كەمەل قازاقتىڭ كەلبەتى

وسى ءبىر وي­دى «…بالا كەزىندە ەلتەڭ-سەلتەڭگە ەلى­گە بەر­مەيتىن سابىرلى، سالماقتى»، ستۋدەنت شا­عىندا، 19 جاسىندا مۇحتار اۋەزوۆپەن كەز­دەسۋ وتكىزۋگە ۇيىتقى بولىپ، سول دي­دارلاسۋدا ۇلى قالامگەر: «جىل كەلگەن­دەي جاڭالىق سەزەمىز» دەگەن كەلەلى سو­زىندە «جاستار، وسى باستان بىرنەشە ادەت­تەن ساق بولىڭىزدار. ەڭ الدىمەن جاق­سى جازدىم ەكەن دەپ اسقاقتاماۋ كەرەك، تۋماي تۇرىپ تولدىم، بولماي جاتىپ بولدىم دەۋدەن قاشۋ كەرەك، «جاقسى ەڭبەك جازدىم، تانىلمادىم» دەپ قو­رىق­پاڭىزدار، تانىلماعان شەكسپير مەن تانىلماعان تولستوي كوپ بولا بە­رەدى دەپ ويلاماڭىزدار… ادەبيەتتىڭ جاق­سىلىعىن شىن سۇيەتىن، شىن بەرىلگەن كىشىپەيىل ادەبيەتشى بولىڭىزدار. جاقسى جاز­عاندارىڭ دالاعا كەتپەيدى»، – دەگەن باتالى ءسوزىن قۇلاعىنا قۇيعان، ويىنا ور­نىقتىرعان، ءبىر جىلدان كەيىن، 1961 جىلى جازۋشىلار وداعىنداعى القالى جيىندا، ادەبيەت الىپتارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل كەزىندە كەيبىر شەشەندەر شەنەگەن ع.قايىر­بەكوۆتىڭ «تاۋلار سويلەيدى» پوە­ما­سىنا، ز.شاشكيننىڭ «تەمرىقازىق»، ت.اح­تانوۆتىڭ «ماحاببات مۇڭى» حيكايات­تارىنا ارا ءتۇسىپ، ۇستازى م.اۋەزوۆتىڭ سو­زىنە باعىپ، تاعىلعان ايىپتاردى جوق­قا شىعارىپ، ءسوز ءتۇيىنىن جاساعاندا: «قىز­عانشاقتىقتىڭ قىزىل ءيتى الىستان ۇرسە – قۇلاعىڭدى، جاقىننان ۇرسە – بالا­عىڭدى تىستەيدى، ءبارىسى ءبىر جۇرەگىڭدى جا­­را­لايدى»، – دەپ، جيىلعان قاۋىمدى دالەلدى پىكىرىمەن ءدۇر سىلكىندىرگەن ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ عۇمىرى مەن قا­زاق رۋحانياتى قاتار ورىلگەن ەنتسيكلوپەديا­نى وقىعان سوڭ كوڭىل يىرىمىندە قورىت­قانداي بولدىق. وعان سەبەپ، سول كەمەل ءابىشتىڭ تەك-تامىرى دا تەگىن ەمەس ەكە­نىن اڭعارعاندىقتان بولار. تەرەڭدەپ بارماساق تا بەرىرەكتەگى المەمبەت بابا­سىنىڭ سايدىڭ تاسىنداي دەرلىك بەس ۇلى بولىپتى. بەس ۇلعا ەنشى بەرگەندە قا­سيەتى بار، قادىرى مىقتى اكە – ۇلكەن ۇلى تا­بىنايعا ەر-تۇرمانىن، قارۋ-جاراعىن بەرىپ تۇرىپ: «بالام، كوزىڭنەن ۇشقىن، بى­لەگىڭنەن كۇش-قۋات كورەمىن، نايزاڭدى ال دا جاۋىڭدى جايپا، اتالىق باتامدى بەرەمىن!»