مەجەلى كەزەڭدەگى ماڭىزدى قادامدار

«ادىلەتتى مەملەكەتتىڭ» العىشارتى

ستراتەگيالىق قۇجاتتىڭ «ساياسي جاڭعىرۋ جانە ادام قۇقىعىن قورعاۋ» بولىمىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارىلعان جۇمىستارعا كەڭىنەن توقتالعان مەملەكەت باسشىسى بۇل ءىس-شارالاردىڭ اۋقىمى كەلەسى كەزەڭدە كەڭەيە تۇسەتىنىن دە ەسكەرتتى. 

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن جاريالانعان قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا پرەزي­دەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «زاڭ ۇستەم­دىگى ورنىقپاسا، ازاماتتاردىڭ قاۋىپ­سىز­دىگىنە كەپىلدىك بەرىلمەسە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بىردە-ءبىر مىندەتى تابىستى جۇزەگە اسىرىلمايتىنىن» قاتاڭ ەسكەرتىپ، ازاماتتاردىڭ مۇددەسىن قور­عاۋ جولىندا «ادىلەتتى مەملەكەت» قۇرۋ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋدى تاپسىرعان بولاتىن. قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ-مۇق­تاجىن، ماسەلەلەرىن تىڭداپ، كورىپ قانا قويۋ جەتكىلىكسىز ەكەنىن ايتقان مەم­لەكەت باسشىسى «ەڭ باستىسى – دۇرىس جانە ءادىل شەشىم شىعارۋ قاجەت»، دەگەن ەدى.

وسى قۇجاتتان كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى تولىقتاي «جۇرتقا جاقىن پوليتسيا» قاعيداتى بو­يىنشا جۇمىس ىستەۋگە بەت بۇردى. ەلدى مەكەندەردە، اسىرەسە شالعاي جات­قان اۋىل-ايماقتارداعى ۋچاسكەلىك ينسپەكتور­لاردىڭ جۇمىسىنا ەرەكشە ءمان بەرىلە باستادى. ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلاردىڭ مارتەبەسى ارتتى. پروكۋرورلىق قاداعا­لاۋ قايتا كۇشەيتىلدى. ەكونوميكالىق ىن­تى­ماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەل­دەرى­نىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، قىلمىسپەن كۇرەس سالاسى قايتا جاڭ­عىردى. اتاپ ايتقاندا، ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى ماقسات تۇتقان ءۇش
بۋىندى مودەل قۇرىلدى. بيىلدان باستاپ پروكۋرورعا ادام قۇ­قى­عى مەن بوستاندىعىنا قاتىستى نەگىز­گى پروتسەسسۋالدىق شەشىمدەردى كەلى­سۋ مىندەتى زاڭ بويىنشا بەكىتىلدى. ەلى­مىز­دە بيىل 1 شىلدەدەن باستاپ مەملە­كەت­تىك اپپارات پەن ازاماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جاڭادان قالىپتاس­تىرعان اكىمشىلىك ادىلەت جۇيەسى ەنگىزىل­دى. ياعني «ادىلەتتى مەملەكەت» قۇرۋ تۇجىرىم­داما­سىنىڭ العىشارتى بەكىتىلىپ، باستى ءارى ماڭىزدى قادامدار جاسالدى.

ەندىگى كەزەڭ – وسى ماڭىزدى ءارى ستراتە­گيالىق باعدارلامانىڭ اۋقىمىن كەڭەيتىپ، وڭ ناتيجەگە جەتۋىنە ىقپال ەتۋ. پرەزيدەنت بۇل باعىتتا قولعا الىنعان ءىس-شارالاردىڭ ناقتى ناتيجەگە جەتۋى ەڭ ءبىرىنشى جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى ەكەنىن دە ايتىپ ءوتتى. «جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك جاڭا وزگەرىستەردىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، پوليتسياعا قولعابىس ەتۋگە ءتيىس. سونىمەن قاتار قىلمىسپەن كۇرەسۋدىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرىن نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەك»، دەگەن مەملەكەت باسشىسى بۇگىندە جولداۋدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردى تاعى ءبىر رەت تياناقتاپ بەردى.

