قازاق – باتانى باعالاعان جۇرت. باتانىڭ قاتە كەتپەۋىن، تەرىسكە تارتپاۋىن، وڭعا بۇرسا باعىڭ اشىلىپ، باقىتتى عۇمىر كەشەتىنىڭە ەرەكشە ءمان بەرگەن، تەرىس باتا – تەك-تامىرىڭا كەسەل كەلتىرىپ، وزەگىڭە ءنار تامبايتىنىن ەرتە ۇعىپ، ودان بويىن اۋلاق سالعان حالىق.

وسى ءبىر ويدى «…بالا كەزىندە ەلتەڭ-سەلتەڭگە ەلىگە بەرمەيتىن سابىرلى، سالماقتى»، ستۋدەنت شاعىندا، 19 جاسىندا مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسۋ وتكىزۋگە ۇيىتقى بولىپ، سول ديدارلاسۋدا ۇلى قالامگەر: «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز» دەگەن كەلەلى سوزىندە «جاستار، وسى باستان بىرنەشە ادەتتەن ساق بولىڭىزدار. ەڭ الدىمەن جاقسى جازدىم ەكەن دەپ اسقاقتاماۋ كەرەك، تۋماي تۇرىپ تولدىم، بولماي جاتىپ بولدىم دەۋدەن قاشۋ كەرەك، «جاقسى ەڭبەك جازدىم، تانىلمادىم» دەپ قورىقپاڭىزدار، تانىلماعان شەكسپير مەن تانىلماعان تولستوي كوپ بولا بەرەدى دەپ ويلاماڭىزدار… ادەبيەتتىڭ جاقسىلىعىن شىن سۇيەتىن، شىن بەرىلگەن كىشىپەيىل ادەبيەتشى بولىڭىزدار. جاقسى جازعاندارىڭ دالاعا كەتپەيدى»، – دەگەن باتالى ءسوزىن قۇلاعىنا قۇيعان، ويىنا ورنىقتىرعان، ءبىر جىلدان كەيىن، 1961 جىلى جازۋشىلار وداعىنداعى القالى جيىندا، ادەبيەت الىپتارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل كەزىندە كەيبىر شەشەندەر شەنەگەن ع.قايىربەكوۆتىڭ «تاۋلار سويلەيدى» پوەماسىنا، ز.شاشكيننىڭ «تەمرىقازىق»، ت.احتانوۆتىڭ «ماحاببات مۇڭى» حيكاياتتارىنا ارا ءتۇسىپ، ۇستازى م.اۋەزوۆتىڭ سوزىنە باعىپ، تاعىلعان ايىپتاردى جوققا شىعارىپ، ءسوز ءتۇيىنىن جاساعاندا: «قىزعانشاقتىقتىڭ قىزىل ءيتى الىستان ۇرسە – قۇلاعىڭدى، جاقىننان ۇرسە – بالاعىڭدى تىستەيدى، ءبارىسى ءبىر جۇرەگىڭدى جارالايدى»، – دەپ، جيىلعان قاۋىمدى دالەلدى پىكىرىمەن ءدۇر سىلكىندىرگەن ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ عۇمىرى مەن قازاق رۋحانياتى قاتار ورىلگەن ەنتسيكلوپەديانى وقىعان سوڭ كوڭىل يىرىمىندە قورىتقانداي بولدىق. وعان سەبەپ، سول كەمەل ءابىشتىڭ تەك-تامىرى دا تەگىن ەمەس ەكەنىن اڭعارعاندىقتان بولار. تەرەڭدەپ بارماساق تا بەرىرەكتەگى المەمبەت باباسىنىڭ سايدىڭ تاسىنداي دەرلىك بەس ۇلى بولىپتى. بەس ۇلعا ەنشى بەرگەندە قاسيەتى بار، قادىرى مىقتى اكە – ۇلكەن ۇلى تابىنايعا ەر-تۇرمانىن، قارۋ-جاراعىن بەرىپ تۇرىپ: «بالام، كوزىڭنەن ۇشقىن، بىلەگىڭنەن كۇش-قۋات كورەمىن، نايزاڭدى ال دا جاۋىڭدى جايپا، اتالىق باتامدى بەرەمىن!»