، – دەيدى. اقيقاتىندا تابىناي ادايدىڭ ايبارلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بو­لىپ «كوك نايزالى تابىناي» اتانا­دى. شوڭاي اتتى ەكىنشى بالاسىنا دوم­بىرا­سىن سىيلاپ، ءتىلىن كورسەتىپتى. «دوم­بىرامدى بەرگەنىم – اۋىلىڭ جىر-كۇي­دىڭ بازارى بولار، اۋىلىڭنان ايتار ءسوز­­دىڭ اجارى – شەشەندەر شىعار، ەكىتا­­لاي بولعاندا سوزدەن وزار»، دەپتى. شى­نىندا، شوڭاي اتادان ونەرلى كوپ شىعىپتى. ءۇشىنشى ۇلى باۋبەككە ءتوس پەن بال­عاسىن بەرىپتى دە: «ەرمەگىڭ زەرگەرلىك بولار، باسىڭا باقىت قونار، تاستان ءتۇيىن تۇيەتىندەر شىعار، بىرىنەن ءبىرى وزار»،  دەسە، اكەنىڭ ايتقانى كەلىپ، باۋبەك اۋىلىنان نە ءبىر شەبەرلەر شىعىپتى. زورباي ۇلىنا قاۋعاسىن ۇسىنىپ: «قاۋعاڭ سۋدان كەپپەسىن، بالالارىڭ قوس-قوستان ات ەرت­تەسىن. قىزىعىنا ءتۇسىپ، دۇنيە قۋما، ءتورت ت ۇلىك مال جۇزگە جەتسىن»، دەگەن ەكەن. زور­باي بالالارى داۋلەتتى بولىپتى. كەن­جەسى نازارعا جيناعان كىتاپتارىن بەرىپ: «اۋىلىڭنان ءبىلىمدى دانالار شىعار، نىسانالىعىڭدى كورگەن سوڭ، اق باتامدى بەرەم»، دەپتى. ايتقانى كەلىپ، بۇل اۋ­لەت­­تەن بىلىمدىلەر كوپ شىعىپتى. مىنە، ءسوز القيسساسىن باتادان باستاعانىمىز – باتانىڭ قاسيەتتى ەكەنىن اڭعارتۋ ەدى. سول باتا دارىپ، المەمبەتتەن تاراعان بەس ۇل – بەس رۋلى ەل بولىپتى.

«ارىس» باسپاسىنان تاياۋدا عانا جا­رىق كورگەن ء«ابىش كەكىلباەۆ» ەنتسي­­كلوپەدياسىنىڭ بەتاشار ءسوزىن ماڭ­عىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى س.تۇرىموۆ ءتۇيىپ ايتسا، وقىرمانعا كىتاپ جايلى تالداۋدى­ باسىلىمنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، پروفەسسور ع.انەس جازعان. الدا ۇش­­قىن­داتىپ ەسكە سالعانىمىزداي، كەمەل قازاقتىڭ كەلبەتىن تانىتاتىن ىرگەلى ەڭ­بەك: ونىڭ اتا-تەگىنەن باستاۋ الىپ، وس­كەن ورتاسى، اتا-اناسى، وقۋشى-ستۋدەنت شاعى، مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى، «قازاق­فيلم» كينوستۋدياسىنداعى، ورتالىق پار­تيا كوميتەتىندەگى، جازۋشىلار ودا­عىنداعى، «ەگەمەن قازاقستان»، جوعارعى كەڭەس توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى، مەم­­­لەكەتتىك حاتشى، سەنات دەپۋتاتى، قۇر­­­­مەتتى دەمالىستاعى كەزى، ءفاني دۇ­نيە­دەن باقيعا اتتانعان تۇسى – ءبارى دە جۇيەسىمەن قامتىلعان. زەردەلەپ قا­را­­ساڭ، كەكىلباي ۇلىنىڭ بۇكىل وتكەن جو­لى، كەشكەن ءومىرى، ازات ەلدىڭ ايبىنىن اسى­رۋداعى قىزمەتى، وي-ورەسىمەن دە، زەر­دەي زەردەلى سوزىمەن دە قوسقان ۇلەسى مول ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. ءار بەتتەگى دەرەك پەن دايەك وتكەننەن مول ماعۇلمات بەرەدى. ارينە، بۇل قالامگەردىڭ قولداعى بار مۇراسى عانا. ال ءالى اشىلا قويماعان مۇ­راعاتىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتار قان­شاما دەسەڭىزشى.