اتاپ ايتقاندا، الاياقتىق پەن قارجى پيراميدالارىنا قارسى كەشەن­دى شارالار ازىرلەۋ; بالالارعا، سونىڭ ىشىندە اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا قارسى جىنىستىق قىلمىس­تار­دىڭ الدىن الۋ; ەسىرتكى زاتتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە سينتەتيكالىق ەسىرتكىنىڭ تارالۋىنا بارىنشا توسقاۋىل قويۋ; سىباي­لاس جەمقورلىقپەن ءتيىمدى كۇرەستى جال­عاستىرۋ مىندەتتەرى ايتىلدى. اسى­رەسە، «تۇرمىستىق سىبايلاس جەمقور­لىق­تى» جويۋعا ايرىقشا نازار اۋدارع­ان پرەزيدەنت: «جوعارىدا اتالعان شارا­لاردىڭ ءبارى ساياسي جۇيەنى جانە ادام قۇ­قى­عىن قورعاۋ ءىسىن جەتىلدىرۋگە باع­ىت­تال­عان ستراتەگيالىق باعدارىمىزدىڭ قۇرام­داس بولىگى سانالادى» دەپ اتاپ ءوتتى.

اكىمشىلىك ادىلەت جۇيەسىن ەنگىزۋ – ماڭىزدى رەفورما

بيىل 1 شىلدەدەن باستاپ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكس كۇشىنە ەندى. جاڭا كودەكس – مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋدا جاسالعان ناقتى قادامدار­دىڭ ءبىرى. قازاقستاندا بۇعان دەيىن قىل­مىس­تىق، ازاماتتىق، اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق­تار بويىنشا سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بولعانىمەن، ءتورتىنشى ءتۇرى – بيلىك ور­گانىمەن داۋدا ەڭ ءالسىز تاراپتى قور­عاۋعا باعىتتالعان اكىمشىلىك ادىلەت جولداۋ جۇكتەگەن مىندەتتەن كەيىن ىسكە قو­سىل­عانىن اتاپ وتكەن ءجون.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اكىمشىلىك ادىلەتتى ەنگىزۋ تۋرالى 2019 جىلى العاشقى جولداۋىندا تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. 2020 جىلى ەلدەگى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىمىزدا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىرەگەي زاڭدىق قۇجات تۋرالى تاعى ايتىلدى. كۇشىنە ەنگەن جاڭا كودەكس قازىر­گى تاڭدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىم­داما­سى­نىڭ ناقتى ىسكە اسۋىندا نەگىزگى ءارى ەڭ ءتيىمدى بىردەن-ءبىر قۇرال بولىپ سانالادى. الەمدە بۇل كودەكستى «شەنەۋنىكتەردى تارتىپكە شاقىراتىن ارنايى جۇيە» دەپ تە اتايدى. سەبەبى اكىمشىلىك ادىلەتتىڭ باستى ميسسياسى – بيلىك ورگاندارىمەن داۋ-دامايدا ءالسىز تاراپتى قورعاۋ. مىق­تى اپپاراتى بار مەملەكەتتىك ورگاننىڭ رەسۋرسى مەن قاراپايىم ادامنىڭ مۇم­كىندىگىن سالىستىرۋعا بولمايتىنىن ۇدايى ايتىپ جۇرگەن ساراپشىلار مەن زاڭگەرلەر جاڭا پروتسەسكە «وبەكتيۆتى اقيقاتتى ىزدەۋشى بەلسەندى سۋديا» دەگەن انىقتاما دا بەرگەن بولاتىن.