، – دەيدى. اقيقاتىندا تابىناي ادايدىڭ ايبارلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولىپ «كوك نايزالى تابىناي» اتانادى. شوڭاي اتتى ەكىنشى بالاسىنا دومبىراسىن سىيلاپ، ءتىلىن كورسەتىپتى. «دومبىرامدى بەرگەنىم – اۋىلىڭ جىر-كۇيدىڭ بازارى بولار، اۋىلىڭنان ايتار ءسوزدىڭ اجارى – شەشەندەر شىعار، ەكىتالاي بولعاندا سوزدەن وزار»، دەپتى. شىنىندا، شوڭاي اتادان ونەرلى كوپ شىعىپتى. ءۇشىنشى ۇلى باۋبەككە ءتوس پەن بالعاسىن بەرىپتى دە: «ەرمەگىڭ زەرگەرلىك بولار، باسىڭا باقىت قونار، تاستان ءتۇيىن تۇيەتىندەر شىعار، بىرىنەن ءبىرى وزار»، دەسە، اكەنىڭ ايتقانى كەلىپ، باۋبەك اۋىلىنان نە ءبىر شەبەرلەر شىعىپتى. زورباي ۇلىنا قاۋعاسىن ۇسىنىپ: «قاۋعاڭ سۋدان كەپپەسىن، بالالارىڭ قوس-قوستان ات ەرتتەسىن. قىزىعىنا ءتۇسىپ، دۇنيە قۋما، ءتورت ت ۇلىك مال جۇزگە جەتسىن»، دەگەن ەكەن. زورباي بالالارى داۋلەتتى بولىپتى. كەنجەسى نازارعا جيناعان كىتاپتارىن بەرىپ: «اۋىلىڭنان ءبىلىمدى دانالار شىعار، نىسانالىعىڭدى كورگەن سوڭ، اق باتامدى بەرەم»، دەپتى. ايتقانى كەلىپ، بۇل اۋلەتتەن بىلىمدىلەر كوپ شىعىپتى. مىنە، ءسوز القيسساسىن باتادان باستاعانىمىز – باتانىڭ قاسيەتتى ەكەنىن اڭعارتۋ ەدى. سول باتا دارىپ، المەمبەتتەن تاراعان بەس ۇل – بەس رۋلى ەل بولىپتى.
«ارىس» باسپاسىنان تاياۋدا عانا جارىق كورگەن ء«ابىش كەكىلباەۆ» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ بەتاشار ءسوزىن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمى س.تۇرىموۆ ءتۇيىپ ايتسا، وقىرمانعا كىتاپ جايلى تالداۋدى باسىلىمنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، پروفەسسور ع.انەس جازعان. الدا ۇشقىنداتىپ ەسكە سالعانىمىزداي، كەمەل قازاقتىڭ كەلبەتىن تانىتاتىن ىرگەلى ەڭبەك: ونىڭ اتا-تەگىنەن باستاۋ الىپ، وسكەن ورتاسى، اتا-اناسى، وقۋشى-ستۋدەنت شاعى، مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنداعى، ورتالىق پارتيا كوميتەتىندەگى، جازۋشىلار وداعىنداعى، «ەگەمەن قازاقستان»، جوعارعى كەڭەس توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى، مەملەكەتتىك حاتشى، سەنات دەپۋتاتى، قۇرمەتتى دەمالىستاعى كەزى، ءفاني دۇنيەدەن باقيعا اتتانعان تۇسى – ءبارى دە جۇيەسىمەن قامتىلعان. زەردەلەپ قاراساڭ، كەكىلباي ۇلىنىڭ بۇكىل وتكەن جولى، كەشكەن ءومىرى، ازات ەلدىڭ ايبىنىن اسىرۋداعى قىزمەتى، وي-ورەسىمەن دە، زەردەي زەردەلى سوزىمەن دە قوسقان ۇلەسى مول ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. ءار بەتتەگى دەرەك پەن دايەك وتكەننەن مول ماعۇلمات بەرەدى. ارينە، بۇل قالامگەردىڭ قولداعى بار مۇراسى عانا. ال ءالى اشىلا قويماعان مۇراعاتىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتار قانشاما دەسەڭىزشى.
