مالى باردىڭ جەرى جوق، جەرى باردىڭ مالى جوق

باياناۋىلدا جايىلىمدىق جەرلەر يگەرىلمەي جاتىر دەگەنگە كەلسەك، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى مادەنيەت احمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، باياناۋىل اۋدانىنداعى 228 شارۋانىڭ جەرى ارتىق، كەرىسىنشە 241-ىنە مال جايىلىمى جەتىسپەيدى. بۇل رەتتە يگەرىلمەگەن جەرلەردى انىقتاۋ بويىنشا ءتيىستى شارالار قولعا الىنىپتى. ماسەلەن، بۇگىندە 44 جەر ۋچاسكەسىنىڭ (73 584 گا) پايدالانىلماي جاتقانى انىقتالعان. 196 شارۋاشىلىق جايىلىم جەرى بولا تۇرا، ءتورت ت ۇلىگىن اۋىلدىڭ ىشىندە ۇستاپ وتىرعان كورىنەدى. ولارعا ەسكەرتۋ جاسالىپ، اۋىلدان شىعۋعا ۋاقىت بەرىلىپتى.

اۋدان شارۋاشىلىقتارى نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىنا باعىتتالعان. ءىرى قارا سانى – 81،1 مىڭ باس، جىلقى – 42،6 مىڭ باس، قوي – 71،7 مىڭ باس، ەشكى – 25،4 مىڭ باس، شوشقا 74 مىڭ باستى قۇرايدى. اۋداندا 30 شارۋاشىلىق اسىل تۇقىمدى مال وسىرۋمەن، ال ەكەۋى اسىل تۇقىمدى جىلقى وسىرۋمەن اينالىسادى. سوڭعى ەكى جىلدا 1،5 مىڭ باس اسىل تۇقىمدى ءىرى قارا جانە جەكە قاراجات ەسەبىنەن 6 مىڭ باس قوي اكەلىنگەن.

جايىلىمنان تارشىلىق كورىپ وتىرعان اۋىلداردىڭ تاعى ءبىر مىسالى پاۆلودار اۋدانىندا بار. اۋداننىڭ زاريا، بىرلىك، جەرتۇمسىق، كەڭەس، يامىشەۆ، ميچۋرين، تاعى باسقا اۋىلدارى سۋارمالى القاپتاردىڭ قورشاۋىندا قالعان، مۇنداي القاپتاردىڭ كولەمى ۇلعايىپ، كەرىسىنشە جايىلىمدىق جەرلەر قىسقارا تۇسكەن.

– مالدار سۋارمالى القاپتارعا ءتۇسىپ كەتپەسىن دەپ تابىندى قىرعا ءبىر ىزبەن شىعارىپ، ءبىر ىزبەن قايتارىپ وتىرمىز. ەركىن جايىلماعان سوڭ مال كۇي جيناي الا ما؟ – دەيدى اۋىل باقتاشىسى احاتبەك ادىلبەكوۆ.

وسى اۋداندى كەشەگە دەيىن باسقارعان جانات شۇعاەۆتىڭ ايتۋىنشا، جالپى جايىلىمنىڭ ازدىعى ماسەلەسى اۋداندا بۇرىننان بار. ويتكەنى اۋماقتا سۋارمالى جەرلەر كوپ. اۋىلدىقتار بولسا، مالدارىن اۋىل اينالاسىندا عانا باققىسى كەلەدى. قازىر كوكتەمدە ءىرى قارانىڭ باسىن قوسىپ، ءبىراز شالعايلاۋ بولسا دا جايلاۋعا جىبەرۋدى ۇسىنۋدا.

 اۋدانى بويىنشا 40 مىڭ باس ءىرى قارا بار بولسا، زاريا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى 3500 ءىرى قارا، 4 مىڭ قوي، 2 مىڭعا جۋىق جىلقى ۇستايدى. تالاپ بويىنشا ءبىر سيىرعا كەمىندە 5-7 گەكتار كولەمىندە جايىلىم جەرى قاجەت. ال اۋىل ماڭايىندا 850 گەكتارداي عانا جايىلىمدىق القاپ بار كورىنەدى. اۋدان كولەمىندە 5 مىڭ گەكتارداي جەر جارامسىز كۇيى قالعان.