كودەكستىڭ بىرنەشە باستى ەرەكشەلىگى بار. بىرىنشىدەن، ەكى تاراپ تەپە-تەڭ. سوت پروتسەسى جارىسپالى تۇردە وتەدى. كىمنىڭ دالەلى مىقتى، كىم سوتتى بارىنشا سەندىرەدى، سول داۋدى جەڭىپ شىعادى. ەكىنشىدەن، سول اكىمنىڭ شەشىمى دۇرىس ەمەستىگىن سوت پروتسەسىندە ارىز يەسىنىڭ ءوزى دالەلدەۋى ءتيىس. ال قاراپايىم ادام مەن كاسىپكەردى قولىندا بيلىگى بار ور­گانمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ارينە، بولمايدى. مەملەكەتتىك ورگان­نىڭ زاڭ­­گەرلەرى بار، مۇمكىندىگى كوپ. سون­دىقتان ونداي داۋلاردىڭ كوبى قالاي اياق­تالاتىنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. ناقتى ستاتيستيكاعا سۇيەنەتىن بولساق، ەلىمىز­دە داۋلاردىڭ 85 پايىزى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەلگەن. وسىدان كەيىن قاراپايىم حالىقتا سوت­تارعا دەگەن سەنىمسىزدىك ۇلعايىپ، جالپى بيلىككە جۇرتتىڭ وكپەسى قارا قازان­داي بولاتىنى ءسوزسىز. ال جاڭا كودەكس بو­يىنشا داۋلار مۇلدەم باسقا پرينتسيپتەرمەن قارالادى.

سوت ارىز يەسى رەتىندە جەكە ازاماتقا نەمەسە كاسىپكەرگە بارىنشا كومەكتەسەدى. سول اكىمدىكتىڭ شەشىمى زاڭدى ما، زاڭسىز با، ونى ەندى تالاپكەر دالەلدەمەيدى. سول شەشىمدى قابىلداعان اكىمدىكتىڭ ءوزى ونىڭ زاڭدىلىعىن، قاجەتتىلىگىن، نەگىز­دىلىگىن دالەلدەۋى ءتيىس. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا، اكىمشىلىك ادىلەت جۇيەسىن ەنگىزۋ – ماڭىز­دى رەفورما ءارى حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى.

باستى قاعيدات – «جۇرتقا جاقىن پوليتسيا»

جولداۋ جاريالانعاننان كەيىن رەفورمالاردىڭ نەگىزگى قۇرالى – ىشكى ىستەر ورگاندارىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى 2019-2021 جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى بەكتىلدى. باستى ماقساتى ىشكى ىستەر ور­گان­دارىنىڭ زاماناۋي، تەحنولوگيالىق تا­لاپ­تارعا ساي، حالىقتىڭ سەنىمىنە يە جۇ­­يەسىن قۇرۋ بولىپ تابىلاتىن باعدار­لا­مالىق قۇجاتتا 127 ءىس-شارانى قامتي­تىن 9 نەگىزگى باعىتتى ىسكە اسىرۋ كوز­دەل­گەن ەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل باعىت­تاردىڭ 97 پا­يى­زى ورىندالىپ، 30-ى ىسكە اسىرىلۋدا.

ىشكى ىستەر ورگاندارىن رەفورمالاۋ بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس­تار­دىڭ باسىندا ۇيىمدىق-شتات­تىق قۇرى­لىمدى وڭتايلاندىرۋ باعىتى تۇر. ەل پرەزيدەنتى قويعان ناقتى مىن­دەتتەردىڭ نەگىزىندە ءىىم قىزمەت­كەرلەرىنىڭ سانى 14 پايىزعا قىسقار­تىلدى. ناتيجەسىندە، پوليتسيا قىزمەت­كەر­لەرىنىڭ سانى بو­يىنشا 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققانداعى سان 471-دەن 369-عا دەيىن تومەندەپ، ورتاشا ەۋروپالىق كورسەتكىشكە قول جەت­كىزىلدى. وسى جىلى شتاتتاردى قايتا ءبولۋ ەسەبىنەن ايەلدەردى زورلىق-زومبى­لىق­تان قورعاۋ جونىندەگى بولىمشەلەر مەن كامەلەتكە تولما­عانداردىڭ ىستەرى جونىندەگى ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتور­لارىنىڭ سانى ارتتى. جول-پاترۋلدىك پوليتسياسى پاترۋلدىك پوليتسيا بولىپ قايتا قۇرىلىپ، ساپتىق بولىنىستەردىڭ سەرجانتتىق لاۋازىمدارىن وفيتسەرلىك لاۋازىمدارعا كەزەڭ-كەزەڭمەن اۋىستىرۋ اياقتالدى.

