اۋدارما دا اردىڭ ءىسى

ميۋنحاۋزەندى وسپانحان ورىسشاسىنان اسىرىپ جىبەرگەن

– كەزىندە قازاق وقىرمانى الەمگە تا­نىلعان كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ شى­­عار­مالارىن ساپالى اۋدارمامەن وقى­دى. سول اۋدارمالار ءالى كۇن­گە دە­يىن وقىرماننىڭ جادىنان وشكەن جوق. سىزشە قازىرگى كوركەم اۋدار­ما­نىڭ جاعدايى قالاي؟ كوركەم اۋدارما جا­سا­­لىپ جاتىر ما ءوزى؟

جۇكەل حاماي:

– ءيا، كەڭەستىك كەزەڭدە ادەبيەت – كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇگىت قۇرا­لى­نا اينالىپ، سونىڭ ارقاسىندا الەم ادەبيەتىمەن قولجەتىمدى تۇردە تا­نىس­­قانىمىز راس. الايدا ول كەزدەگى اۋدار­ما­لاردىڭ بارلىعى جەتىك اۋدارما بولدى دەسەك قاتەلەسكەن بولار ەدىك. بۇل ورايدا تۇپنۇسقادان اۋدارىلعان ورىس ادەبيەتى مەن ورىس اۋدارماشىلارىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارعان، سول ارقىلى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان. سونداي-اق سوزبە-ءسوز اۋدارما ارقىلى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان دۇنيەلەردى جەكە-جەكە قا­راس­تىرۋىمىز كەرەك. تۇپنۇسقا ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ورىس ءتىلدى ادەبيەتتىڭ اۋدارمالارى ءسوزسىز شەدەۆر اۋدارمالار بولدى. مىسالعا: ل.ن.تولستويدىڭ، ا.س.پۋشكيننىڭ، ن.ا.نەكراسوۆتىڭ ەكى توم­دىقتارىن، سەرگەي ەسەنين باس­تا­عان ورىس اقىندارىنىڭ تاڭ­دامالى جيناق­تا­رىن الايىق. بۇلار­دىڭ بارلىعى – تاڭ­داۋلى اقىن-جازۋ­شى­لا­ر­ىمىزدىڭ بىرىك­كەن اۋدارماسىمەن ارنايى رەدكول­لە­گيا ساراپتاماسىنان ءوتىپ، جارىق كور­گەن دۇنيەلەر. ولاردى ءاربىر اقىن، جازۋشىنىڭ اۋدارۋ شەبەرلىگىنە قاراي كىتاپ ءىشىن سارالاۋىڭا بولادى. ال ورىس اۋدارماسى ارقىلى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان اعىلشىن، فرانتسۋز، قىتاي، ءۇندى... وزگە دە تىلدەر ادەبيەتىنىڭ ساپاسى ورىستىڭ اۋدارماشىلارىنا تىكەلەي قاتىستى. جاقسى دا، جامان دا اۋدارمالار بولدى. ءبىر عانا شەكسپيردىڭ ءوزى ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى ارقىلى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. عابيت مۇسىرەپوۆ، حاميت ەرعاليەۆ، ءابىش كەكىلباەۆ... باستاعان كلاسسيكتەرىمىزدى جامان اۋدارماشى دەپ ايتا المايمىز. گاپ – شەكسپيردىڭ ورىس تىلىنە قالاي اۋدارىلعانىندا. ورىستار ماحامبەتتىڭ جەتىك اۋدارماسىن ءالى كۇنگە دەيىن بىزگە كورسەتە العان جوق. شەكس­پير­دىڭ ورىسشا اۋدارماسىنا دا سول كۇدىكپەن قاراۋعا بولادى...

ونىڭ ۇستىنە، كەڭەس كەزىندە بىزدە جابىق ادەبيەت دەگەن بولدى. سول سەبەپ­تى تۇپنۇسقادان اۋداراتىن كوپ ءتىلدى اۋدار­ماشىلاردى دايىنداۋعا شەك­تەۋ قويىلدى. «تۇيەنىڭ تانيتىنى – جا­پى­راق» دەگەندەي، ءبىز ورىس ادەبيەتى ارقىلى دا­مىدىق. بۇل ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ دامۋىندا ۇلكەن مەك­تەپ بولدى.

قازىرگى كوركەم اۋدارما تۋرالى ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىن. باي­قا­عانىم شەت ەلدەردە وقىعان، شەت تىلدەرىن بىلەتىن جاستا­رىمىز باتىس، شىعىس دەمەي، سول ەل­دەر­دىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن يگەرىپ، ادە­بيە­تى­مىزدى ءتۇرلى ءتىل، ءتۇرلى اعىمدا دامىتۋعا ۇم­تىلىس جاساپ جۇرگەندەرى قۋانتادى. ادە­بيەت­تىڭ دامۋى ۋاقىتقا تىكەلەي قا­تىس­­تى. ارادا جىلدار ءوتىپ، جاستارىمىز ءوز باعىتتارىن تۇزەگەن تۇستا بۇل تۋرالى سول كەزدىڭ ادەبيەتشىلەرى ايتاتىن بولار.