ەنتسيكلوپەديانىڭ ءبىرىنشى تومى، ناقتىلاي تۇسسەك شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كىتاپ – 2018 جىلى جۇرت قولىنا تيگەن ەدى. ءبىر اتاپ ايتار ۇلگى، نارىق دەگەن زاماندا قالامگەر مۇراسىنىڭ جارىق كورۋىنە دەمەۋشىلىك جاساپ كەلە جاتقان ماڭعىستاۋ وبلىسى اكىمدىگى ەكەنىن، سول قولداۋدى بارەكەلدى دەگىزەرلىك جۇمىسپەن اتقارىپ وتىرعان «ارىس» باسپاسى مەن «ارىس» قورى ەكەنىن ايتۋدى پارىز سانايمىز.
قارىم-قابىلەتىن ەرتە اڭعارعان شىن زيالىلار ءابىش كەكىلباي ۇلىن قارعادايىنان-اق قاتارىنا تارتىپتى. ماسەلەن، جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاماي جاتىپ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە قىزمەتكە العاندا، «بۇل قالاي، الدىمەن ەلىنە بارىپ ەڭبەك ەتسىن» دەگەن قياستىق قىلاڭ بەرگەندە، عالىم ماۋلەن بالاقاەۆ «بۇل قۋىپ جىبەرۋ» دەسە، اسىل تەكتى ءىلياس وماروۆ قياستىققا قىرىنان ارالاسىپ الماتىعا الىپ قالىپتى. اقيقاتىندا، سول كەزدىڭ ادامدارى ىرگەلى ەلدىڭ ۇرپاعىنداي ۇقىپتى، جاقسىنى قاپسىز كورىپ، تالانتتى تانۋ، دارىندى باعالاۋ، باعاسىن بەرۋ ىسىندە شەتىنەن ءىرى بولعان. وعان دالەل جەتىپ ارتىلادى. ونى بولمىسى مىقتى، بۇلتاعىنان تۋراشىلدىعى تۇنعان بۇلاق سەكىلدى ءبىلىمدار عالىم رىمعالي نۇرعاليدىڭ مىنا سوزدەرىنەن دە سەزۋگە بولادى. ء«ابىش قازاق ادەبيەتىن تراگەديالىق حيقايات، اڭىزدىق-تاريحي مونۋمەنتالدى روماندار ۇلگىلەرىمەن بايىتقان زور تالانتتى پروزاشى، اسا ءونىمدى پۋبليتسيست-سىنشى، تاۋەلسىز قازاقستاندى قالىپتاستىرۋعا كوپ قايرات جۇمساعان مەملەكەت قايراتكەرى. ەشكىمگە كوز الارتپاي، كوكىرەك كەرمەي، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا جۇرەتىن، باسقانىڭ تيتتەي جاقسىلىعىن كوتەرە ايتۋعا بەيىم، جانى دارقان، جۇرەگى جىلى ادام. ونى تۇتاس بۋىننىڭ سەركەسى دەسە ارتىق ەمەس»، – دەيدى اكادەميك.
