تىڭ تاقىرىپتى كوتەرگەن تۋىندى

جيىنعا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك-ما­دە­ني دامۋ جونىندەگى پرورەكتورى ديحان قامزابەك ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ، سەرىك نەگيموۆ، راحىمجان تۇرىسبەك، ابدۋلۋاحاپ قارا، تۇر­سىن­­حان قايىركەن، گابريەل ماگۋاير، سەرىكزات دۇيسەنعازى، داۋلەت­كە­رەي كاپ ۇلى سىندى بەل­­گىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن عا­لىمدار، ستۋدەنت-جاستار قا­تىس­­تى.

جيىن مودەراتورى ديحان قامزابەك ۇلى مودەنىڭ مەم­لە­كەت­شىلدىگى مەن ەلدىڭ بىر­تۇتاس­تىعىن قامتاماسىز ەتۋدەگى اي­قىن ۇستانىمى جايىندا ءسوز قوز­عاي كەلە، تاريح تۋدىرعان تۇل­­عا­لاردىڭ اتقارعان ىستەرى مەن ار­تىنا قالدىرعان وسيەتتەرىن نا­سي­حات­تاۋ ماڭىزدى ەكەنىن، وسى رەتتە اتالعان «وت پەن سۋ» رو­مانىنىڭ تىڭ تۋىندى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– اۆتوردىڭ ايتۋىنا قارا­عان­دا، بۇل – ۇزاق جازىلعان ەڭ­بەك، كوركەم شىعارما. يمان­عازى نۇراحمەت ۇلىنىڭ قالام­گەر­­لىك ەرەكشەلىگى ەسكى ءتىلدى، عۇن ءداۋىرىنىڭ ءتىلىن، سودان قالعان جۇقانالارىن وتە جاقسى بىلەدى. سوزدىكپەن جاقسى جۇمىس ىستەگەن، ەسكى مۇرالاردان كورگەنى كوپ. قىتاي جىلنامالارىنداعى دە­رەك­تەردى مۇمكىندىگىنشە قام­تىپ، اينالىمعا تۇسىرگەن. ءتىلى كوركەم، جاتىق، تۇسىنىكتى جەت­كى­زەدى. اۆتوردىڭ مۇنداي تىڭ تاقىرىپقا بارۋى قازاق تاريحي روماندارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى سماعۇل سادۋاقاس، ءىلياس ەسەنبەرلين زاماندارىنان بۇ­گىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جات­قان ساباقتاستىقتى كورسەتەدى، – دەگەن پرورەكتور تۋىندىنىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا اسا قاجەت ەڭبەك ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، جي­نال­عان عىلىمي قاۋىم، ارداگەر­لەر كەڭەسى اتىنان ايرىقشا العىس ءبىلدىردى.

قازاقتىڭ اقساقال عالىمى مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى اتال­عان ەڭبەكتىڭ تۇڭعىش رەت باسىلىپ وتىرعان تەرەڭ تۋىندى ەكەنىن ايتا كەلىپ، تاريحي ماسە­­لەلەردى زەرتتەۋدە مۇراعات قور­­لارىنداعى تىڭ دەرەكتەرگە قالام تارتقان جازۋشىنىڭ شى­عارماشىلىق ىزدەنىس جولىن­دا­عى تاباندىلىعىنا ايرىقشا ىقىلاس-پەيىلىن جەتكىزدى. «بۇل – ەرەكشە تاقىرىپ، سەبەبى ءبىز تاريحقا بارا المادىق. كەڭەستىك يدەولوگيا شەڭبەرىنەن شىعا المادىق. تۇڭعىش رەت باستالىپ وتىرعان تەرەڭ تاريحتاردىڭ ءبىرى دەپ قارايمىز. يمانعازى مەنىڭ قولىمدا تاربيەلەندى. ول اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىندە-اق كەمەلدىگىن بايقاتقان. مودە قاعان تۋرالى ورىسشاسى بار، باسقاسى بار ازداپ ەستىگەنىمىز بار ەدى. بىراق مودەگە ەشكىم تەرەڭدەپ بارا العان جوق. باستاماسى وتە جاقسى، اۆتوردىڭ ءسوز ساپتاۋى ەرەكشە»، دەگەن پروفەسسور تاري­حي تۋىندىنىڭ جانرلىق ەرەك­شە­لىگى جايىندا ايتا كەلىپ، تەو­ريالىق بايلام جاسالىپ، تانىم ەلەگىنەن وتكىزىلۋى ءتيىس ەڭبەك ەكەنىن جەتكىزدى.

قالامگەر يمانعازى نۇراح­مەت ۇلى «وت پەن سۋ» رومان ەپوپەياسىنىڭ العاشقى كىتا­بىنا مودە تۇمەن ۇلىنىڭ با­لا­لىق شاعىندا باستان كەشكەن وقيعالاردى ارقاۋ ەتكەن. ءجاسوسپىرىم مودەنىڭ ءماجبۇرلى تۇردە ءجۇز ۇلىسىنا اماناتقا بارۋى، ساندەبىل قالاسىنداعى ءومىرى مەن جات جەردەگى جان اۋىر­­­­تار احۋالدان قالاي ازات بول­­­عاندىعى، بيلەۋشى توپتار ارا­­سىنداعى تارتىس-تايتالاس اسەر­لەرى نانىمدى سۋرەتتەلگەن. وقىر­مان­دى بايىرعى داۋىرگە، كونە دۇنيەگە تاپ بولعانداي ەرەك­شە اسەرگە بولەيتىن تاماشا تۋىندى جۇرتشىلىق جۇرەگىنە جول تابادى دەگەن سەنىمدەمىز. اتالعان رومان ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا، عۇن مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 2230 جىل تولۋىنا وراي جانە تۇركى دۇنيەسى مۇ­را­لارىن كەشەندى زەرتتەپ وتىرعان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالىپ وتىر. اۆتور يمانعازى نۇراحمەت ۇلىن از-كەم اڭگىمەگە تارتىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ تۇعىرلى تۇلعاسىن ارقاۋ ەتكەن ەڭبەكتىڭ جازىلۋ بارىسى جايىندا سۇرادىق.