اشۋر وزدەمىر:

– دۇرىس ايتاسىز، كەزىندە كوركەم اۋدار­ما ادەبيەتتىڭ ءبىر سالاسى بولىپ ەسەپتەلگەن. بۇل ءۇردىستىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە. سوناۋ ح، ءحى عاسىرلاردا العاشقى اۋدارما اراب تىلىنەن تۇركى تىلىنە جاسالعان. سودان كەيىن بۇل سالا دامىپ كەلگەن. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا كوركەم اۋدارما شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. ال كەڭەس داۋىرىندە دە بۇل سالادا ىلگەرىلەۋ بولعانى شىندىق. قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەم اۋدارمانىڭ كۇيىن ونشا جاقسى بىلمەيمىن. نە اۋدارىلىپ جاتىر، كىم اۋدا­رىپ جاتىر، قانداي باس­پادان شىعادى، ونىڭ وقىرمانى قانداي دەگەنگە قانىق ەمەسپىن. ال تۇركيادا قازىر كەز كەلگەن تىلدەن كوركەم اۋدارما جا­سا­لىپ جاتىر، اسىرەسە، حح عاسىردىڭ با­سىنان سوڭىنا دەيىن بىزدە كەرەمەت تالانتتى اۋدارماشىلار بولعان. ولار جاساعان اۋدارمانىڭ ءوزى ءبىر كوركەم شى­عارما دەپ ايتۋعا بولادى. قازىرگى اۋدار­ما جايىنا كەلسەك، ەكى ءتۇرلى جاع­داي قالىپتاستى. ءبىرىنشىسى، بۇرىنعى ءداستۇرلى اۋدارما ءۇردىسىن جالعاستىرعان اۋدارماشىلار، ەكىنشىسى، ءارتۇرلى تىلدەن ءار ۋاقىتتا اۋداراتىن اۋدارماشىلار. سوڭعى ساپتاعى اۋدارما قوسىنى كوبەيىپ كە­لە­دى. بۇلار نەگىزگى ءتىلدى جاقسى ءبىلۋى مۇم­كىن، بىراق اۋدارىلاتىن ءتىلدى بىلمەۋى مۇمكىن.

كەنجەباي احمەتوۆ:

– ءبىزدىڭ ادەبيەت – اۋدارما جاساۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىن وتكەرىپ، جاپ-جاقسى تاجىريبە جيناقتاعان ادەبيەت. ماسەلەن، ءبىر كەزەڭدەردە وزگە ەل اۆتورلارىن، ولاردىڭ شىعارمالارىن تانىستىرۋ ماقساتىندا اۋدارمالار جاسالدى. بۇل تۇستا شىعارما مازمۇنىن، وي-يدەياسىن جەتكىزۋ ماقسات ەتىلگەندىكتەن، ەركىن اۋدارۋ باسىم بولدى جانە ونداي اۋدارمالار ءوز ۋاقىتىنىڭ قاجەتىن وتەدى. الايدا بۇل تاجىريبە قازىرگى ۋاقىتقا جارامايدى.

ودان كەيىنگى كەزەڭدە اۋدارىلىپ وتى­ر­عان اۆتوردىڭ، شىعارمانىڭ ەرەك­شە­لىكتەرىنە نۇقسان كەلتىرمەي اۋدارۋعا دەن قويىلدى. وقىرمان جادىنان وشپەي جۇرگەن اۋدارمالارىمىز وسى كەزەڭگە ءتان. ناعىز كوركەم اۋدارمامىز دا وسى تالاپقا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس. ول دەگەنىمىز – اۆتوردىڭ كوزقاراسىن، دۇنيەتانىمىن، ويىن، وي جەتكىزۋدەگى، سۋرەتتەۋدەگى ەرەك­شە­­لىكتەرىن مەيلىنشە ءدال جەتكىزۋ دەگەن ءسوز، ياعني اۆتور ءستيلىن اۋدارماشىنىڭ ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەپ اكەتپەي، قاز-قال­پىن­دا ساقتاۋى كەرەك دەگەن ءسوز. بۇل رەتتە ماعجان اقىننىڭ اۋدارمالارى مەن ءىلياس اقىننىڭ «ەۆگەني ونەگين» اۋدارماسىن ۇلگى ەتۋگە بولادى. ءىلياس اقىن بۇل اۋدار­ماسىندا پۋشكيننىڭ ۇيقاس ۇلگىسىنە دەيىن ساقتايدى. ونىڭ سەبەبى پۋشكين پوە­ماسىنداعى ەرەكشەلىكتى ءدال جەتكىزۋدى ماق­سات ەتۋىندە جاتىر.

قازىرگى كوركەم اۋدارماداعى قيىندىق تا وسى تۇستان، اۆتور ءستيلىن انىق تانى­ماۋ­دان ياكي نەمقۇرايدى قاراۋدان تۋىن­دايدى. باسقاشا ايتقاندا، ءسوزدى، سوي­­لەمدى قان-ءسولسىز اۋدارىپ شىعۋ نەمەسە ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ جاتقان كۇر­دە­لى ويدى بولە-جارماي، تۇتاس بەرۋدى كوزدەگەن اۆتوردىڭ قۇرمالاس سويلەمىن بولەك-بولەك سويلەمگە اينالدىرىپ اۋدا­رۋ، ءيا بولماسا، ءوز قالاۋىنشا ماز­مۇن­داپ شىعۋ. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا – اۆتورعا قيانات جاساۋ. وكىنىشتىسى، وسى ءۇش جاعدايدىڭ ۇشەۋى دە قازىرگى اۋدارما تا­جىريبەسىندە كەزدەسەدى.

بۇلاردىڭ اراسىنان ءوز قالاۋىنشا مازمۇنداپ شىعۋ دەگەندى اۋدارما دەۋگە دە بولمايدى. ال قۇرمالاس سويلەمدى بولشەكتەپ جىبەرۋ اۆتوردىڭ سويلەمىن قازاق تىلىندە قۇرمالاس سويلەم ۇلگىسىندە بەرۋگە قابىلەتى جەتپەگەندىكتەن شىعادى. بۇل دا قۇپتايتىن جول ەمەس. «قان-ءسولسىز اۋدارۋ» دەگەنگە كەلسەك، مۇنداي جاعداي –  اۆتوردى دا، شىعارمانى دا تاني الماعان ادامنىڭ تىرلىگى. ماسەلەن، اۆتور يۋمور ارالاستىرا سۋرەتتەي وتىرىپ، مۇڭلى بەي­نە جاساۋى مۇمكىن. مۇڭلى شىعارما ەكەن دەپ اۆتورعا ءتان يۋمور اۋدارمادا قاعىس قالسا، بۇل دا قيانات. دەمەك اۋدارماشىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتى – اۆتوردى، شىعارمانى بارىنشا انىق تانىپ الۋ جانە سوعان زيان تيگىزبەي، قازاق تى­لىندە جەتكىزە ءبىلۋ. ويتكەنى قازىرگى وقىر­مانعا قاجەتى شىعارمانىڭ جالپى ماز­­مۇنىن ءبىلۋ ەمەس، شىعارمانىڭ جانە اۆ­توردىڭ ەرەكشەلىگىن تانۋ بولسا كەرەك.

