى تۇردى. تاۋەلسىز ەل عانا ءوز تاريحىن ءوزى جازىپ، ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشە الار ەدى. ازات باس التىن ءتاج ەدى، ازات جەر التىن تاق ەدى. تاۋەلسىزدىك – التىن شاڭىراق، ال ونىڭ ۋىقتارى – ۇستىنى بولدى.

قازاق مەملەكەتى ءوز تاۋەلسىز­دى­گىن العاننان كەيىن، ونى التىن شاڭىراق ەتىپ كوتەرگەننەن كەيىن، ونى ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن بەرىك ۇستىن – ۇلتتىق يدەيا قاجەت بولدى. كوك باي­راعىن كوتەرگەن ەلدى كوپ يدەيا كوگەرتە مە، كوسەم يدەيا كوگەرتە مە؟ كوپ وي كوككە جەتكىزە مە، كون­تسەپتۋالدى وي كوككە جەتكىزە مە؟ «تاريحي بولىمسىزدىقتىڭ بوس قۋى­سىندا بوسقا قارمانۋ» قاۋپى قانداي؟

ويدى وزگەرتكەن وتىز جىلدى وتكە­رەر الدىندا وسى جايلى دا ويلان­دىق. ءبىزدىڭ ۇستىنىمىز نە؟ ۇلتتىق يدەيا­مىز قانداي؟ قانداي يدەيالار مەن كون­تسەپ­تسيالارعا سۇيەنەمىز؟ مەملەكەتتىك سترا­تەگيالاردىڭ وزەگىندە نە تۇر؟

ءبىز وسى ويلارعا جاۋاپتى تۇڭ­عىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇر­سۇلتان ءابىش ۇلى نازارباەۆتىڭ ستراتە­گيالارى، كىتاپتارى، جولداۋلارىنان ىزدەپ كوردىك.

ماڭگىلىك ەل

«مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋالدىڭ ءجيى تال­­قىعا ءتۇسىپ جۇرگەنىن ەستىپ ءجۇر­­­مىن، ءبىلىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشا­عى­مىزعا باعدار ەتىپ ۇلت­تى ۇيىس­تىرا ۇلى ماق­ساتتار­عا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول – ماڭ­گى­لىك ەل يدەيا­سى. تاۋەل­سىزدىگى­مىزبەن بىرگە حالقى­مىز ماڭ­گىلىك مۇراتتارىنا قول جەت­كىزدى. ءبىز ەلىمىزدىڭ جۇرەگى، تاۋەل­سىزدى­گىمىزدىڭ تىرە­گى ماڭگىلىك ەلوردامىزدى تۇرعىزدىق. قازاقتىڭ ماڭ­گىلىك عۇمىرى ۇرپاقتىڭ ماڭ­گىلىك بولاشاعىن باياندى ەتۋ­گە ارنالادى. ەندىگى ۇرپاق – ماڭ­گىلىك قازاقتىڭ پەرزەنتى. ەن­دە­شە، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەيا­سى – ماڭگىلىك ەل»، دەگەن ەدى ەلبا­سى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل ۇعىم­دى «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ تۇپ­قازىعى ەتە وتىرىپ.

ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن­دە ءتۇپ بابالارىمىز – تۇر­كى حالقىنىڭ مەملەكەت قۇ­­رۋ­دا­عى ارحەتيپتىك تا­نىم-تۇسى­نىگى تۇر. ماڭگىلىك ەل بولۋ­دى ۇلى مۇرات تۇتقان تۇركى حال­قى، تۇركى قاعاندارىنىڭ سول يدەيا­سى جۇزەگە اسقا­نىن قا­زىر دۇ­نيە جۇزىنە تا­راعان تۇر­كى حا­لىقتارىنا قاراپ، لەۆ گۋمي­­­لەۆ­شە ايتقاندا، تۇرىك سۋپەرەتنوسىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا قاراپ باعامداي بەرۋگە بولادى. تامىرى ءبىر حالىقتار تارىداي شاشىلىپ كەتسە دە تاعدىر ولاردى اجىراتقان جوق.

قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەزى مەن مەم­لەكەتتىلىگىنىڭ قالىپ­تاسۋىن­داعى ساق، عۇن، تۇركىلەر، تۇركى-موڭعول كەزەڭى، تا­ريح­تىڭ ۇلى جولىندا توعىسقان پارسى، قىتاي، اراب، ورىس اسەرى وراسان بول­عا­­نىن اڭعارامىز. بىراق بۇل فاك­تور ءبىزدى السىرەتكەن جوق، كۇ­شەيت­تى. بايىتتى، تولىقتىردى، تولىستىردى. قازاق ۇلتى­نىڭ قالىپ­تاسۋ ارناسىنا جاسىرىن ءارى جاريا كەلىپ قوسىلعان جىل­عاداي بولدى. ۇلتتىق مەنتاليتەت، ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق سانا-سەزىم، ءبارى-بارى­نە قوسىلعان وسى اعىن­دار جان اعىسىن ەكپىندەتە ءتۇستى. ءبىزدى ۇلت رەتىندە ىدىراتقان جوق، ىمىرالاستىردى. ۇيقى-تۇي­قىمىز شىقسا دا، ۇيىسا بەر­دىك، ۇيىسا بەردىك. قازاقتىڭ ءوزى ءبىرتۇتاس حالىق ساناتىندا سۋپەرەتنوسقا اينالا باستادى.

كۇلتەگىن جازباسىندا مىناداي جولدار بار: «…سول كەزدە جو­عارىدا تۇرىك ءتاڭىرىسى، تۇرىكتىڭ كيەلى جەرى، سۋى بىلاي دەپتى: «تۇرىك حالقى جويىلماسىن دەپ، ەل بولسىن دەپ» – اكەم ەلتەرىس قاعاندى، انام ەل-بىلگە قاتىندى ءتاڭىرى توبەسىنە تۇتىپ، جوعارى كوتەرىپتى».

ءتاڭىرى توبەسىنە تۇتقان سول تۇركى حالقىنىڭ پەرزەنتى، قارا­شاڭىراق يەسى – قازاق ۇلتى ۇلى دالادا تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەردى. ماڭگىلىك ەل يدەياسى ماڭگىلىك جەر، ماڭگىلىك ءتىل، ماڭگىلىك مەملەكەت، ماڭگىلىك قازاق ۇعىمدارىن قامتۋىمەن دە ۇلتتىق يدەيا رە­تىندە ءبىزدى تاعى دا بىرىكتىرە ءتۇستى.

ۇلى دالا ەلى

National Geographic قايبىر جىلى Kazakh steppe دەگەن تا­قىرىپپەن قا­سيەت­تى قازاق جە­رى تۋرالى ايتتى. ەرتە زامان­نان-اق گەوگرافيالىق كارتادا ۇلى دالا (ۆەليكايا ستەپ) اتالعان كەڭ بايتاق، ۇلان-عايىر دالادا جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى حالىقتار – ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز عۇمىر كەشتى. ەۋرازيانىڭ ناق جۇرەگىندە ورنا­لاسقان وسى دالانى ەۋرازيا دا­لا­سى دەپ تە اتاپ جاتادى. بۇل دا­لانىڭ ماڭداي تورىندە ءبىز­دىڭ اتا-بابالارىمىز قانشا ۇلى يم­پەريالار – قاعاناتتار قۇ­­رىپ، بيلىك ەتتى، باراقاتتى عۇ­مىر كەش­تى. كۇن باستى، كوسەم ماڭ­دايلى سول بابالار مەكەن ەتكەن دالا بىزگە مۇرا بولىپ قالدى. Kazakh steppe – قازاق جەرى – قازاق دالاسى بابالارىمىزدىڭ بەيىتىن باۋىرىنا باسىپ جاتسا، ەرتەڭ بالا­لارىمىزدىڭ اق بەسىگى دە بولادى.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازار­باەۆ تاۋەلسىز قازاقستان رەس­­پۋب­ليكاسىنا سيمۆولدىق ءمانى زور حا­­­لىقتىق اتاۋ ىزدەگەن­دە، سان الۋان ۇسىنىس تا ايتىلدى. الاي­دا ەلباسىنىڭ « ۇلى دالا ەلى» دەگەن اتاۋدى ۇسىنۋى – تاريحي ادىلەتتى، گەوگرافيالىق ءدال، يدەولوگيالىق جاعىنان انىق شەشىم بولدى. ول جايىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت: « ۇلى دالا» ۇعىمى – باياعىدان بار ۇعىم. دەشتى قىپشاق دەگەن ءسوز قىپشاقتىڭ دالاسى دەگەن ءسوز. ۇلى دالا ۇعىمىنا مىناۋ التايدان قارا تەڭىزگە دەيىنگى دالانى اتايتىن بولعان. ونىڭ نەگىزگى اۋماعى – ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرى. ءبىزدىڭ دالامىزدا كەن دە بولعان، تەمىر دە بولعان، قولونەر دە بولعان، ءبارى بولعان... بىزدە دە سونداي ۇعىممەن تەڭەستىرەتىن بولساق، بىزگە « ۇلى دالا ەلىمىز» دەپ ايتقىم كەلەدى. « ۇلى دالا» مەن «كوك اسپان» دەپ تە ايتۋعا بولار ەدى. كەڭ دالا – ءبىزدىڭ جە­رى­مىز. وسى جەردە ءبىز تۇرىپ جا­تىر­مىز، ءوسىپ جاتىرمىز، ور­­­كەن­دەپ جاتىرمىز، ۇرپاق اسى­­­­راپ جاتىر­مىز. وسى جەردە مەم­لەكە­تىمىزدى قۇرىپ، ونى شاڭى­­راعىن بيىك قىلىپ، كوك تۋدىڭ استىنا جينالىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ بايرا­عىمىزدىڭ وزىندە كوك اسپان، جار­قىر­عان كۇن بەينەلەن­گەن... بىراق ءبىز حا­لىقتىڭ ىشىندە ۇلى دا­لانىڭ ۇرپاعىمىز دەسەك، كەلىپ تۇرعان سياقتى. ول حالىقتىق اتاۋ بولۋى كەرەك»، دەگەن ەدى.