وعان قوسا، جەكەنىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتكەن، بىراق يگەرىلمەي جاتقان جەرلەر بار كورىنەدى. ەكىنشىدەن، جانات راشيد ۇلى ايتقانداي تۇرعىنداردىڭ مالى اۋىل ماڭىنان ۇزامايدى. بۇل 15-20 شاقىرىمعا دەيىنگى جەردىڭ توزىپ، تابيعي ونىمدىلىگىن تومەندەتەتىنى انىق. ءتىپتى، زووگيگيەنالىق احۋال دا شيەلەنىسىپ، مال اراسىندا اۋرۋلاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلۋدە. وسى اتالعان فاكتورلار مال ونىمدەرىن الۋ مۇمكىندىگىن ازايتىپ، سالانىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە.

اقتوعاي اۋدانىندا دا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى اينالىمعا تارتىپ، وتكەن جىلى جايىلىمدار 20 554 گا كولەمگە ۇلعايعان. اۋدان اكىمدىگىنىڭ مالىمەتىنشە، جايىلىم القاپتارىنىڭ جالپى اۋدانى 655،5 مىڭ گا قۇرايدى. تۇرعىندارعا مال جايۋ ءۇشىن 7،9 مىڭ گا بولىنگەنىمەن، اقتوعاي، مۇتكەنوۆ اۋىلدىق وكرۋگتەرىندە دە جايىلىم جەتىسپەۋشىلىگى بايقالۋدا. اۋىلدان تىس شالعايدا مال شارۋاشىلىعىن قۇرۋ ءۇشىن دە جەر الۋ مۇمكىندىگى بار. مىسالى، 2019 جىلى جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋ بارىسىندا 25 جەر پايدالانۋشىنىڭ 23،1 مىڭ گا پايدالانىلمايتىن جايىلىمى انىقتالسا، بىلتىر 22 جەر پايدالانۋشىنىڭ 21،5 مىڭ گا پايدالانىلمايتىن جايىلىمى بار ەكەنى بەلگىلى بولعان. ال 6 جەر پايدالانۋشىنىڭ 4،8 مىڭ گا جايىلىمى مەملەكەتتىك مەنشىككە قايتارىلعان.

بىراق ءوڭىردىڭ استىق وسىرەتىن اۋداندارىندا جايىلىم كولەمى قىسقارىپ كەتكەن. اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردىڭ باسىم بولىگى ەگىن ەگۋگە پايدالانىلادى. بۇل – مال مەن جان باعىپ وتىرعان اۋىلداعى اعايىن ءۇشىن قيىن.

وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە، تۇرعىنداردىڭ كوشىپ كەتۋىنە بايلانىستى مالدىڭ دا سانى ازايعاندىقتان، بيىل 53 مىڭ گەكتاردان استام جايىلىمدىق جەر مەملەكەت يەلىگىنە قايتارىلعان. دەگەنمەن دە كەي اۋدانداردا مال باعۋعا 400 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەر قاجەت كورىنەدى.

ال ءبىز تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن كەيبىر اۋىل اكىمدەرى اۋىلدىق اۋماقتاردىڭ اينالاسىن كەڭەيتۋدى ۇسىندى، سەبەبى جەكە شارۋالاردىڭ مالىن باعۋعا جايىلىمدار جەتكىلىكسىز، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ شارالارىن وتكىزۋ كەرەك، دەيدى.

بىلتىر وبلىستا اۋكتسيون ارقىلى 260-تان استام جەر بولىگى، سونىڭ ىشىندە 2019 جىلى وتكەن 37 اۋكتسيوندا كاسىپكەرلىك قىزمەتىن دامىتۋ ءۇشىن 264 جەر ۋچاسكەسى ساتىلعان. بۇل تۋرالى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى اسايىن بايحانوۆ الەۋمەتتىك جەلىدە 2020 جىلعى اتقارىلعان جۇمىس بويىنشا ەسەبىندە جاريالاعان بولاتىن.