جالپى، قازىر كوركەم اۋدارما ۇدە­سى­نەن تابىلاتىن اۋدارمالار جوق دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولمايدى. سونداي-اق ءالجۋاز اۋدارمالار دا بارشىلىق.

قالاي دەگەنمەن، كوركەم اۋدارماعا تالاپ كۇشەيۋ كەرەك، اۋدارما ساپاسىنا اۋدارماشى دا، تاپسىرىس بەرۋشى دە جاۋاپ بەرگەنى دۇرىس. اسىرەسە، مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا قولعا الىنعان شارۋا بولسا.

ايناش قاسىم:

– قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەم اۋدار­ما ءبىر عاسىردان استام تاريحقا يە. اسىرەسە، بۇل سالادا ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن بەل­گىلى جازۋشى، اقىن اۋدارماشىلار شو­عىرى تارجىمالاعان شىعارمالار كوز­گە تۇسەدى.

ءحىح عاسىردا ىبىراي التىنسارين، اباي مەن شاكارىم باستاعان كوركەم اۋدارما ءىسى XX عاسىردىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، ماعجان جۇما­باي­ ۇلى سياقتى كەيىنگى تالانتتى بۋى­ن­نىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق شى­عار­ما­لا­رى­نىڭ اۋدارمالارىمەن جالعاستى.

پارسىنىڭ كلاسسيك اقىندارىنىڭ شىعارمالارىمەن قازاق وقىرمانىن تا­نىس­تىرۋدا تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ۇلى، عالي ورمانوۆ، قاليجان بەكحوجين، مۇزافار الىمباەۆ، ءابىراش جامىشەۆ سىندى تانىمال اقىندار ۇلەس قوستى. ولاردىڭ اۋدارمالارى ءالى كۇنگە دەيىن وزەك­تىلىگىن جوعالتپاي، پارسى پوەزيا­سى­نا قىزىعاتىن وقىرماندار مەن زەرت­­تەۋ­شى­لەر ءۇشىن دەرەككوز رەتىندە قول­دا­نى­لىپ كەلەدى.

بەلگىلى عالىم وتەگەن كۇمىسباەۆتىڭ «شى­عىس شايىرلارى» دەگەن بەس توم­دىق كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىندا پارسى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى – رۋداكي، فيردوۋسي، ومار حايام، حافيز بەن پارسى پروزاسىنان جاساعان كوركەم اۋدارمالارى جارىق كوردى.

سوڭعى بۋىن وكىلدەرىنەن شىعىس­تا­نۋ­شى، اقىن دۇيسەباي داۋىربەك رۋداكي، حايام، رۋمي، ساعدي، حافيز، ەتەسامي سياقتى پارسى اقىندارىنىڭ بىرقاتار ولەڭىن تۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە اۋدار­دى. تاياۋدا پروزا جانرى بويىنشا يران­نىڭ جاڭا ءداۋىر ادەبيەتىندەگى تانىمال جازۋشىلاردىڭ ءارتۇرلى تاقىرىپقا جازعان ون ءتورت شىعارماسىنىڭ اۋدارماسى ەنگەن «ىڭكارلىك» اتتى تاڭدامالى جيناق شىعاردىم. شىعارمالار پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە العاش رەت اۋدارىلدى. مۇنىڭ الدىندا دا اۋدارعان بىرنەشە كىتابىم جارىققا شىقتى.

قورىتىندىلاي كەلە ايتارىم، پارسى ادەبيەتىنەن كوركەم اۋدارما ازداپ بولسا دا جاسالىپ جاتىر. ونىڭ ساپاسىن باعامداپ، پىكىر ايتۋ تالعامى جوعارى وقىرمان مەن ادەبيەت سىنشىلارىنىڭ ەنشىسىندە.

ابىلاي ماۋدانوۆ:

– كوركەم اۋدارما جاسالىپ جاتىر ما، جاتقان جوق پا، ونى ايتا المايمىن. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ مەنىڭ قۇزىرىما جاتپايدى. «كەزىندە قازاق وقىرمانى الەمگە تانىلعان كلاسسيك جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن ساپالى اۋدارمامەن وقىدى. سول اۋدارمالار ءالى كۇنگە دەيىن وقىرماننىڭ جادىنان وشكەن جوق» دەيسىز، بۇعان كەلىسۋگە بولادى. بىراق «الەمدىك كلاسسيكانىڭ ءبارى اۋدا­­­رىلدى» دەپ سەنىممەن ايتا الامىز با؟ اۋدارمانىڭ ءبارى ساپالى ما؟ بۇل سۇراقتى مەن سىزگە قويعىم كەلەدى. «كوركەم اۋدارما جاسالىپ جاتىر ما ءوزى؟» دەگەنگە كەلسەك، مەن كاسىبي اۋدارماشى ەمەسپىن. قولىمدا قۇزىرەت جوق، قالامىم عانا بار. بيىل «قاسىم» باسپاسىنىڭ تاپسىرىسىمەن ل.تولستويدىڭ بالالارعا ارنالعان اڭگىمەلەرىن اۋداردىم. ونىمەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى وتكىز­گەن «رۋحاني قازىنا» فەستيۆالىندە «بەردىبەك سوقپاقباەۆ اتىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ۇزدىك كىتاپتىڭ اۆتورى» اتالىمىن يە­لەن­دىم. ونىڭ سىرتىندا ە.راسپەنىڭ ميۋنحاۋزەنىن اۋدارىپ كوردىم. ەكەۋى دە بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت تارجىمالانعان. سوندا تۇسىنگەنىم، كلاسسيكا ءار كەزەڭ سا­يىن جاڭادان اۋدارىلىپ تۇرۋ كەرەك. ويتكەنى ۇعىم، ءتىل، ۇلتتىڭ تانىمى وز­گەر­دى، ۇرپاق اۋىستى. كەشەگى اۋدارما «ەسكى­رىپ» قالدى.