قازاق باسىلىمىنداعى قىزمەتى كىتاپتا ناقتى دەرەكتەرمەن دايەكتەلىپ، شىققان ماقالا، جارىق كورگەن ەڭبەك اي-كۇنىمەن بەرىلىپ وتىرادى. سول سەكىلدى مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى جۇمىسى جان-جاقتى ساراپتالعان. اراسىندا درامالىق شىعارمالارعا قاتىستى وتكەن ماجىلىستەردەگى سوزدەرىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرىلەدى. مىسالى، اقىن ءا.تاجىباەۆتىڭ «قىز بوي جەتكەندە» دەگەن پەساسىنا ارنالعان وتىرىستا ءابىش كەڭىنەن تولعاپ، وي قوزعاپ: «…پەسادا بەلگىلى ءبىر ومىرلىك فاكتى بار بولعانمەن، ومىرلىك پروتسەسس جوق. ءبارى تىم جەدەل ءبىتىپ جاتادى. …وسىدان كەلىپ ماتەريال مەن شەبەرلىك اراسىنداعى، ومىرلىك فاكتى مەن ونىڭ ۆوپلوششەنيەسى اراسىنداعى گارمونيالىق بىرلىك بۇزىلعان، ستيلدىك الا-قۇلالىق شىققان. بۇل پەسانىڭ كوركەمدىك جاعىنان ءالى جەرىنە جەتىپ بولماعان شىعارما ەكەنىن بايقاتادى»، دەيدى. ءبىلىمدار ءىنىسىنىڭ ورىندى سىنىن ابەكەڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ سول كەزدەگى ءىرى اقىنى بولا تۇرىپ، شامدانباي، شامىرقانباي قابىلداپ، تۋىندىنى قايتا قاراپ شىققان. «قازاقفيلم» مەن پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە قىزمەت جاساعاندا ۇلتتىق دۇنيەنىڭ دامۋىندا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعانىن ەنتسيكلوپەدياداعى ماتەريالداردى قاراپ وتىرىپ كوز جەتكىزەسىڭ. بۇعان قوسا، ۇلتقا شىن نيەتپەن قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر دايەگىن ونىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ قوعامىنىڭ توراعاسى بولعان تۇستاعى ۇمتىلىسىنان اڭعارىلادى. كەڭەس ءداۋىرى داۋىرلەپ تۇرعاندا بۇگەجەكتەمەي: «ەسكەرتكىشتەردىڭ بىردە-ءبىر ءتۇرىنىڭ قالپىنا كەلتىرۋىنىڭ جۇيەلى تەحنولوگياسىن جاساقتاي العان جوقپىز… ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا دا اسىعىپ-اپتىعۋشىلىق بار. سونىڭ سالدارىنان ونداي قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەر رەسپۋبليكادان تىسقارى جاققا تاسىلىپ اكەتىلەدى. قازبا ورىندارىن كونسەرۆاتسيالاۋدىڭ دا ءتاسىلى تابىلعان جوق. قىسقاسى، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىز قانداي كوپ بولسا، ونىڭ شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى دە سونداي كوپ. وعان جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى باس-كوز بولماسا، ەرتەڭ بۇگىنىمىزدەن دە كوبىرەك كۇيزەلۋىمىز مۇمكىن»، دەپتى. ال 1989 جىلعى جاڭاوزەندەگى وقيعاعا بايلانىستى اعايىنعا باسۋ ايتا بارىپ، جۇرت كوڭىلى ورنىققاننان كەيىن اقيقاتتى بۇعىپ قالماي، تومەندەگىدەي سەبەبىن بايانداعان ەكەن. «مىنا ءبىر جاعدايعا نازار اۋدارىڭىز. كەڭ جازىقتا كەرىلە جايىلىپ، كوز جاۋىن الار كوركەم قالا تۇر. ال سودان بار بولعانى 10-20 شاقىرىم جەردە جاپىرايعان جەرمەشەل باسپانالاردان تۇراتىن بىرنەشە ەلدى مەكەندەر