– روماننىڭ نەگىزگى ەرەك­شە­لى­گى مەن زەرتتەۋ تاقى­رى­بى­نىڭ وزەك­تىلىگى نەدە؟

– حالىق قاشاندا ءوزىنىڭ تا­ري­حىن ءبىلۋى ءتيىس. تاريح تاعى­لى­مىنان ساباق العان حالىق كە­لە­شەگىنە سونشالىقتى سەنىمدى بولادى. ال تاريحىن بىلمەگەن حالىق تامىرسىز اعاش سەكىلدى. 1988 جىلدان باستاپ وسى رومانعا بايلانىستى ماتەريالدار جيناي باستادىم. سودان بەرى جازىپ كەلەمىن، ەسكى تاقىرىپ، دەرەك از. ۇزاق ۋاقىت جازۋعا تۋرا كەلدى. جەت­پەگەن تۇستارى دا بولۋى كەرەك، دەسە دە قولدا بار دەرەكتەر نەگىزىندە جازىپ شىقتىم.

– ىزدەنىس بارىسىندا قانداي دەرەك­كوزدەردى باسشىلىققا ال­دىڭىز؟

– مۇنداعى مەن پايدالانعان ارحيۆتەر مەن دەرەكتەردىڭ كوبى قىتاي جىلنامالارىندا قال­عان. اتاپ ايتقاندا بۇرىنعى، كەيىنگى «حاننامانىڭ» عۇندار تاراۋىن­دا ساقتالعان دەرەكتەر، حالىق ومىرىندە ساقتالعان، كونەدەن جال­­­عاسىپ كەلە جاتقان ەتنو­گرا­فيا­لىق اڭگىمەلەر، سونداي-اق تاڭىرشىلدىككە قاتىستى تۇركى حالىق­تارىنىڭ ومىرىندە ساقتال­عان ءدىني سەنىمدەرى نەگىز ەتىلدى.

– ال اۋىزەكى اڭگىمەلەردى قالاي جيناستىرا الدىڭىز؟

– ونى بۇرىنعى كونە كوزدەر­دەن سۇراستىرىپ، ەل اراسىنان جيناستىرۋعا تۋرا كەلدى. ءىشىنارا جازى­لىپ قالعاندارى دا بار. ءوزىمىزدىڭ ش.ءۋاليحانوۆ، ب.بازا­روۆتىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن اي­تۋعا بولادى. بۇگىنگى تاڭىر­شىل­دىك دىنىنە سەنەمىز دەپ جۇرگەن تۋىسقان حالىقتاردىڭ دۇنيە­تا­نىمدىق قۇندىلىقتارى مەن قۇلشىلىقتارى كىرىستىرىلدى. ارينە، ولاردىڭ تاڭىرشىلدىگى باياعى سەنىم ەمەس، بۋدديزم مەن حريس­تيان دىنىمەن ارالاسىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ يسلام دىنىمەن استا­سىپ كەتكەن سالت-ءداستۇرىمىز سەكىلدى. اراسىندا قانشا جەردەن يسلام دىنىمەن ارالاسقان كۇندە دە ءبىرشاما تازا ساقتالعان قازاق ارا­سىنداعى تاڭىرشىلدىك دەپ اي­تۋعا بولادى.

– مودە قاعاننىڭ ءبىزدىڭ تا­ري­­­­حىمىزداعى ماڭىزى تۋ­را­سىن­­­دا قىسقاشا ايتىپ وت­سەڭىز.

– مودە قاعان ءبىزدىڭ عانا ەمەس، جالپى تۇركىلەردىڭ تاريحىنداعى وتە ماڭىزدى تۇلعا. 26 تايپانىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن يمپەريا قۇرعان. بۇل كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى ءبىر جاعىنان مودە قاعاننىڭ ءومىرى، ەكىنشى جاعىنان كونە تۇركى ەتنوگرافياسى، كونە سەنىمى، سالت-ءداستۇرىن تولىق قامتيدى. وقيعالار، ادامدار اراسىنداعى قا­رىم-قاتىناستىڭ تۇرلەرى، ەرەك­شە­لىكتەرى قامتىلعان. ەسكىدەن قال­عان سوزدەردى جانداندىرىپ، ءتىرىل­تىپ پايدالانعان بولدىق. كىتاپ 500 دانامەن عانا جارىق كور­دى. الداعى ۋاقىتتا قايتادان شى­عارىپ، ساتىلىمعا قويامىز دەپ ويلايمىن.

اڭگىمەلەسكەن

ايا ءومىرتاي،

«Egemen Qazaqstan»