ماسەلەن، تۇپنۇسقاسىن قايدام، ميۋن­حاۋ­زەندى وسپانحان ورىسشاسىنان اسىرىپ جىبەرگەن. ونى قازاقشادان قايتادان تۇپنۇسقا تىلىنە اۋدارسا، نەمىستەر تانىماي قالار ەدى. بىراق قانشا شەدەۆر بولعانمەن وس-اعاڭنىڭ ءتارجىماسىن ساناسى قالادا قالىپتاسقان وقىرماننىڭ قابىلداۋى قيىن-اۋ.

سونداي-اق كۇنى كەشە ساادالا ۆان­نۋس­تىڭ «سۇلتاننىڭ اتى – سۇلتان» («تاقتالاس») كومەدياسىن اۋدارىپ شىق­تىم. قۇداي قالاسا، ول قوستاناي تەاترىن­­دا ساحنالانادى. الەمدە تانىمال بۇل پەسا ءالى كۇنگە قازاقشالاندى ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. باسقالار ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن، ءوز باسىم وسىنداي جۇ­مىس­تار ىستەدىم. تاعى ءبىر تانىمال تۋىن­­­دىنى ء«مۇجىپ» جاتىرمىن.

تۇپنۇسقادان اۋدارۋ باستى قاعيدا بولۋى كەرەك

– تۇپنۇسقا تىلدەردەن اۋدارۋ ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە بولىپ وتىر. وسى تۋرالى كوزقاراسىڭىز...

كەنجەباي احمەتوۆ:

– بۇل – اسا قاجەت شارۋا جانە شە­شى­لۋ­­گە ءتيىس ماسەلە.

بۇگىندە تۇپنۇسقادان تىكەلەي اۋدارىپ جۇرگەن جاستار بار. دەگەنمەن ازدىق ەتەدى جانە ول اۋدارمالاردى تۇپنۇسقامەن سالىستىرىپ، قانشالىقتى ساپالى ەكەنىن تالداپ بەرە الاتىن ماماندار دا جوق.

ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟ شەتەل تىلدەرىنەن اۋدارما جاساي الاتىن جاستاردى دايىنداۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن قازاق ءتىلىن وتە جاقسى بىلەتىن جانە ادەبيەتتە ءوزىن تانىتىپ ۇلگەرگەن، ءتىل ۇي­رەنۋگە قابىلەتى بايقالعان جاس­تار، نەگىزىنەن، فيلولوگ، جۋرناليستەر اراسىنان ىرىكتەلىپ الىنۋى كەرەك. وسى تالاپتاردىڭ بىرەۋى ساقتالماسا، جاق­سى ناتيجە شىقپايدى. سودان كەيىن ولار­دى الەمدە كەڭ تارالعان تىلدەر بو­يىنشا توپتاستىرىپ، شەتەلدەردە في­لو­لو­گيالىق ماماندىق بويىنشا وقىتۋ قاجەت. وقىپ جۇرگەن كەزىنەن باستاپ، شاعىن اۋدارمالار جاساۋعا تاپسىرىس بەرىپ، سول ەڭبەكتەرىنە تالداۋ جاسالىپ، باعىت بەرىپ وتىرۋ ورىندى بولماق.

شەت ءتىلى بويىنشا فيلولوگيالىق ماماندىقتا وقۋدىڭ نە ءۇشىن قاجەتتىگىن دە ايتا كەتەلىك. بىرىنشىدەن، ءوزى يگەرۋگە ءتيىستى ءتىلدىڭ لەكسيكالىق، گرام­ما­تي­كالىق ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ شىعادى; ەكىنشىدەن، اۋدارمامەن عانا اينا­لى­سۋ­دىڭ رەتى كەلمەي قالعان جاعداي­دا وسى ماماندىعى بويىنشا دا قىزمەت ەتۋى­نە مۇمكىندىگى بولادى.

ارينە، بۇل جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن جازۋشىلار وداعىنىڭ بىرلەسكەن جوسپارى بولۋى قاجەت جانە مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋ كەرەك. باسقا جاعدايدا انشەيىن ءسوز بولىپ قالادى.

ايناش قاسىم:

–تۇپنۇسقا تىلدەن اۋدارۋدىڭ ماڭىز­دى­لىعىندا شەك جوق. شىعارمانى جا­زىل­عان تىلدەن تىكەلەي اۋدارۋ كاسىبي بى­لىك­تى، تاجىريبەلى اۋدارماشى ماماننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. قازىر ەلىمىزدە باتىس، شىعىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن اۋدار­­ماشىلار جەتكىلىكتى. ولاردى با­عىت­­تاپ، ىنتالاندىرىپ، قولداسا، ارا­لا­رى­­نان وسى ىسكە قابىلەتتىلەرى ىرىكتەلىپ شى­­عادى دەپ ويلايمىن.