ەنتسيكلوپەديانىڭ ءبىرىنشى تومى، ناق­­تىلاي تۇسسەك شىعارماشىلىعىنا ار­نال­عان كىتاپ – 2018 جىلى جۇرت قولىنا تيگەن­ ەدى. ءبىر اتاپ ايتار ۇلگى، نارىق دەگەن زا­ماندا قالامگەر مۇراسىنىڭ جارىق كو­­رۋىنە دەمەۋشىلىك جاساپ كەلە جاتقان ماڭ­­عىستاۋ وبلىسى اكىمدىگى ەكەنىن، سول قول­داۋدى بارەكەلدى دەگىزەرلىك جۇمىسپەن اتقا­رىپ وتىرعان «ارىس» باسپاسى مەن «ارىس» قورى ەكەنىن ايتۋدى پارىز ساناي­مىز.

قارىم-قابىلەتىن ەرتە اڭعارعان شىن زيا­لىلار ءابىش كەكىلباي ۇلىن قارعا­دايىنان-اق قاتارىنا تارتىپتى. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاماي جاتىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە قىزمەتكە ال­عاندا، «بۇل قالاي، الدىمەن ەلىنە بارىپ ەڭبەك ەتسىن» دەگەن قياستىق قىلاڭ بەرگەندە، عالىم ماۋلەن بالاقاەۆ «بۇل قۋىپ جىبەرۋ» دەسە، اسىل تەكتى ءىلياس وماروۆ قيا­ستىققا قىرىنان ارالاسىپ الماتىعا الىپ قالىپتى. اقيقاتىندا، سول كەزدىڭ ادامدارى ىرگەلى ەلدىڭ ۇرپاعىنداي ۇقىپ­تى، جاقسىنى قاپسىز كورىپ، تالانتتى تا­نۋ، دارىندى باعالاۋ، باعاسىن بە­رۋ ىسىن­دە شەتىنەن ءىرى بولعان. وعان دا­لەل جە­تىپ ارتىلادى. ونى بولمىسى مىق­تى، بۇلتاعىنان تۋراشىلدىعى تۇنعان بۇ­لاق سەكىلدى ءبىلىمدار عالىم رىمعالي نۇر­عاليدىڭ مىنا سوزدەرىنەن دە سەزۋگە بولادى. ء«ابىش قازاق ادەبيەتىن تراگەديالىق حيقايات، اڭىزدىق-تاريحي مونۋمەنتالدى روماندار ۇلگىلەرىمەن بايىتقان زور تا­لانتتى پروزاشى، اسا ءونىمدى پۋبلي­تسيست-سىنشى، تاۋەلسىز قازاقستاندى قا­لىپ­تاستىرۋعا كوپ قايرات جۇمساعان مەم­لەكەت قايراتكەرى. ەشكىمگە كوز الارتپاي، كو­كىرەك كەرمەي، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا جۇرەتىن، باسقانىڭ تيتتەي جاق­سىلىعىن كوتەرە ايتۋعا بەيىم، جانى دارقان، جۇرەگى جىلى ادام. ونى تۇتاس بۋىن­نىڭ سەركەسى دەسە ارتىق ەمەس»، – دەيدى اكادەميك.