جاتىر. وندا ەڭ بولماسا كەرەك جاعدايدا قالعان دۇنيەمەن ءولى-ءتىرىڭدى ايتىپ حابارلاساتىن تەلەفون دا جوق. ءبىر كەزدە جاقىن ماڭدارداعى اۋىلداردان كەلىپ، وندىرىسكە ورنالاسقانىنىڭ ءوزىن مەزىرەت تۇتقان اكە ۇرپاقتىڭ بۇگىندە نە كوزدەرى جوق، نە دەمالىستا. ال سول ەكى ورتادا ءوسىپ جەتىلگەن جاس ۇرپاق انادايدا سامالاداي جارقىراپ تۇرعان قالاداعىداي ءساندى ءومىر سۇرگىلەرى كەلەدى. دامەلەرى بولعانمەن قولدارى قىسقا. قالاعان جۇمىسىنا ورنالاسا المايدى. ءۇي سۇراسا، ول دا جوق، تالاي جىلدار بويى سارىلا كۇتۋ كەرەك»، دەيدى. سول 1989 جىلى ء«تىل تۋرالى» زاڭ تالقىلانىپ، تاعدىرى «كوكپارعا» تۇسكەندە، كەراۋىزدار بەرى تارتپاي، كەرى تارتقاندا، وزگە ۇلت وكىلىمىز دەگەندەر ورە تۇرەگەلگەندە، دەپۋتات ەمەس، قوناق رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان ءابىش كەكىلباي ۇلى اشىنعاننان اشىق كەتىپ: «نەمەنە، كەشە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، تار ۇيىمىزدەن ورىن ىعىسىپ، ءتورىمىزدى ۇسىنعاندا، تارتىڭقى داستارقانىمىزدى الدارىڭىزعا جايىپ، جارتى كۇلشەمىزدى اۋىزدارىڭىزعا ۇستاعاندا، ءبىز كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇگىنگىدەي دەموكراتيا ورناتىپ، كەمەلدەنەمىز دەپ جاتقان زاماندا ءوز ۇيىمىزدە ءوز تىلىمىزدە سويلەۋ ءۇشىن مىنا سىزدەردەن ءبۇيتىپ جىلاپ تۇرىپ رۇقسات سۇرايمىز عوي دەپ ويلاپ پا ەدىك؟!» دەپ كۇيىنگەنى ەستەن كەتە مە؟»
ەنتسيكلوپەدياداعى ءبىر ەرەكشەلىك، جىلناما اراسىنا قايسار قالامگەردىڭ وسىنداي اقيقات سوزدەرىن قىسقا دا نۇسقا ۇتىمدى بەرىپ وتىرعانى دەر ەدىك.
ءماجىلىس دەپۋتاتى كەزىندە اۋىل جاستارىنىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسىپ: ء«ۇش جىلدىق باعدارلاما قابىلداندى دەپ جاتىرمىز. سول باعدارلامانى كىم كوردى؟ ول – ازىق-ت ۇلىك باعدارلاماسى. ال اۋىل دەگەن باعدارلاما قايدا؟ اۋىل دەگەن، ەڭ الدىمەن، الەۋمەتتىك ورگانيزم ەمەس پە؟ ول ەرتەڭ ءولى بولا ما، ءتىرى بولا ما، ونى كىمنىڭ كوزى كورىپتى؟
ەكىنشىدەن، اۋىل دەگەندە قازىر ايتىپ جاتقان ماسەلەمىزدىڭ بارلىعى مىناعان تىرەلەدى: دەنساۋلىق اۋىلدىكى، ءبىلىم اۋىلعا كەرەك، ورالماننىڭ بارار جەر، باسار تاۋى جوق – اۋىلعا بارادى دەگەن سياقتى. اۋىل جاستارى قازىردىڭ وزىندە جۇمىسسىز، ال ەرتەڭ جەر جەكەمەنشىككە بەرىلگەن سوڭ جۇمىسسىزدىق ازايا ما، كوبەيە مە؟ تاۋەكەلىڭ بارىپ، قايسىسىڭ ايتا الاسىڭدار؟ وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كەلەسى بيۋدجەتتى قابىلداردىڭ الدىندا، جەر تۋرالى ماسەلەنى قابىلداردىڭ الدىندا مەنىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە ۇسىنىسىم: ءبىزدى قيناماي، ءبىر جاعىمىزدا حالىق، ەكىنشى جاعىمىزدا بيلىك تۇرىپ الىپ، ەكى بۇتتىڭ ورتاسىنا سالماي، جالعىز عانا باسىمىز بەن جالعىز عانا جۇرەگىمىز بار، وتقا سالماي ايتىپ ولتىرىڭدەر. ەسەپتەرىڭدى كورسەتىڭدەر، ساتاتىن بولساڭدار – كىمگە ساتاسىڭدار؟ ونداي اقشالار قايدان شىقتى؟ شەتەلگە ساتساڭدار – ەرتەڭ حالقىمىزدىڭ ماسەلەسى قالاي شەشىلەدى؟ ءوزىمىزدىڭ كاپيتال بولسا، ول كاپيتال بۇرىن قايدا جۇرگەن؟ سونى بىلمەي تۇرىپ، ءبىزدى قيناي بەرگەندى قويۋ كەرەك. مىنا جاقتان حالىق سۇرايدى، ۇيگە بارساڭ جىلاعان-سىقتاعاننان دەمالا المايسىڭ، ال ءبىز مىندا وتىرىپ الامىز دا، ازعانتاي قالتامىزعا تۇسكەندەردى ءبولىپ بەرگەنگە ءماز بولامىز. سوندىقتان مەنىڭ ايتارىم… ءبىز ءبارىن ءبىلىپ الايىق، ەرتەڭ كىمنەن سۇرايمىز، حالىققا نە ايتامىز»، دەگەنى جانە بار.
مەملەكەتتىك مارتەبەمىزدى الىپ، بۇگىلگەن بەلىمىز جازىلىپ، جالتاق كوڭىل تۇزەلىپ، مۇكىس تىلگە جان بىتكەن كەزدەگى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ قاجىر-قايراتى، ۇلتىم دەگەندەگى ساڭلاقتىعى سان سالادان تايعا باسقانداي كورىندى. «قازاقستاندا كەڭەستەر وداعىنىڭ 130 ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن 17 ميلليون حالىق تۇرادى. ولاردىڭ 40 پايىزى قازاق، 38 پايىزى ورىس، 6 پايىزى – نەمىس، 5 پايىزدان استامى ۋكراين، 2 پايىزى تاتار، 1 پايىزدان استامى ۇيعىر، 1 پايىزى بەلارۋس، 0،6 پايىزى كورەي. قالعانى ون مىڭ ادامنان باستاپ، جۇزدەگەن ادامداردى قۇرايتىن شاعىن ەتنوستار. قازاقستان بۇنداي كۇيگە ءبىر كۇندە جانە ءتىپتى دە ءوز ەركىمەن تۇسكەن جوق»، – دەپ ەسىلىپ سويلەگەندە ەسىمىز كىرگەندەي بولدى، ا.ق.ياساۋي باسىنا بارعاندا: «ۋا، سۇرانىپ كەلمەيتىن، قۋانىپ كەتپەيتىن جالعانشى دۇنيەنىڭ وپىرايعان ولپىسى مەن كەمىرەيگەن كەمشىنى ءالى كوپ ەكەنىن كورىپ، كۇيزەلىپ تۇرمىز. ۇيتقىمالى ۋاقىت، قۇبىلمالى زامان، جەتەسىز سانا، جەتىمسىز تاربيە وسىناۋ كيەلى ورىنعا دا سۋىق قولىن سۇققاننان بولعان اۋسار اعاتتىققا، قياس قياناتقا قينالا تۇرىپ، كوكتە توبادان، جەردە ارۋاقتاردان قيىلا كەشىرىم سۇراپ تۇرامىز»، – دەپ كوسىلىپ سويلەگەندە كوڭىلىمىز ورنىقتى، سارايشىققا ات باسىن بۇرعاندا: «التىن وردانىڭ اقتىعى، قازاق ورداسىنىڭ بەسىگى، دەشتى قىپشاقتىڭ بايتاعى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەجەلگىلىگىنىڭ ەڭ قاسيەتتى جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، اراب، يران، تۇران، ەۋروپا ارالاستىعىنىڭ التىن كىندىگى – سارايشىق!»، دەپ تەبىرەنگەندە ايىزىمىز قاندى، تالايدى تاڭعالدىردى، ماڭدايىمىزدىڭ قىرتىسى جازىلىپ «ۋھ» دەدىك. بۇل سوزدەر ەنتسيكلوپەديانى قۇراستىرۋشىلار اي-كۇنى كورسەتىلگەن قىسقا دەرەكتەردى ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن قالامگەردىڭ ادەمى ويلارىن قوسىپ بەرسە، ءبىز سودان مىسالعا الىپ وتىرمىز. بۇل كىتاپتىڭ قاساڭدىقتان ارىلتىپ، وقىرمان قالامگەر ءومىرىن تانىپ بىلۋمەن بىرگە، ۇلت ۇلىنىڭ ۇلتىنا دەگەن ەرەكشە ءىلتيپاتىن ءبىلدىرۋ نيەتىنەن تۋىنداعانى ءسوزسىز. ءتىپتى، مۇنداي ادەمى بايلامدار كۇرە جولمەن كەلە جاتىپ باستاۋ سۋىنان ءشول قاندىرۋ سەكىلدى دەسەك، جاراسىمدى شىعارى حاق.