شىعارمانى تۇپنۇسقا تىلدەن تىكەلەي اۋدا­رۋ­دىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن با­سىم­­د­ىقتارى دەلدال ءتىل ارقىلى اۋدا­رۋ­دىڭ ولقى تۇستارىن اتاعاندا اي­قىن­دالا تۇسەدى.

اۋدارماشى شىعارمانى تۇپنۇسقا تىلدە وقي الماسا، ونى كوزىمەن كورىپ، قولى­مەن ۇستاماي اۋدارعاندا وقىرمان ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىش سول بولماق. ويت­كەنى اۋدارماشى دانەكەر ءتىل نەگىزىن­دە تارجىمالاعان كەزدە نەگىزگى اۆتور­دىڭ ەمەس، ەكىنشى تىلگە اۋدارعان ورتاداعى اۋدارماشىنىڭ تۇلعالىق سيپاتىن ەرىكسىز قايتالايدى. اۋدارماشىنىڭ تۇل­عا­لىق سيپاتى دەگەن نە؟ وعان اۋدار­ما­شىنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋى مەن ءبىلىم دەڭگەيى، دۇنيەتانىمى، جازۋشىلىق شەبەرلىگى مەن تاجىريبەسى جانە جەكە باسىنا ءتان تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەرى جاتادى.

كوركەم اۋدارما اۋدارمانىڭ قۇقىق­تىق، عىلىمي-تەحنيكالىق نەمەسە ناق­تى­لىق پەن دالدىكتى قاجەت ەتەتىن تاعى باسقا سالالارداعى تۇرلەرىندەي ەمەس، ءتارجىماشىنى سوزبە-ءسوز اۋدارمادان قا­شىق بولۋعا مىندەتتەپ، ونى ءوزىنىڭ شى­عارماشىلىق تالانتى مەن شەبەرلىگى نەگىزىندە انا ءتىلىنىڭ تىلدىك نورمالارىنا ساي جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتەدى. سايىپ كەلگەندە، كوركەم اۋدارمادان اۋدار­ماشىنىڭ شىعارماشىلىق دارا­لى­عى كورىنەدى. ءبىر شىعارمانى بىرنەشە اۋدارماشى جەكە اۋدارعاندا ناتيجەنىڭ اركەلكى بولاتىنى وسىدان. ماسەلەن، يران جازۋشىسىنىڭ ءبىر شىعارماسىن اعىلشىن نەمەسە باتىستىڭ باسقا ءبىر تىلىندەگى اۋدارما نەگىزىندە قازاق تىلىنە ءتارجىمالاسا، اقجەمدەنگەن ەت سياقتى ءسولى مەن قۇنارىنان ايىرىلىپ جەتەتىنىنە شاك جوق. سەبەبى باتىس ادامىنىڭ نەمەسە وزگە ۇلتتاردىڭ پايىم، تۇسىنىگىنىڭ بىزدەن باسقا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. 

 جۇكەل حاماي:

– تۇپنۇسقا تىلدەردەن اۋدارۋ باس­تى قاعيدا بولۋى كەرەك. جوعارىدا بۇل تۋرالى دا ايتقانداي بولدىم. جالپى، الەم ادەبيەتىنىڭ قازىرگى دامۋىن بايقاساڭىز، باتىس تا، شىعىس تا اعىلشىن تىلىنە قاراي بەت تۇزەگەن. شىعىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى باتىس ەلدەرىنە قاراي قونىس اۋدارۋدا. ءبارىنىڭ ماقساتى – اعىلشىن ءتىلىن يگەرىپ، اعىلشىن تىلىندە شىعارمالارىن جاريالاۋ. سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ، جاپوننىڭ، ءۇندىنىڭ جاس جازۋشىلارى سول جاققا قونىس اۋدارىپ جاتىر. ۇلكەن ەلدەر تۇگىلى 3 ميلليون عانا حالقى بار موڭعولداردىڭ ءوزى باتىسقا بەت بۇردى. قازىر اقش-تا، شۆەتسيادا... موڭعول ادەبيەتىنىڭ بولىمشەلەرى پايدا بولىپ، ءوز ادەبيەتتەرىن ناسيحاتتاۋدا. كەلەشەكتە بىزگە دە وسىنداي باتىل قادامدار قاجەت شىعار. بۇرىنعىداي «ورىس اعالارعا» جالتاقتايتىن زا­مان­نىڭ وتكەنى انىق.

ابىلاي ماۋدانوۆ:

– اۋدارما، شاما كەلسە، تۇپنۇسقادان اۋدارىلۋى كەرەك. ويتكەنى ءار ءتارجىماشى ءوزى اۋدارىپ وتىرعان ءتىلدىڭ تابيعاتىنا تارتپاي تۇرا المايدى. وعان مىسال، وس-اعاڭنىڭ ميۋنحاۋزەنى...

اشۋر وزدەمىر:

– البەتتە، مۇمكىن بولسا، شىعارمانى تۇپ­نۇسقادان اۋدارعان ءجون. مەنىڭ بى­لۋىمشە، كەڭەس داۋىرىندە قازاقشاعا اۋدا­رىل­عان كوركەم شىعارمالاردىڭ ءبارى ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى. وتە ماڭىزدى ماسەلە كوتەرىپ وتىرسىز. اۋدارمانىڭ قيىن ەكەنى شىندىق. ويتكەنى ءبىر ءتىلدى ءبىر تىلگە اۋدارۋ – ءبىر مادەنيەتتى ءبىر مادەنيەتكە تانىستىرۋ دەگەن ءسوز. ەكى ۇلتتىڭ مادەنيەتىن جاقسى ءبىلىپ، ەكى ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن ادام عانا جاقسى اۋدارما جاساي الادى. تۇپنۇسقادان اۋدا­رىلماعان شىعارما كوپ نارسەنى جو­عالتادى. مىسالى، اعىلشىن تىلى­نەن ورىس تىلىنە، ودان قازاقشاعا اۋدا­­رىلسا، ول كوركەم شىعارمانىڭ كوپ­تەگەن كەمشىلىكتەرى بولارى داۋسىز. سول ءۇشىن بۇل – اۋدارما سالاسى تۇرعى­سى­نان ايتقاندا، ولقىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇمكىندىگىنشە كوركەم شى­عار­مانى تۇپ­نۇسقادان اۋدارۋ كەرەك. كە­زىندە ەۋرو­پا­لىق­تار ەجەلگى گرەك فيلو­سوف­تارىنىڭ شىعارمالارىن اراب ءتىلى ارقىلى تانىدى. بىراق ونى كەيىن كەلە تۇپنۇسقادان اۋدارىپ وقىدى. بۇل ءۇردىس ولارعا كەرەك بولعان سوڭ سولاي ىستەدى.