جيىرماسىنشى عاسىرداعى الەمنىڭ ساياسي-گەوگرافيالىق كارتاسىندا پايدا بولعان تاۋەلسىز ەل – جاڭا مەملەكەت وسىلايشا « ۇلى دالا ەلى» دەگەن حالىقتىق اتاۋ الدى.

جالپى، ەل ۇعىمى، ەل ەتنونيمى جايلى ءارتۇرلى پىكىر بار. ءبىرى ونى حالىق ۇعىمىنىڭ بالاماسى دەسە، ەندى ءبىرى – تايپالىق وداق­تىڭ اتاۋى دەيدى. بىراق وسى پىكىر­لەر اراسىندا تاريحشى لەۆ گۋميلەۆتىڭ «كونە تۇرىكتەر» ەڭ­بەگىندەگى مىنا پىكىرى اسا ورىندى كورىنەدى: «ەجەلگى تۇرىكتەر تاريحىن ونىڭ جەكە ماسەلەلەرىن انىقتاماي تۇرىپ، تۇسىنۋگە بولمايدى. سونداي جەكە ماسەلەنىڭ ءبىرى – تۇرىكتەردىڭ ءوز مەملەكەتىن اتاعان ءسوزدىڭ، ياعني «ەل-يل» تەرمينىنىڭ اۋدارماسى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك... سوندىقتان دا «il» (ەل) تەرمينىنىڭ دالمە-ءدال اۋدارماسى لاتىننىڭ «يمپەر­يۋم» نەمەسە ورىستىڭ «دەرجاۆا» دەگەن ءسوزى».

دەمەك، ۇلى دالا ەلى – ماڭگى­لىك ەل – ۇلى دالادا ماڭگىلىك بيلىك قۇرعان الىپ قاعانات، الىپ يمپەريا دەگەن تۇ­سىنىك قالىپ­تاستىرادى. مۇنى بۇگىنگى قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى، قازاق ەلى ۇلى دالادا سالتانات قۇرعان الىپ يمپە­ريالاردىڭ زاڭدى ميراس­قورى، مۇعايىن مۇراگەرى دەگەن ءابسوليۋتتى تانىم دەپ تۇسىنەمىز.

ۇلتتىق كود

قازاق حالقىنىڭ بولمىس-ءبىتىمى، سانا-سەزىمى، مىنەز-قۇلقى، جان دۇنيەسى، ويلاۋ جۇيەسى، اقىل-پاراساتى، تاريحي زەردەسى، رۋ­حاني تامىرلارى، ءومىر سالتى، دۇنيەتانىمى، بولاشاققا دەگەن ارمانى مەن ءۇمىتى قازاق ۇل­تىن ۇلت رەتىندە ايقىندايدى، الەم حالىقتارىنان ەرەك­شەلى­گىن، ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسياسىن كورسەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىر عا­نا سوزبەن «ۇلتتىق كود» دەپ اتاۋعا بولاتىنداي.