قازاق باسىلىمىنداعى قىزمەتى كى­تاپ­تا ناقتى دەرەكتەرمەن دايەكتەلىپ، شىق­قان ماقالا، جارىق كورگەن ەڭبەك اي-كۇنى­مەن بەرىلىپ وتىرادى. سول سەكىلدى مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى جۇمىسى جان-جاقتى ساراپتالعان. اراسىندا درا­مالىق شىعارمالارعا قاتىستى وتكەن ما­جىلىستەردەگى سوزدەرىنەن ۇزىندىلەر كەل­تىرىلەدى. مىسالى، اقىن ءا.تاجىباەۆتىڭ «قىز بوي جەتكەندە» دەگەن پەساسىنا ارنالعان وتىرىستا ءابىش كەڭىنەن تول­عاپ، وي قوزعاپ: «…پەسادا بەل­گىلى ءبىر ومىرلىك فاكتى بار بولعانمەن، ومىر­لىك پروتسەسس جوق. ءبارى تىم جەدەل ءبىتىپ جاتادى. …وسىدان كەلىپ ماتەريال مەن شەبەرلىك اراسىنداعى، ومىرلىك فاكتى مەن ونىڭ ۆوپلوششەنيەسى اراسىنداعى گار­مونيالىق بىرلىك بۇزىلعان، ستيلدىك الا-قۇلالىق شىققان. بۇل پەسانىڭ كوركەمدىك جاعى­نان ءالى جەرىنە جەتىپ بولماعان شىعارما ەكەنىن بايقاتادى»، دەيدى. ءبىلىمدار ءىنى­­سىنىڭ ورىندى سىنىن ابەكەڭ قازاق ادە­بيەتىنىڭ سول كەزدەگى ءىرى اقىنى بولا تۇ­رىپ، شامدانباي، شامىرقانباي قابىل­داپ، تۋىندىنى قايتا قاراپ شىققان. «قازاقفيلم» مەن پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە قىزمەت جاساعاندا ۇلتتىق دۇنيەنىڭ دامۋىندا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعانىن ەنتسيكلوپەدياداعى ماتەريالداردى قاراپ وتىرىپ كوز جەتكىزەسىڭ. بۇعان قوسا، ۇلتقا شىن نيەتپەن قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر دايەگىن ونىڭ تاريح جانە ما­دەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قوعا­مى­نىڭ توراعاسى بولعان تۇستاعى ۇم­تىلىسىنان اڭعارىلادى. كەڭەس ءداۋىرى داۋىر­لەپ تۇرعاندا بۇگەجەكتەمەي: «ەس­كەرت­كىشتەردىڭ بىردە-ءبىر ءتۇرىنىڭ قالپىنا كەلتىرۋىنىڭ جۇيەلى تەحنولوگيا­سىن جاساق­تاي العان جوقپىز… ارحەولوگيالىق قاز­با جۇمىستارىندا دا اسىعىپ-اپتىعۋ­شى­لىق بار. سونىڭ سالدارىنان ونداي قاز­با جۇمىستارىنان تابىلعان ەس­كەرت­كىش­تەر رەسپۋبليكادان تىسقارى جاق­قا تاسىلىپ اكەتىلەدى. قازبا ورىندا­رىن كون­سەرۆاتسيالاۋدىڭ دا ءتاسىلى تا­بىلعان جوق. قىسقاسى، تاريحي-مادەني ەسكەرت­كىشتەرىمىز قانداي كوپ بولسا، ونىڭ شە­شىل­مەگەن ماسەلەلەرى دە سونداي كوپ. وعان جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى باس-كوز بولماسا، ەرتەڭ بۇگىنىمىزدەن دە كوبىرەك كۇي­زەلۋىمىز مۇمكىن»، دەپتى. ال 1989 جىل­عى جاڭا­وزەندەگى وقيعاعا بايلانىستى اعايىنعا باسۋ ايتا بارىپ، جۇرت كو­ڭىلى ورنىققاننان كەيىن اقيقاتتى بۇ­عىپ قالماي، تومەندەگىدەي سەبەبىن بايان­داعان ەكەن. «مىنا ءبىر جاعدايعا نازار اۋدارىڭىز. كەڭ جازىقتا كەرىلە جايىلىپ، كوز جاۋىن الار كوركەم قالا تۇر. ال سودان بار بولعانى 10-20 شاقىرىم جەر­دە جاپىرايعان جەرمەشەل باسپانالار­دان تۇراتىن بىرنەشە ەلدى مەكەندەر جاتىر. وندا ەڭ بولماسا كەرەك جاعدايدا قالعان دۇنيەمەن ءولى-ءتىرىڭدى ايتىپ حابارلاساتىن تەلەفون دا جوق. ءبىر كەزدە جاقىن ماڭ­دارداعى اۋىلداردان كەلىپ، وندىرىسكە ور­نالاسقانىنىڭ ءوزىن مەزىرەت تۇتقان اكە ۇرپاقتىڭ بۇگىندە نە كوزدەرى جوق، نە دەمالىستا. ال سول ەكى ورتادا ءوسىپ جەتىلگەن جاس ۇرپاق انادايدا سامالاداي جارقىراپ تۇر­عان قالاداعىداي ءساندى ءومىر سۇرگىلەرى كەلەدى. دامەلەرى بولعانمەن قولدارى قىس­قا. قالاعان جۇمىسىنا ورنالاسا المايدى. ءۇي سۇراسا، ول دا جوق، تالاي جىلدار بويى سارىلا كۇتۋ كەرەك»،  دەيدى. سول 1989 جىلى ء«تىل تۋرالى» زاڭ تالقىلانىپ، تاعدىرى «كوكپارعا» تۇس­كەندە، كەراۋىزدار بەرى تارتپاي، كە­رى تارتقاندا، وزگە ۇلت وكىلىمىز دەگەندەر ورە تۇرەگەلگەندە، دەپۋتات ەمەس، قو­ناق رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان ءابىش كە­كىل­باي ۇلى اشىنعاننان اشىق كەتىپ: «نەمەنە، كەشە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، تار ۇيىمىزدەن ورىن ىعىسىپ، ءتورىمىزدى ۇسىن­عاندا، تارتىڭقى داستارقانىمىزدى الدارىڭىزعا جايىپ، جارتى كۇلشەمىزدى اۋىزدارىڭىزعا ۇستاعاندا، ءبىز كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇگىنگىدەي دەموكراتيا ورناتىپ، كە­مەلدەنەمىز دەپ جاتقان زاماندا ءوز ۇيى­مىزدە ءوز تىلىمىزدە سويلەۋ ءۇشىن مىنا سىزدەردەن ءبۇيتىپ جىلاپ تۇرىپ رۇقسات سۇرايمىز عوي دەپ ويلاپ پا ەدىك؟!» دەپ كۇيىنگەنى ەستەن كەتە مە؟»

ەنتسيكلوپەدياداعى ءبىر ەرەكشەلىك، جىل­ناما اراسىنا قايسار قالامگەردىڭ وسىنداي اقيقات سوزدەرىن قىسقا دا نۇسقا ۇتىم­دى بەرىپ وتىرعانى دەر ەدىك.