 اۋدارماداعى ءۇش تۇعىر: جازۋشى، باسپا، وقىرمان

– اۋدارمانى بيزنەسكە، جان باعىس­قا پايدالاناتىندار دا جوق ەمەس، بۇ­عان كىم كىنالى؟

كەنجەباي احمەتوۆ:

– ەگەر كوركەم اۋدارماعا قاتىستى ايتار بولساق، اۆتوردىڭ، شىعارمانىڭ وبالىن ويلامايتىندار، قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ءوز ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن اياققا باسىپ وتۋدەن ۇيالمايتىندار كىنالى...

ءبىر وكىنىشتىسى، قاراپايىم گەوگرافيا­لىق اتاۋلاردى، الدەبىر ەلدىڭ ياكي قالا­نىڭ تۇرعىندارىنىڭ قالاي اتالاتىنىن، ءيا بولماسا ءبىر حالىققا ءتان ۇعىم­دى كەي جاعدايلاردا ەكىنشى ءبىر حا­لىق­تىڭ تىلىندە قولدانۋعا بولمايتىنىن دا بىلمەيتىن «اۋدارماشىلار» بار. ما­سە­لەن، گەنۋيا تۇرعىنىن «گەنۋەزدىك» دەپ، قورسيكالىقتى «كورسيكاندىق» دەپ اۋدارۋ، ء«تاڭىر» ءسوزىن وزگە دىندەگى ادامنىڭ اۋزىنا سالۋ، ت.س.س. وتە ورەسكەل جايت ەكەنى انىق.

 اشۋر وزدەمىر:

– مەنىڭشە، اۋدارمانى بيزنەسكە اينالدىرۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. ويتكەنى ءبارى اقشاعا بارىپ تىرەلەدى. ەكونوميكا ارقاشان الدىڭعى ورىندا. اۋدارمادان اقشا تابۋ ايىپ بولماۋى كەرەك. بىراق جاقسى اۋدارماشىعا ەڭبەگىن تولەپ، اۋدارما جاساتۋ – ماڭىزدى شارۋا. 1940 جىلى تۇركيادا ءبىلىم مينيسترلىگى جانىنان اۋدارما بيۋروسى اشىلعان. سول بيۋروعا كوركەم اۋدارما، عىلىمي اۋدار­ما جاسايتىن اۋدارماشىلار شا­قى­رىل­عان. سول كەزدە ولارعا جاقسى اقشا تولەنىپ، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق تىلدەن تۇرىك تىلىنە كوركەم اۋدارمالار جاسالدى. قازىر ول بيۋرو جۇمىسىن توقتاتقان. سول ءۇشىن بۇگىندە ماردىمدى اقى تولەمەي، ەشكىمگە ساپالى اۋدارما جاساتا المايسىز. قازىرگى اۋدارمالاردىڭ ساپاسىنىڭ تومەن بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى دەپ ويلايمىن. ءتىپتى كەيبىرى جاقسى اۋدارماشىعا اۋدارما جاساتپايدى. اۋدارمادا جازۋشى، باس­پا، 

وقىرمان اتتى ءۇش تۇعىر بار دەپ ەسەپتەسەك، وسىلار بىرىگىپ، ادەبي نا­رىق­تى قۇرايدى. وسى ءۇش ءۇردىستىڭ ءبىرى كەم بولسا، وندا ادەبيەت تە، اۋدارما دا اقسايدى. ال ەندى ويلاپ كورسەڭىز، وسىنىڭ ءبارى اقشانىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. ءبىر شىعارمانىڭ كوپتەگەن اۋدارماسى بولۋى كەرەك، سوندا عانا ادە­بي نارىق جاقسىسىن سۇرىپتاپ الادى ءارى وقىرمان ەكشەيدى. مىسالى، تۇركيادا تولستويدىڭ كىتاپتارىن ون نەشە باسپا باسىپ شىعاردى، اركىم وزىنە كەرەگىن الادى. اۋدارماشى كوپ بولعانى جاقسى، بىراق ساپالى جۇمىس جاساۋعا قۇلشىنعانى تىپتەن جاقسى.

 جۇكەل حاماي:

– جالپى، اۋدارما بولسىن، ادەبيەت بولسىن «جانباعىس» ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ءسىز الەمنىڭ قاي ەلىنە بارساڭىز دا تالانتىڭىزدى ساۋداعا سالىپ، كۇن كورەسىز. ول ءۇشىن جاقسى اۋدارما جاساي ءبىلۋىڭىز كەرەك. ارىدەن سوڭ، نوبەل دەپ جۇرگەنىڭىز دە جانباعىس! ماسەلە جانىڭىزدى قانداي دەڭگەيدە، قالاي باعۋدا.