بولمىسى ءبۇتىن قازاقتىڭ شەراعاڭنان (مۇرتازا) كەيىن «ەگەمەنگە» باسشىلىققا كەلۋى باسىلىمنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن جازعان ماقالالارىنا مول ورىن بەرگەن.
اق قاعازعا جىڭىشكە ەتىپ تىلدەن تاسپاداي تارتىپ، مارجانداي تىزگەن ءابىش اعانىڭ ءوز قولتاڭباسى دا جونىمەن بەرىلىپ وتىرعان ەكەن. ول كوزىڭە وتتاي باسىلعاندا، سول قولتاڭبانى تەرۋ كەزىندە وقىپ بەرگەن ءسات ويعا ورالا كەتتى. كەي ءارىپ، كەي ءسوزدى اجىراتا الماي قالعان تۇستا ەراعاڭا (سمايىل) جۇگىرىپ باراتىن ەدىك. ەراعاڭ ءابىش اعاسىنىڭ ءيىن تىرەسىپ تۇرعان 42 ءارىپتىڭ قالاي تاڭبالانعانىن تاپ باسىپ ايتاتىن. ءابىش اعا دا: «تۇسىنبەگەن جەر كەزدەسسە ەرجۇمانعا كورسەتىڭدەر، وزىمنەن جۇيرىك وقيدى ول ەرەكەڭ!»، دەپ كەرەقارىس ماڭدايىن ءبىر سيپاپ، ماڭعاز باسىپ كەتىپ بارا جاتۋشى ەدى-اۋ! بۇكىل شىعارماسى وسى قولتاڭبامەن جازىلعانى اقيقات.
بۇل ەنتسيكلوپەديادان تەك ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ تەك-تامىرىن، ءومىرىن، ورتاسىن عانا ۇعىپ قويمايمىز، سونىمەن بىرگە، ونىمەن ساباقتاسىپ جاتقان ۇلت جولىن، ۇرپاق جولىن كوز الدىمىزدان وتكىزەمىز. قانشاما ادامداردى تانىپ بىلەسىڭ، ەسكە تۇسىرەسىڭ، ديدارىن كورەسىڭ، ول تۋىپ وسكەن كيەلى ءوڭىردىڭ قاتپار-قاتپار تاريحىنان حاباردار بولىپ، تابيعات تىلسىمى مەن ءسوز قۇدىرەتىنىڭ ۇشتاسقانىنا كۋا بولاسىڭ. ول جازۋشى جولىمەن جالعاسقاندا قالامداستارى، زامانداستارى قاتار تۇرادى. ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەر – ءبارى دە رەتىمەن ورىن تاپقان، ۇستازدارى، تۇستاستارى، ۇرپاقتارى دا ۇمىت قالماعان.