ەلباسى «اجەپتاۋىر جاڭ­عىر­­-
عان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تا­مى­­­رى تا­­ريحى­نىڭ تەرەڭى­نەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭ­دى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگە­نىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي. بىراق ۇلتتىق كودىمدى ساقتايمىن دەپ بويىڭداعى جاقسى مەن جا­ماننىڭ ءبارىن، ياعني بولاشاققا سەنىمدى نىعايتىپ، العا باستايتىن قاسيەتتەردى دە، كەجەگەسى كەرى تارتىپ تۇراتىن، اياقتان شالاتىن ادەتتەردى دە ۇلتتىق سانانىڭ اياسىندا سۇرلەپ قويۋعا بولمايتىنى ايدان انىق»، دەگەن ەدى.

سانانى تۇلەتۋ، رۋحاني سەر­پىلۋ، جان-دۇنيەڭدى قايتا جاڭ­عىرتۋ، وتكەنىڭدى تانىپ، وش­كە­نىڭدى جاعۋ، قيسايعاندى تۇزەپ، جوعالعانىڭدى تابۋ جاڭا عاسىر­داعى جاڭا الەمگە بارۋدىڭ العى­شارتى سەكىلدى ەدى. ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپ­تاس­تىرۋ­داعى جا­سالعان وسى قادامدار ونىڭ بو­لا­شاعىنا باستار جولدىڭ سەرتى ەدى.

 2004 جىلى باستالىپ 2011 جىلعا دەيىن جالعاسقان «مادەني مۇرا»، 2007 جىلى باستالعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» مەملەكەتتىك باعدارلامالارى ۇلتتىق رۋ­حاني تامىرلاردى ارشۋ، سان الۋان قو­عام­دىق فورماتسيالاردىڭ قالىڭ شاڭىن سىلكىپ تاستاپ ءوز بەت-بەي­نەڭدى ايقىنداۋعا جۇمىس ىستەدى.

«ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلت­تىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سو­نىمەن بىرگە رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستە­رىن قيىن­نان قيىستىرىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل – تارلان تاريح­تىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جار­قىن بولا­شاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلە­سىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جا­دى­­نىڭ تۇعىرناماسى. مەن حال­­قىم­نىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ىقىلىم زاماننان ار­قاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داس­تۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك ءدىڭى ەتە وتىرىپ، ءاربىر قادا­مىن نىق باسۋىن، بولاشاققا سەنىممەن بەت الۋىن قالايمىن» (ن.نازارباەۆ. «بولاشاققا باع­دار: رۋحاني جاڭعىرۋ»).

ۇلى كوش

قازاقتىڭ قاستەرلى تاريحىندا قانشا قارالى كوش، قانشا قاسيەتتى كوش بار. ءبىر عانا جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وزىندە، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ تەزىندە، تەكتىڭ تەپكى كورگەندە، ەرىڭ ەزگى كورگەندە، شىرعالاڭ كەشىپ، شى­عىس­قا كوشكەن، بۇلعاققا ءتۇسىپ، باتىسقا كەتكەن قازاقتىڭ حاقىسى قالاي جوقتالدى؟

1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نۇر­سۇل­تان ءابىش ۇلى نازارباەۆ تۇ­ركياعا بارعان رەسمي سا­پارى­نىڭ اياسىندا ىستانبۇلداعى قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىمەن كەز­دەسىپ، ولاردىڭ اتاجۇرتقا ورا­­لۋ تۋرالى ارزۋىن تىڭداپ، قا­زاق­ستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ارنايى ۇشاق جىبەرىپ، تاۋەل­سىزدىكتەگى كوشتىڭ جولىن اش­تى. تۇر­كيا، ساۋد ارابياسى، يران، پاكىستان، اۋعانستانداعى قازاق­تار اتامەكەنگە ورالا باس­تادى.

1991 جىلدىڭ 31 جەلتوقسا­نىندا ەلباسىنىڭ «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اقجولتاي ءسوزى راديودان بەرىلىپ، ەرتەسىنە «ەگەمەندى قازاقستان» (قازىرگى «Egemen Qazaqstan») گازەتىنە باسىلدى:

«قىمباتتى وتانداستار! قان­داس باۋىرلار! اعايىندار!

ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراق­تاپ قال­عان سىزدەردى كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا ادام پراۆوسى تۋرالى ەلارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق. اتا-بابا ارۋاعى ال­دارىڭىزدان جارىلقاسىن!».

اتامەكەندە تابىسىپ، ەمىن-ەركىن قاۋىشقان سول كوشتە – ورازدىنىڭ ۇلى وسكەن، جيىرلى­نىڭ قىزى وسكەن ورايلى وتىز جىلدا اتاجۇرتىنا 1 084 692 اعايىن ورالعان ەكەن.