ابىلاي ماۋدانوۆ:

– اۋدارما – ۇلكەن ەڭبەك، ال ەڭبەكتى باعالاۋ، ساتۋ – نارىق زاڭى. تۇپنۇسقا وتپەي جاتقان ءبىزدىڭ قوعامدا بىرەۋ «اۋدارمامەن جان باعىپ، پايدا قىلىپ وتىر» دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. ءتىپتى كاسىپ قىلعاننىڭ وزىندە وعان قۋانۋ كەرەك. ادەبيەتشىلەر «ول نەگە پايدا تابادى؟» دەپ ەمەس، «ول قالاي اۋداردى؟» دەپ الاڭداعانى دۇرىس شىعار. مىسالى، قاراعاندىدا كاسىپكەر ەرلان اشىمگە تيەسىلى «قاسىم» باسپاسى ءوزى قاراجات ءبولىپ، اۋدارمالار جاساتىپ جاتىر. سول باسپانىڭ كومەگىمەن تانىمال ادەبيەتشى كەنجەباي احمەتوۆ اعامىز العاش رەت بۋلگاكوۆتىڭ «يت جۇرەگىن» تاماشا ءتارجىمالاپ، كىتاپ قىلىپ شىعاردى. بۇل –
ادەبيەتكە قوسىلعان زور ۇلەس. ەگەر وسىنداي جۇمىستى مەملەكەت ىستەپ جاتسا، ءسىز ءبىرىنشى سۇراقتى ماعان قويماس ەدىڭىز دەپ ويلايمىن.

 ورىس ءتىلى ارقىلى اعىلشىن تىلىنە...

– ءبىز الەم ادەبيەتىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدان كەندە ەمەسپىز دەپ ويلايمىن، ال ءبىزدىڭ كوركەم شىعارمالار الەم وقىرماندارىنا قاشان ساپالى اۋدارىلادى؟

كەنجەباي احمەتوۆ:

– بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا ەكىنشى سۇراقتىڭ جاۋابىمەن ورايلاس. قازاق قالامگەرىنىڭ شىعارماسىن وزگە تىلگە ساپالى اۋدارۋ ءۇشىن ول ادام قازاق ءتىلىن وتە جاقسى تۇسىنەتىن جانە ءوزى اۋدارۋعا ءتيىس شەتەل ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن مامان بولۋمەن قاتار، ادەبي شىعارماشىلىققا جاقىن ادام بولۋى كەرەك. ونداي مامان اۋدارماشى شەتەلدە وقىپ، تىلدىك قورىن بايىتقان جانە شەتەل اۆتورلارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا ماماندانعان جاستار اراسىنان سۇرىپتالىپ قانا شىعادى. قازاق تىلىنەن وزگە تىلگە كوركەم اۋدارما جاساي الاتىن مامانداردى دايارلاۋدىڭ باسقا جولىن بايقاپ تۇرعان جوقپىن.

ال قازاق اۆتورلارىن اۋدارۋدا قازىر قولدانىپ جۇرگەن اۋدارما ۇلگىسى – امالسىز شارا عانا. اۋەلى ءبىر ادام جول­ما-جول اۋدارما جاساپ، سول اۋدارمانى كەلەسى ءبىر ادام كوركەمدەگەندە نە شى­عىپ جاتقانى ءبىر قۇدايعا ايان. ونىڭ ساپاسىن اجىراتىپ، باعالاپ بەرە الاتىن جاع­دايعا جەتكەن جوقپىز. ايتەۋىر، وزگە تىلگە اۋدارىلدى دەپ ءماز بولىپ قويامىز...

قىسقاسى، كوركەم اۋدارما جاعدايى كەڭ اۋقىمدا ويلاستىرىپ، اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستاردى ناقتى جوسپارلاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. بۇل ماسەلەدە شەشىلۋگە ءتيىستى تۇيتكىلدەر از ەمەس.

جۇكەل حاماي:

 – قالاي دەسەك تە اينالامىزداعى ەلدەر ءبىزدىڭ ادەبيەتتى بەلگىلى دەڭگەيدە تۇسىنەدى. «الەم» دەپ وتىرعانىمىز ءبىزدىڭ تۇسىنىكتە – باتىس. باتىسقا جاس ادەبيەتشىلەرىمىز كوپتەپ شىعۋى كەرەك. اقش-قا دا كوپتەپ بارىپ، مۇقاڭنىڭ قاسىنا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلۋبىن اشىپ، ناقتى ىسكە كىرىسۋ كەرەك. نۇر-سۇلتان، ال­ما­تىعا شوعىرلانىپ الىپ، ءبىرلى-جارىم اقىن-جازۋشىنى ورىس ءتىلى ارقىلى اعىلشىن تىلىنە اۋدارتقاننان ەشتەڭە ۇتپايمىز. شەتەلدەردىڭ جازۋشىلارىنا كەزىككەندە كوبىندە ەكى باقىتتى، رول­لاندى، ەسەنعاليدى سۇ­راي­دى. ولار شەتەلگە كوپ ساياحات جا­سا­عان­دار. سول سياقتى قىتايدىڭ حاداا، مەيار، جا­پون­­نىڭ مۋراكاميىن كوپ ەل بىلەدى. بۇنىڭ بارلىعى سولاردىڭ مە­نەد­جەر­لە­رىنىڭ مىقتىلىعىنا جانە وزدەرىنىڭ «قاڭعىباستىعىنا» بايلانىستى. ءبىزدىڭ جازۋشىلار دا وسىنداي قادامدارعا بارۋى كەرەك.