– وڭىردە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىنداعى جەر كولەمى وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا 6 581،6 مىڭ گەكتاردى قۇرادى، 17،5 مىڭ گەكتار ۇتىمسىز پايدالانىلعان جەرلەر مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلسا، 86 مىڭ گەكتار تىڭايعان جەرلەر اينالىمعا تارتىلدى. ناتيجەسىندە، ولاردىڭ الاڭى 171 مىڭ گەكتارعا قىسقارتىلدى. حالىقتىڭ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىن وندىرۋشىلەردىڭ جەكە ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا جايىلىمدىق القاپتاردى پايدالانۋعا تالداۋ جۇرگىزىلدى، – دەدى اسايىن بايحانوۆ.

ءسويتىپ، پايدالانىلمايتىن جايىلىمداردىڭ 488 مىڭ گەكتارى انىقتالدى. قابىلدانعان شارالار پايدالانىلمايتىن جايىلىمداردىڭ اۋدانىن 275 مىڭ گەكتارعا قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. ياعني 126،8 مىڭ گەكتار – وبلىستىڭ سۋارمالى جەرلەرىنىڭ جالپى اۋدانى. ءبىر جىل ىشىندە 24،6 مىڭ گەكتارعا ۇلعايتىلعان. وبلىس فەرمەرلەرىنە جالعا بەرۋگە كونكۋرستار وتكىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ جالپى اۋدانى 641،5 مىڭ گەكتاردى قۇرايدى.

– وتكەن جىلى جەر ساتۋ اۋكتسيوندارىن وتكىزۋ ءتاسىلى وزگەرتىلدى. العاش رەت وبلىستا اۋكتسيوننىڭ اشىقتىعى مەن قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن www.gosreestr.kz ۆەب-پورتالى ارقىلى جەر ۋچاسكەلەرىن ەلەكتروندى ۇسىنۋ ەنگىزىلدى. بۇل وتىنىمدەر سانى مەن باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. Instagram، Facebook الەۋمەتتىك جەلىلەرى جانە مەملەكەتتىك م ۇلىك ۆەب-پورتالى ارقىلى حالىقتى الداعى ساۋدا-ساتتىق پەن كونكۋرستار تۋرالى حاباردار ەتۋ تۇراقتى تاجىريبەگە ەنگىزىلدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە 2020 جىلدىڭ 7 مامىرى مەن 20 جەلتوقسانى ارالىعىندا الداعى ساۋدا-ساتتىق تۋرالى 83 جاريالانىم، ونىڭ ىشىندە 49 كونكۋرس تۋرالى جانە 34 اۋكتسيون تۋرالى حابارلاندى، – دەيدى اسايىن بايحانوۆ.

بيىلدان باستاپ جايىلىمدىق جانە ەگىستىك جەرلەردى پايدالانۋعا عارىش مونيتورينگى جۇرگىزىلەدى. ەنگىزىلىپ جاتقان جۇيە جايىلىمدىق جەرلەردى پايدالانۋ جۇكتەمەسىن اۆتوماتتى تۇردە سالىستىرىپ، ەگىستىك القاپتاردىڭ جاي-كۇيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. عارىشتىق مونيتورينگتىڭ دەرەكتەرى جەردى پايدالانۋدىڭ جاعدايىن باقىلاۋ ءۇشىن قولدانىسقا الىنادى. جايىلىمدىق جەرلەر جايىنا كەلەر بولساق، جۇيە ولاردىڭ جۇكتەمەسىنىڭ بەلگىلەنگەن ستاندارتتارعا سايكەستىگىن اۆتوماتتى تۇردە تەكسەرەدى.

پايدالانباعان ەگىستىك القاپتارىن انىقتاۋ پروتسەسى ءسال وزگەشەلەۋ – جەردى قاشىقتىقتان زوندتاۋ جۇيەسى بەلگىلى ءبىر القاپتا قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلگەنىن نەمەسە داقىلدار وسىرىلگەندىگىن، حيميالىق وڭدەۋ جۇرگىزىلگەندىگىن انىقتايدى. وسى جۇمىستاردى ەلىمىزدە جاڭا قۇرىلعان «قولداۋ» اقپاراتتىق ەسەپتەۋ ورتالىعى «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇلتتىق كومپانياسى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ماتەريالدارىنا ساي جۇرگىزەدى.