پرەزيدەنت وتكەن جىلعى جولداۋىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جۇمىسىنىڭ تيىم­دى­لىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ۆەدومستۆو­­نىڭ قۇرىلىمىن قايتا قاراپ، سالاعا ءتان ەمەس فۋنكتسيالاردى الىپ تاستاۋدى تاپسىردى. وسىنىڭ نەگىزىندە 2020 جىلعى قىركۇيەكتە مەملەكەت باسشىسى­نىڭ جار­لىعىمەن ازاماتتىق قورعاۋ سالا­سىن­داعى بارلىق فۋنكتسيالار مەن بولىم­شەلەر جاڭادان قۇرىلعان توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنە بەرىلدى. ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ بولىمشەلەرىن سپورت­­تىق جانە مادەني-بۇقارالىق ءىس-شارا­­لار­دىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جاپپاي تارتۋ تاجىريبەسى دە قىس­قار­­تىلدى. بۇل جونىندە ىشكى ىستەر، ما­دەنيەت جانە سپورت مينيسترلىكتەرىنىڭ 2019 جىلعى 27 ماۋسىمداعى №582 بىر­­لەس­كەن بۇيرىعى دالەل بولا الادى. كەيىن­نەن پرەزيدەنت جانىنداعى قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەلەرى كوميسسياسى ءىىم-نەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بىرقا­تار وبەكتىلەرىن كۇزەتۋدى باسەكەلەستىك ورتاعا بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىستى ماقۇل­دادى. وسىلايشا ەكى كەزەڭدە شامامەن 3 مىڭ بىرلىك شتات سانىن بوساتا وتىرىپ، 650-دەن استام كۇزەتىلەتىن وبەكت بەرىلدى. سونداي-اق، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋ­مەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇزى­رى­نا – كوشى-قون سالاسىنداعى نەگىزگى فۋنكتسيالار، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيستر­لىگىنە – سوتتالعانداردى مەديتسي­نالىق قام­تا­ماسىز ەتۋ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان­دارعا پروباتسيا قىزمەتىنىڭ ەسە­بىن­دە تۇر­عان ادامدارعا الەۋمەتتىك-قۇقىق­تىق كو­مەك كورسەتۋ بويىنشا مىندەتتەر جۇكتەلدى.