ءبىر ەل، ءبىر مەملەكەت اۋماعىنان عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىنەن اعايىندار، ورالعاندىقتان، بۇل جولعى كوش شىن مانىندە ۇلى كوش بولدى. ۇلى كوش ۇلتتى ۇيىستىرا تۇسكەن ۇلىق يدەياعا اينالدى. ۇلى كوش – ۇلتقا، ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا قىزمەت ەتكەن يدەيالاردىڭ العاشقى قار­لىعاشى ەدى.

ۇلتتىق «مەن»

«مەن» جانە «مەنىڭ» دەگەن ءسوزدى ايتا الماۋ، اسىرەسە ۇلتتىڭ ايتا الماۋى قانداي قاسىرەت ەدى! ال ايتا الۋ، بىراق ونىڭ ءسوز كۇيىن­­­دە عانا ءومىر ءسۇرۋى ودان دا اۋىر.

نەگە ايتا المادى، ايتتى. «مە­نىڭ اتىم قوجا» دەدى سوقپاقباەۆ. «مەن – قازاقپىن!» دەدى جۇبان. «مەنىڭ قازاقستانىم!»، «مەنىڭ ەلىم! مەنىڭ جەرىم!» دەدى جۇمە­كەن. ونى جالپاق دۇنيەگە جاڭ­عىرىقتىردى ءشامشى. بىراق بۇل جانايقاي عانا ەدى، جۇرەك ايقايى ەدى. ول ايقاي ءبىزدىڭ ىشىمىزدە عانا ءومىر ءسۇردى.

«ادامزات تاريحىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن يدەولوگيالىق ماشينا 70 جىل بويى ۇلتتىڭ رۋحاني تىرەكتەرىن كۇل-تالقان قى­لىپ قيراتتى، ونىڭ رۋحانيا­تىن كەسىپ-ءپىشىپ شۇنتيتتى دا، ورتاق ءبىر قالىپقا سالىپ شەگەن­دەدى» (ن.نازارباەۆ. «تاريح تولقىنىندا»).

رۋحاني تىرەكتەر – ۇلتتىق ۇس­تىندار. ءوزىڭدى ۇلكەن ءبىر دۇ­نيەنىڭ بولشەگى رەتىندە سەزىنۋ، ارينە جاقسى، الايدا ءوزىڭدى تۇ­تاس ەمەس، بار بولعانى بولشەك رە­تىن­­دە عانا سەزىنۋ – جاقسى ەمەس.

ۇلتتىق دەپ اتالاتىننىڭ ءبا­رى­نىڭ قاينار باستاۋىندا ۇلتتىق «مەن» تۇراتىنى انىق. ۇلتتىق «مەن» جوق جەردە ۇلتتىڭ ءوزى دە جوق، ول بار بولعانى – وزگەنىڭ كولەڭكەسى.

«قازاقتىڭ سانا-سەزىمى وتكەن­دەگى، قازىرگى جانە بولاشاقتاعى – تاريح تولقىنىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق «مەن» دەگىزەرلىك قاسيەتىن تۇسى­نۋگە تۇڭعىش رەت ەندى عانا مۇم­كىندىك الىپ وتىر... بىراق بۇل مۇمكىندىك قانا; ول شىندىققا تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، بار­لىق قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي ساناسىنا ورنىققان فاكتىگە اينالۋى قاجەت. ال وسى مىندەت ءبىزدىڭ الدىمىزعا تەك قانا، ءبىر عانا ۇلى مۇمكىندىك تۇرىندە ەمەس، قاتال قاجەتتىلىك تۇرىندە دە قويىلىپ وتىر. ونى شەشسەك، ءبىز تاريحتىڭ وزىمىزگە شاق­تالعان مەزگىلىنە سايكەس بولامىز، تاريحي بولىمسىزدىقتىڭ بوس قۋىسىندا بوسقا قارمانىپ جۇرمەيمىز» (ن.نازارباەۆ. «تا­ريح تولقىنىندا»).

ۇلتتىق «مەن» – ۇلتتىق سانا. ۇلت­تىڭ ادامزات وركەنيەتىندەگى ۇلەسىن، جەر بەتىندەگى ورنىن سەزىنۋى. ءوزىنىڭ ۇلتتىق ميسسياسىن تولىق ءتۇيسىنۋى. سول ۇلتتىق «مەن» ويانعان ساتتە «مەنىڭ قا­زاقستانىم» انۇرانعا اينالدى. كوك بايراق كوتەرىلدى. ەلتاڭبا تورگە ءىلىندى.