ماسەلەنىڭ مانىسىنە كەلسەك، باياناۋىلدىڭ كەيبىر اۋىلدارى ءۇشىن، ماسەلەن، تورايعىر اۋىلدىق اۋماعىنا جەتپەيتىنى – جايىلىمدىق جەر. اۋىلدىقتار مالدى ەمىن-ەركىن جايا المايدى، ورىسكە جىبەرۋگە جەر تار. اۋىل باياناۋىل ۇلتتىق پاركى ايماعىندا ورنالاسقاندىقتان، بۇل ماسەلە جىلدار بويى جالعاسىپ كەلەدى.

ەكىنشىسى، جوعارىدا ايتىلعان سۋارمالى القاپتارى بار پاۆلودار اۋدانى، اقسۋ قالاسىنىڭ اۋىلدىق اۋماعى بولسا، جايىلىم ازايۋىنا اسەر ەتكەن ءۇشىنشى جاعداي – جەرىنىڭ كوبى استىقتى القاپقا اينالعان ەرتىس، جەلەزين، تەرەڭكول، اقتوعاي اۋداندارى.

ال بوس جاتىر دەگەن ماي اۋدانىنىڭ جەرلەرى – پوليگون اۋماعى، 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا پوليگون جەرلەرىندە مال باعۋعا، ەگىستىك جۇمىستار جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرىلمەدى. ەلىمىزدەگى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق پوليگون ايماقتارىنىڭ رادياتسيالىق جاعدايىن ءالى زەرتتەۋدە. پوليگوننىڭ پاۆلودار وبلىسىنا قاراستى سولتۇستىك ايماعىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا قانشالىقتى پايدالانۋعا بولاتىنىنا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. ەگەر بۇل جەرلەر رادياتسيامەن ۋلانباعان بولسا عانا اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرىلۋى مۇمكىن.

دەگەنمەن، ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، پوليگون جەرلەرىنىڭ كەيبىر بولىگىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا قايتارۋعا بولادى. بۇل – پوليگون زاردابىنان شىعۋدىڭ ءبىر مۇمكىندىگى. زەرتتەۋ، وڭالتۋ ءىس-شارالارىنان كەيىن ول جەرلەر بىرتە-بىرتە اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا بەرىلسە، بۇل سالالار دامي تۇسەتىنى ءسوزسىز.

وڭىردەگى اققۋلى، ۋسپەن اۋداندارىنداعى بوس جاتقان جەرلەر ەندى يگەرىلە باستادى. ەكىباستۇزدىڭ اۋىلدارى ءۇشىن جەر، جايىلىمدىق جەر جەتەدى دەپ جۇرسەك، ولار قالادان كەلگەن كاسىپكەرلەردىڭ قولىندا ەكەن. ياعني مالى باردىڭ باعاتىن جەرى جوق، ال جەرى باردىڭ مالى جوق دەگەن ءسوز. مۇنداي تەڭسىزدىكتەردى بولدىرماۋ ءۇشىن اۋىلداردىڭ ماڭايىنداعى جەرلەردى ۇساق مالداردان، جىلقىلاردان بوساتىلىپ، تەك قانا ساۋىن مالعا قالدىرۋ كوزدەلگەن. اۋىلدىق اۋماقتاردىڭ جەرلەرىنىڭ كوبىن جشس، اق، وك سياقتى ورمان جانە سۋ شارۋاشىلىعى مەن ايرىقشا كۇزەتىلەتىن كاسىپورىندار جالعا العانى بەلگىلى. تۇراقتى كوميسسيا وكىلدەرى الداعى ۋاقىتتا زاڭ جۇزىندە بۇل قاراما-قايشىلىق تا رەتتەلىپ قالار دەگەن ويدا.