ماڭىزدى قۇجاتتا ايتىلعان مىندەت­تەر­دىڭ تاعى ءبىرى – قۇقىق قورعاۋ ورگان­دارى قىزمەتكەرلەرىن حالىقپەن اشىق اڭگىمە جۇرگىزۋگە ۇيرەتۋ ەدى. بۇل با­عىتتا كادرلاردى دايارلاۋ جانە ىرىك­تەۋ جۇيەسى باسىمدىققا اينالۋى قا­جەت ەكەنىن ەسكەرتكەن مەملەكەت باس­شى­سى ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ «جۇرت­قا جاقىن پوليتسيا» قاعيداتى بو­يىنشا تۇتاس رەفورماسىن جاساۋدى تاپ­سىر­دى. وسىلايشا سوڭعى ءبىر جىلدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا حالىقپەن جۇ­مىس ىستەۋدىڭ جاڭا فورماتتارى ءتۇزىل­دى. «ازاماتتارعا ارنالعان قابىل­داۋ بولمەلەرى» قۇرىلىپ، كابينەتتەر­دەن تىس قوعامدىق ورىنداردا «جولداعى قابىلداۋ»، «اۋلاداعى قابىل­داۋ» سەكىلدى حالىقتىڭ ارىز-ءوتى­نىشىن تىڭدايتىن اكتسيالار ۇيىم­داس­تىرىلدى. مىسالى، ازاماتتارعا ارنال­عان قابىل­داۋ­لار كەزىندە ءىىم 2021 جىل­دىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا 368 مىڭنان استام ازاماتقا كونسۋل­تاتسيا بەرىپ، 214،1 مىڭ ءوتىنىشتى قارا­عان. سونىمەن قاتار الەۋ­مەتتىك جەلى­لەر­دىڭ مۇمكىندىكتەرى بەلسەن­دى پاي­دا­لا­نىلا باستادى. «ينستاگرام»، «فەيسبۋك»، «ۆكونتاكتە» سەكىلدى الەۋ­مەتتىك جەلىلەردە پوليتسيا ورگاندارى باس­شى­لارىنىڭ جەكە اككاۋنتتارى اشىلىپ، ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلار ءۇي يەلەرى مەن پيك چاتتارىنا قوسىلدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ىشكى ىستەر ورگاندارىنا جۇمىستىڭ سەرۆيستىك مودەلىنە كوشۋدى قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق ۋچاسكەلىك ينس­پەك­تورلارعا باستى ءرول بەرىلەتىن جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتىن رەفورمالاۋ دا تاپسىرىلعان ەدى.

بۇل جۇمىستار دا كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ­دە اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتى قايتا قۇ­رىل­دى. كوميتەت كۇزەت جانە كۇزەت قىز­­مەتىن باقىلاۋ فۋنكتسيالارى­نان بوسا­تىلىپ، قۇقىق بۇزۋشى­لىق­­تار­دىڭ ال­دىن الۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ جانە جول قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مىندەتتەردى ورىنداۋعا باسا نازار اۋدارىلدى. «جۇرتقا جاقىن پولي­تسيا» قاعيداتىن قامتاماسىز ەتۋ شەڭ­بەرىندە پوليتسيانىڭ قوعامدىق ورىن­داردا تۇراقتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ بو­­يىنشا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. اي­ماق­تار­دا تاۋلىك بويى قىزمەت اتقارۋ جانە ازا­مات­تاردى قابىلداۋ ءۇشىن قاجەتتى جاع­دايلار جاسالعان زاماناۋي مودۋل­دىك پوليتسيا بەكەتتەرى ورناتىلۋدا. بۇگىنگى تاڭدا وڭىر­لەردە وسىنداي 57 بەكەت جۇمىس ىس­تەيدى. تاعى 169-ىن ورناتۋ جوس­پار­لانۋ­­دا. سونىمەن قاتار قىزمەت ات­قارۋ ءتار­تىبى قايتا قا­رالدى. ەلدى مەكەن­دەردىڭ نە­عۇرلىم كري­مينوگەن­دىك ۋچاسكەلەرىندە جاياۋ پاترۋلدەر سانى ارتتى.

ءتۇيىن. بۇل – مەجەلى كەزەڭدە اتقارىلعان ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىر پاراسى عانا. سەبەبى ءبىر ماقالانىڭ اياسىندا ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن­داعى جاڭاشىلدىق پەن ىرگەلى رەفورمالاردىڭ بارلىعىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ باس­تىسى – ادام قۇقىعىن قورعاپ، ازاماتتاردىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن جاڭعىرتۋ جولىندا قولعا الىنعان باستامالار مەن جوبالار اياقسىز قالماۋى كەرەك. ويتكەنى جولداۋدا مەملەكەت باسشىسى اگرارلىق ساياساتتا ساباقتاستىقتىڭ جوقتىعىن ايتا كەلىپ: «مينيستر اۋىسسا، سالانىڭ ساياساتى دا وزگەرەدى» دەدى. شىنداپ كەلگەندە، بۇل – بارلىق سالاعا قاتىستى ورتاق سىن.