ءماجىلىس دەپۋتاتى كەزىندە اۋىل جاس­تارىنىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسىپ: ء«ۇش جىلدىق باعدارلاما قابىلداندى دەپ جاتىرمىز. سول باعدارلامانى كىم كوردى؟ ول – ازىق-ت ۇلىك باعدارلاماسى. ال اۋىل دەگەن باعدارلاما قايدا؟ اۋىل دەگەن، ەڭ الدىمەن، الەۋمەتتىك ورگانيزم ەمەس پە؟ ول ەرتەڭ ءولى بولا ما، ءتىرى بولا ما، ونى كىمنىڭ كوزى كورىپتى؟

ەكىنشىدەن، اۋىل دەگەندە قازىر ايتىپ جاتقان ماسەلەمىزدىڭ بارلىعى مىناعان تىرەلەدى: دەنساۋلىق اۋىلدىكى، ءبىلىم اۋىل­عا كەرەك، ورالماننىڭ بارار جەر، با­سار تاۋى جوق – اۋىلعا بارادى دەگەن سياق­تى. اۋىل جاستارى قازىردىڭ وزىندە جۇ­مىسسىز، ال ەرتەڭ جەر جەكەمەنشىككە بەرىلگەن سوڭ جۇمىسسىزدىق ازايا ما، كوبەيە مە؟ تاۋەكەلىڭ بارىپ، قايسىسىڭ ايتا الاسىڭدار؟ وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كەلەسى بيۋدجەتتى قابىلداردىڭ الدىندا، جەر تۋرالى ماسەلەنى قابىلداردىڭ الدىندا مەنىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە ۇسىنىسىم: ءبىزدى قيناماي، ءبىر جاعىمىزدا حالىق، ەكىنشى جاعىمىزدا بيلىك تۇرىپ الىپ، ەكى بۇتتىڭ ورتاسىنا سالماي، جال­عىز عانا باسىمىز بەن جالعىز عانا جۇرە­گىمىز بار، وتقا سالماي ايتىپ ولتىرىڭ­دەر. ەسەپتەرىڭدى كورسەتىڭدەر، ساتاتىن بول­ساڭدار – كىمگە ساتاسىڭدار؟ ونداي اقشا­لار قايدان شىقتى؟ شەتەلگە ساتساڭ­دار – ەرتەڭ حالقىمىزدىڭ ماسەلەسى قالاي شەشىلەدى؟ ءوزىمىزدىڭ كاپيتال بولسا، ول كا­پيتال بۇرىن قايدا جۇرگەن؟ سونى بىلمەي تۇ­رىپ، ءبىزدى قيناي بەرگەندى قويۋ كەرەك. مىنا جاقتان حالىق سۇرايدى، ۇيگە بارساڭ جىلاعان-سىقتاعاننان دەمالا المايسىڭ، ال ءبىز مىندا وتىرىپ الامىز دا، ازعانتاي قال­تا­مىزعا تۇسكەندەردى ءبولىپ بەرگەنگە ءماز بولامىز. سوندىقتان مەنىڭ ايتارىم… ءبىز ءبارىن ءبىلىپ الايىق، ەرتەڭ كىم­نەن سۇرايمىز، حالىققا نە ايتامىز»، دە­گەنى جانە بار.

مەملەكەتتىك مارتەبەمىزدى الىپ، بۇ­­­گىل­­­گەن بەلى­مىز جازىلىپ، جالتاق كو­ڭىل تۇزەلىپ، مۇكىس تىلگە جان بىتكەن كەز­دەگى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ قاجىر-قاي­­راتى، ۇلتىم دەگەندەگى ساڭلاقتىعى سان سالادان تايعا باسقانداي كورىندى. «قازاق­ستاندا كەڭەستەر وداعىنىڭ 130 ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن 17 ميلليون حالىق تۇرادى. ولاردىڭ 40 پايىزى قازاق، 38 پايىزى ورىس، 6 پايىزى – نەمىس، 5 پايىزدان استامى ۋكراين، 2 پايىزى تاتار، 1 پايىزدان استامى ۇيعىر، 1 پايىزى بەلارۋس، 0،6 پايىزى كورەي. قالعانى ون مىڭ ادامنان باستاپ، جۇزدەگەن ادامداردى قۇرايتىن شاعىن ەتنوستار. قازاقستان بۇنداي كۇيگە ءبىر كۇندە جانە ءتىپتى دە ءوز ەركىمەن تۇسكەن جوق»، – دەپ ەسىلىپ سويلەگەندە ەسىمىز كىرگەندەي بولدى، ا.