ەندى ءوزىمىز جۋىردا عانا بارىپ قايتقان ەكىباستۇز قالاسىنا قاراستى شيقىلداق اۋىلى تۋرالى ايتايىق. بۇل – شاعىن عانا اۋىل، ونىڭ 500-دەي عانا تۇرعىنى بار. قاراعاندىعا باراتىن ۇلكەن اسفالت جولدىڭ بويىندا ورنالاسقان اۋىلدى كورگەندە شوشىپ كەتتىك. الگى 20 جىلدان سوڭ جوندەلدى دەگەن كىرەبەرىس جولدا سيىرلار ءجۇر. تۇرعىندار ۇيلەرىنىڭ سىرتىن اعارتىپ، سىرلاپ، اۋلالارىن رەتكە كەلتىرىپ جوندەمەگەن دە. اۋىلدىڭ ءىشى تولعان مايا-مايا ۇيىلگەن ءشوپ، مالدىڭ قيى. ءتىپتى قورالارىنان شىعارىپ، كوشەگە دەيىن ءشوپ جينايدى. اكىمدىك كەڭسەسىنىڭ ءدال جانىنداعى بيىك بولىپ ۇيىلگەن ءشوپ تولى قورالاردىڭ ءيىسى قولقانى قابادى.

– ءبىزدىڭ اۋىل – اۋىل ەمەس، فەرما سياقتى قازىر، ءبىر ۇيدە 30-40 مال ۇستايتىنداردىڭ تىرلىگى مىنە، وسىنداي، – دەيدى تۇرعىنداردىڭ ءبىرى رەنىش ءبىلدىرىپ. – ازداعان مال بولسا، ءبىرسارى. اۋىلدى جايىلىمعا، فەرماعا اينالدىرعاندار شالعاي قىستاقتا، جايلاۋدا مالدارىن باعۋ كەرەك. اكىمدىك ايىپپۇل تولەتىپ، شارا قولدانسا دەيمىز. «شيقىلداقتا جايىلىم جەرلەر بار، بىراق كوبى – قالادا تۇراتىن كاسىپكەرلەردىڭ جەرى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار جەر الامىز دەسە، مۇمكىندىك از، اۋىلعا جاقىن جەرلەردى بەرمەۋ كەرەك ەدى»، دەيدى دارحان ەلەۋبەك.

وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ اگرارلىق ماسەلەلەر جونىندەگى تۇراقتى كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، كاسىپكەر سايلاۋ ورازباەۆتىڭ ايتۋىنشا، اۋىلدان شالعاي جەرلەردە جايىلىم القاپتارىن قولدانىسقا ەنگىزۋ ماڭىزدى.

– جالپى، وڭىردە «جايىلىمدار تۋرالى» زاڭ جوباسىنا سايكەس، ءار اۋىلدىق اۋماقتىڭ تابيعي-كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، بۇرىننان قالىپتاسقان مال جايۋ ءداستۇرىن ەسكەرە وتىرىپ، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىمەن بىرلەسىپ، جايىلىمداردى باسقارۋ جانە ولاردى پايدالانۋ جونىندەگى جوسپار ازىرلەنگەن. جوسپاردا اۋىل اۋماقتارىنىڭ مال جايىلاتىن جايىلىمدارىنىڭ كولەمى انىقتالادى، ونىڭ نورمادان تىس پايدالانىلاتىن جەرلەرىن، جەرى بار، بىراق بوس جاتقان جەردىڭ يەلەرىن انىقتاپ، سول ارقىلى جايىلىم پايدالانۋشىلارى مەن جەر يەلەرى اراسىنداعى جاعدايدى رەتتەپ، نورماتيۆتىك تالاپتارعا سايكەستەندىرىلەدى، – دەيدى سايلاۋ ورازباەۆ.

جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ جانە جايىلىمدىق جەر بەرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 2017 جىلى «جايىلىمدار تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. قۇجاتتىڭ ماقساتى – حالىقتىڭ مال جايۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇيىمداسقان شارۋاشىلىقتار پايدالانباعان جايىلىمداردى قايتا ءبولۋ.

بىراق زاڭ قابىلدانعان بەس جىلدان بەرى نە وزگەردى دەگەن سۇراق تۋادى. ەگەر دە قازىر پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى تۇگەندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىن بولسا، جايىلىم ماسەلەسى دە جوندەلەر ەدى.

پاۆلودار وبلىسى