قازاق مەملەكەتتىلىگى

قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى – قازاق مەملەكەتى – وداقتاس رەس­پۋبليكالار قۇرا­مىن­­دا بولعان قا­زاق كسر-ءنىڭ عانا ەمەس، قاسيەتتى دالا­دا – قو­زى­­باسىدا قازىعىن قاداپ، شاڭى­­را­عىن كوتەرگەن قازاق حان­دىعى­نىڭ دا تاريحي ميراسقورى رەتىن­دە ايتىلۋى، جازىلۋى، مويىندالۋى، اتالىپ ءوتۋى قازاق مەم­لەكەت­تىگىنىڭ تاريحىن 550 جىل رەتىندە ايشىقتاپ بەردى.

قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك حان­داردان باستاپ، قازاقتىڭ سوڭعى حا­نى كەنەسارىعا دەيىن جال­عاسقان حاندىق جورا، قاسىمنىڭ قاسقا جولى، حاقنازاردىڭ قايتا ورلەۋى، ەسىمنىڭ ەسكى جولى، ءاز تاۋكەنىڭ ءاز جولى، ابىلايدىڭ اق تۋى – الاش بالاسىنىڭ ارۋا­عىن كوتەردى، الاپاسىن اسىردى.

«قازاقتا مەملەكەت بولماعان» دەگەن كوپ سوزگە، قاتە تۇسىنىككە، ءۇستىرت ۇيعارىمعا دا نۇكتە قويىل­دى.

«كەرەي مەن جانىبەك 1465 جىلى العاشقى حاندىقتى قۇردى، قازاق مەملە­كەتتىلىگىنىڭ تاريحى سول كەزدەن باستاۋ الادى. مۇم­كىن، ول بۇگىنگى ۇعىمداعى مەم­لەكەت بولماعان شىعار، بۇكىل الەم­گە وسىن­شا تانىمال ءارى بەدەلدى، وسى ۇعىم­نىڭ قازىرگى ماعىنا­سىنداعىداي مەملە­كەت بولماعان دا شىعار. بىراق بۇلاي دەپ سول كەزەڭدەگى باسقا دا بارلىق مەم­لە­كەت تۋرالى دا ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىز­دىسى، سول كەزدە وعان نەگىز قالان­دى، ءبىز بابالارىمىزدىڭ ۇلى ىستەرىنىڭ جال­عاس­تىرىپ وتىرمىز»،  دەپ اتاپ ءوتتى ەلباسى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىل­دىعى 2015 جىلى تويلاندى. تاۋەلسىز ەل تۇعىرلاندى. حاندار بەينەسى كوركەم وبرازدان كورنەكتى وبرازعا ءوتتى. ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى، ۇلتتىق تامىرلارعا ءۇڭىلۋى ۇلىس رۋحىن ۇلىقتادى.

مەملەكەتشىل رۋح مەرەيلەندى. بايتە­رەك سەكىلدى ءوز ءدىڭىمىزدى سەزىندىك. ال ءدىڭ­نىڭ ارعى جاعىندا التىن تامىرلار بار ەدى.

ۇلىق ۇلىس

مەملەكەتتىك ساياساتتاعى سا­باق­تاستىق ءداستۇرى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ كەلەسى پرەزيدەنتكە بەي­بىت تۇردە ءوتۋى عانا ەمەس، بارلىق ۇلى باستاما مەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ستراتەگيالاردىڭ، ۇلت­تىق كونتسەپتسيالاردىڭ دا جال­­عاس­­تىعى بولعانىن ۋاقىت كورسەتتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرە­زيدەنتى قاسىم-جومارت كە­مەل­­ ۇلى توقاەۆ ۇلىق ۇلىستىڭ 750 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويدى.

التىن وردا – جوشى ۇلى­سى – ۇلىق ۇلىس قازاقستان رەس­پۋبليكاسى مەم­لە­كەتتىلىگىنىڭ ال­تىن باستاۋى ەكەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ايتىلدى. رەسپۋب­ليكا­لىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى.

قازاق ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەزى مەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قاينار باستاۋلارىن انىقتاۋ­داعى وسى زور تالپىنىستار مەن ىزدەنىستەر ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسىن، ۇلى دالا ەلى ۇعىمىن بەكەمدەي ءتۇستى.