ق.ياساۋي باسىنا بارعاندا: «ۋا، سۇرانىپ كەلمەيتىن، قۋانىپ كەتپەيتىن جالعانشى دۇنيەنىڭ وپىرايعان ولپىسى مەن كەمىرەيگەن كەمشىنى ءالى كوپ ەكەنىن كورىپ، كۇيزەلىپ تۇرمىز. ۇيتقىمالى ۋاقىت، قۇبىلمالى زامان، جەتەسىز سانا، جە­تىمسىز تاربيە وسىناۋ كيەلى ورىنعا دا سۋىق قولىن سۇققاننان بولعان اۋسار اعاتتىققا، قياس قياناتقا قينالا تۇ­رىپ، كوكتە توبادان، جەردە ارۋاقتاردان قيىلا كەشىرىم سۇراپ تۇرامىز»، – دەپ كوسىلىپ سويلەگەندە كوڭىلىمىز ورنىقتى، سارايشىققا ات باسىن بۇرعاندا: «التىن وردانىڭ اقتىعى، قازاق ورداسىنىڭ بەسىگى، دەشتى قىپشاقتىڭ بايتاعى، تا­ۋەل­سىز قازاقستاننىڭ ەجەلگىلىگىنىڭ ەڭ قا­سيەتتى جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، اراب، يران، تۇ­ران، ەۋروپا ارالاستىعىنىڭ التىن كىن­دىگى – سارايشىق!»، دەپ تەبىرەنگەندە ايى­زىمىز قاندى، تالايدى تاڭعالدىردى، ماڭ­دايىمىزدىڭ قىرتىسى جازىلىپ «ۋھ» دەدىك. بۇل سوزدەر ەنتسيكلوپەديانى قۇ­راستىرۋشىلار اي-كۇنى كورسەتىلگەن قىسقا دەرەكتەردى ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن قالامگەردىڭ ادەمى ويلارىن قوسىپ بەرسە، ءبىز سودان مىسالعا الىپ وتىرمىز. بۇل كىتاپتىڭ قاساڭدىقتان ارىلتىپ، وقىرمان قالامگەر ءومىرىن تانىپ بىلۋمەن بىرگە، ۇلت ۇلىنىڭ ۇلتىنا دەگەن ەرەكشە ءىلتيپاتىن ءبىلدىرۋ نيەتىنەن تۋىنداعانى ءسوزسىز. ءتىپتى، مۇنداي ادەمى بايلامدار كۇرە جول­مەن كەلە جاتىپ باستاۋ سۋىنان ءشول قان­دىرۋ سەكىلدى دەسەك، جاراسىمدى شى­عارى حاق.

بولمىسى ءبۇتىن قازاقتىڭ شەراعاڭنان (مۇرتازا) كەيىن «ەگەمەنگە» باسشىلىققا كەلۋى باسىلىمنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن جاز­عان ماقالالارىنا مول ورىن بەرگەن.

اق قاعازعا جىڭىشكە ەتىپ تىلدەن تاس­پاداي تارتىپ، مارجانداي تىزگەن ءابىش اعانىڭ ءوز قولتاڭباسى دا جونىمەن بەرىلىپ وتىرعان ەكەن. ول كوزىڭە وتتاي باسىلعاندا، سول قولتاڭبانى تەرۋ كەزىندە وقىپ بەرگەن ءسات ويعا ورالا كەتتى. كەي ءارىپ، كەي ءسوزدى اجى­راتا الماي قالعان تۇستا ەراعاڭا (سمايىل) جۇگىرىپ باراتىن ەدىك. ەراعاڭ ءابىش اعاسىنىڭ ءيىن تىرەسىپ تۇرعان 42 ءارىپتىڭ قالاي تاڭبالانعانىن تاپ باسىپ ايتاتىن. ءابىش اعا دا: «تۇسىنبەگەن جەر كەزدەسسە ەرجۇمانعا كورسەتىڭدەر، وزىم­نەن جۇيرىك وقيدى ول ەرەكەڭ!»، دەپ كەرە­قارىس ماڭدايىن ءبىر سيپاپ، ماڭعاز باسىپ كەتىپ بارا جاتۋشى ەدى-اۋ! بۇكىل شىعار­ماسى وسى قولتاڭبامەن جازىلعانى اقيقات.