ايناش قاسىم:

– قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىن «رۋحاني جاڭ­عى­رۋ» باعدارلاماسى اياسىندا بۇۇ-نىڭ التى تىلىنە اۋدارۋ ءىسى قولعا الىنعانىن ءبارى­مىز ەستىپ، كۋا بولىپ وتىرمىز. ولار­دىڭ قاي دەڭگەيدە، قانداي ساپامەن اۋدارىلعانى تۋرالى دا ازىن-اۋلاق سىن-پىكىر ايتىلىپ جاتىر. دەگەن­مەن قالاي بولعاندا دا اۋدارما ىسىنە ەلى­مى­زدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل ءبو­لىنىپ، قولعا الىنىپ جاتقانى – قۋان­تار­لىق جاعداي. ويتكەنى كەڭەس وداعى زامانىنان كەيىنگى ارالىقتا اۋدارما ادەبيەتىمىزدەگى كەنجە قالعان سالالاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ال اۋدارما – ەل مەن ەلدى، مادەنيەتتەردى ءبىر-بىرىنە تانىستىرىپ، جاقىنداتاتىن، قارىم-قاتىناستى نىعايتاتىن كوپىر، اۋدارماشى – اۋىر، ءارى جاۋاپكەرشىلىگى زور وسى مىندەتتى موينىنا الىپ، جۇزەگە اسىراتىن مامان.

قازاق قالامگەرلەرى شىعارما­لا­رى­­نىڭ پارسى تىلىنە اۋدارىلۋ جاع­دا­يىنا توقتالسام، قازاق ادەبيەتى شى­عار­مالارىمەن ءپارسىتىلدى وقىرمان اسا تانىس ەمەس. بۇل تىلگە اۋدارىلعان شى­عار­­مالاردىڭ سانى ساۋساقپەن سانار­لىق. اۋدارما جايلى بۇرىنعى ءبىر سۇح­با­تىمدا دا اتاعانداي، مۇحتار اۋە­زوۆ­تىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن نازلي اسقارزادە، ابايدىڭ ولەڭدەرىن فارزانە حوجاندي، قاراسوزدەرىن سافار ابدۋللو، نەمات كەلىمبەتوۆتىڭ ء«ۇمىت ۇزگىم كەل­مەي­دى» مونولوگ-حيكاياسىن ساميرا ىسمايىلي ورىس تىلىندەگى اۋدارمالارى نەگىزىندە اۋداردى. ابايدىڭ تولىق شى­عارمالارىن مۇحامماد شادكام ءتار­جى­ما­لادى.

ودان كەيىن بۇل تىزىمگە باسقا شىعار­ما­لاردىڭ جاڭا اۋدارماسى قوسىلا قويعان جوق. مەن قازاق تىلىنەن اۋدارعان ورالحان بوكەيدىڭ ەكى اڭگىمەسى ونى ۇزارتا قويادى دەپ ويلامايمىن. اۋدارۋ تۋرالى ۇسىنىس بولماسا، قولداۋ جاسالماسا، قالاماقى تولەنبەسە، اۋدارماشى قانشا جەردەن ەلىن، جەرىن، ءتول ادەبيەتىن سۇيەتىن وتانشىل بولعانىمەن، بۇل ىسكە بەل شەشىپ، ىقىلاسپەن كىرىسىپ كەتپەيتىنى شىندىق.

باتىس قالامگەرلەرىمەن قاتار ورىس­تىڭ تانىمال جازۋشىلارىنىڭ شىعار­ما­لارى قازىرگى تاڭدا 84 ميلليونعا جۋىق حالقى بار يراننىڭ رەسمي ءتىلى پارسى تىلىنە دەرلىك اۋدارىلعان دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. اۋعانستان حالقىنىڭ 33،6 ميلليوننان 15 ميلليونعا جۋىق ازاماتى وسى تىلدە سويلەيتىنىن ەسكەرسەك، وقىرمان سانى قانشالىقتى كوپ ەكەنىن اڭعارۋ وڭاي. سول اۋدارمالاردىڭ كوبىسىن يراندىق اۋدارماشىلار جۇزەگە اسىرعان. بۇل جەردە نەنى مەڭزەپ وتىرمىن؟ قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارى وقىرماننىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن، ءتول تۋىندىداي وقىلۋى ءۇشىن ولاردى ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقا نەگىزىندە ەمەس، تۇپنۇسقا شىعارمانى ۇجىمداسىپ اۋدارۋ ارقىلى جاقسى ناتيجەگە جەتكىزۋ كەرەك، ياعني نەگىزگى مىندەتتى قازاق اۋدارماشى ورىنداپ، سول ماتەريالدى ء«تىل يەلەرى» اۋدارماشىنىڭ ءجىتى قاداعالاۋى جانە كەلىسىمىمەن وزدەرىنىڭ تىلدىك نورمالارىنا ساي رەداكتسيالاپ، وقىرماننىڭ قولىنا ۇستاتسا، ساپالى دۇنيە پايدا بولادى. مۇنداي ءتاسىلدى باسقا تىلدەرگە قاتىستى دا قولدانۋعا بولادى. بۇل ءىس رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ەكى ەلدىڭ مۇددەلى ۇيىمدارى تاراپىنان قولعا الىنىپ، قولداۋ تاپسا عانا جۇزەگە اسادى.

اشۋر وزدەمىر:

– قازاق شىعارمالارىن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ جۇرگەن مامان رەتىندە ايتار بولسام، قازىر قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كوپتەگەن شىعارماسى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ جاتىر. اسىرەسە قازاق تىلىنەن تۇرىك تىلىنە كوپ اۋدارىلىپ جاتىر. بىراق اۋدارما ساپاسىنا كەلسەك، وكىنىشكە قاراي، كوڭىل كونشىتپەيدى. قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كوبى كىتاپتارىن تۇرىك تىلىنە اۋدارتقىسى كەلەدى، سونى ءبىلىپ العان بىزدەگى پىسىقتار ساپاسىز اۋدارمامەن اينالىسىپ جاتىر. بىزدەگى اۋدارماشىلارعا كەلسەك، ولار قازاق ءتىلى تۇرماق، تۇرىكتىڭ كوركەم ادەبي ءتىلىن ماردىمدى بىلمەيدى، سوندا دا اۋدارمامەن، اسىرەسە كوركەم اۋدارمامەن اينالىسىپ ءجۇر.