بۇل ەنتسيكلوپەديادان تەك ءابىش كەكىل­باي ۇلىنىڭ تەك-تامىرىن، ءومىرىن، ورتاسىن عانا ۇعىپ قويمايمىز، سونىمەن بىرگە، ونىمەن ساباقتاسىپ جاتقان ۇلت جولىن، ۇرپاق جولىن كوز الدىمىزدان وتكىزەمىز. قانشاما ادامداردى تانىپ بىلەسىڭ، ەسكە تۇسىرەسىڭ، ديدارىن كورەسىڭ، ول تۋىپ وس­كەن كيەلى ءوڭىردىڭ قاتپار-قاتپار تاريحى­نان حاباردار بولىپ، تابيعات تىلسىمى مەن ءسوز قۇدىرەتىنىڭ ۇشتاسقانىنا كۋا بولاسىڭ. ول جازۋشى جولىمەن جالعاسقاندا قالامداستارى، زامانداستارى قاتار تۇرادى. ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەر – ءبارى دە رەتىمەن ورىن تاپقان، ۇستازدارى، تۇستاستارى، ۇرپاقتارى دا ۇمىت قالماعان.

سوڭعى ءتۇيىن، ارتىنا وشپەس ءىز، ومىر­شەڭ اقىل-وي، زەردەلى ءسوز قالدىرعان، «كور­نەكتى جازۋشى، تەرەڭ ءبىلىمدى، جانى تازا ازامات – ابەكەڭ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، التى الاشتىڭ الەم الدىندا بەتكە ۇستار ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ەدى. حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتادى. ءبىز قيىن-قىستاۋ جىلدارى دا ەل يگىلىگى ءۇشىن قاتار ءجۇرىپ قىزمەت اتقاردىق. ونىڭ تالاي-تالاي ورىندى اقىل-كەڭەستەرىنىڭ كۋاسى بولدىم. جاناشىرلىق كومەگىن سەزىندىم»، – دەپ تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي، ول ومىردەن وزعاندا بۇكىل قازاق «جالعان ءومىر» دەپ ماڭگىلىككە شىعارىپ سالعانى ءمالىم. «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» (اباي) دەپ، بۇل قازىرشە ەنتسيكلوپەديانىڭ سوڭعى نۇكتەسى دەۋگە بولادى. سول قارالى كۇندەرى «قارا سوزىنە قاراشا ىلەسكەن; ابىز ءوتتى دۇنيەدەن، اۋليەلىك پىشىنمەن»، – دەسە تىنىشتىقبەك (ابدىكاكىم ۇلى)، سۆەتقالي (نۇرجان): ء«…بىز ءابىشتىڭ ءتانىن جەرگە كومبەدىك، دانالىقتىڭ ءدانىن جەرگە كومدىك ءبىز!»، دەپ ءداننىڭ ءوسىپ شىعاتىنىن مەڭزەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الاشتىڭ، بۇكىل قازاقتىڭ ابىشىنە اينالعان، ءبىر ءسوزى، ءبىر الەم سانالعان ۇلى قالامگەردىڭ ءومىر ونەگەسىن مارجانداي تىزگەن ەنتسيكلوپەديادان الار تاعىلىم مەن ءتالىم جەتىپ ارتىلادى. بۇل – ءبىر ادامنىڭ ءومىر جولى ەمەس، ۇلتىمەن بىرگە جاسايتىن ۇلى ۇلدىڭ ەكىنشى ءومىر جولىن ءمارمار تاس­تان قاشاعانداي، قابىرعالى ەڭبەك دەپ بىلەمىز.