سوڭعى ءتۇيىن، ارتىنا وشپەس ءىز، ومىرشەڭ اقىل-وي، زەردەلى ءسوز قالدىرعان، «كورنەكتى جازۋشى، تەرەڭ ءبىلىمدى، جانى تازا ازامات – ابەكەڭ تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، التى الاشتىڭ الەم الدىندا بەتكە ۇستار ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ەدى. حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتادى. ءبىز قيىن-قىستاۋ جىلدارى دا ەل يگىلىگى ءۇشىن قاتار ءجۇرىپ قىزمەت اتقاردىق. ونىڭ تالاي-تالاي ورىندى اقىل-كەڭەستەرىنىڭ كۋاسى بولدىم. جاناشىرلىق كومەگىن سەزىندىم»، – دەپ تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتقانداي، ول ومىردەن وزعاندا بۇكىل قازاق «جالعان ءومىر» دەپ ماڭگىلىككە شىعارىپ سالعانى ءمالىم. «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» (اباي) دەپ، بۇل قازىرشە ەنتسيكلوپەديانىڭ سوڭعى نۇكتەسى دەۋگە بولادى. سول قارالى كۇندەرى «قارا سوزىنە قاراشا ىلەسكەن; ابىز ءوتتى دۇنيەدەن، اۋليەلىك پىشىنمەن»، – دەسە تىنىشتىقبەك (ابدىكاكىم ۇلى)، سۆەتقالي (نۇرجان): ء«…بىز ءابىشتىڭ ءتانىن جەرگە كومبەدىك، دانالىقتىڭ ءدانىن جەرگە كومدىك ءبىز!»، دەپ ءداننىڭ ءوسىپ شىعاتىنىن مەڭزەدى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الاشتىڭ، بۇكىل قازاقتىڭ ابىشىنە اينالعان، ءبىر ءسوزى، ءبىر الەم سانالعان ۇلى قالامگەردىڭ ءومىر ونەگەسىن مارجانداي تىزگەن ەنتسيكلوپەديادان الار تاعىلىم مەن ءتالىم جەتىپ ارتىلادى. بۇل – ءبىر ادامنىڭ ءومىر جولى ەمەس، ۇلتىمەن بىرگە جاسايتىن ۇلى ۇلدىڭ ەكىنشى ءومىر جولىن ءمارمار تاستان قاشاعانداي، قابىرعالى ەڭبەك دەپ بىلەمىز.
ءاليحان سمايىلوۆ ددۇ وكىلدەرىمەن تەمەكىگە باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ماسەلەسىن تالقىلادى
ۇكىمەت • بۇگىن، 13:37
«بۋراباي» ۇلتتىق پاركىندە 14 ءورت اۋىزدىقتالدى
وقيعا • بۇگىن، 13:25
قازاقستاندا 150-گە جۋىق ناۋقاس كوروناۆيرۋستان ەمدەلىپ جاتىر
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 12:50
قازاقستاندا قانشا ادام ۆاكتسينا الدى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 12:15
«اقورداداعى» ەرەكشە ەسكەرتكىشتەر تۋرالى مالىمەت ۇسىنىلدى
قازاقستان • بۇگىن، 11:47
فۋتبولدان UEFA چەمپيوندار ليگاسىنىڭ فينالى وتەدى
فۋتبول • بۇگىن، 11:30
مايمىلشەشەك ەۋروپانىڭ تاعى ءبىر ەلىندە انىقتالدى
الەم • بۇگىن، 11:00
تارازدا زاماناۋي وقۋشىلار سارايى اشىلدى
ايماقتار • بۇگىن، 10:40
وتكەن تاۋلىكتە كوروناۆيرۋس 9 ادامنان انىقتالدى
كوروناۆيرۋس • بۇگىن، 10:15
كاسپي جاعالاۋىندا تاعى ءبىر يتبالىقتىڭ ولەكسەسى تابىلدى
ەكولوگيا • بۇگىن، 10:00
الماتىدا كىتاپ جارمەڭكەسى وتەدى
ايماقتار • بۇگىن، 09:40
سەنبىگە ارنالعان اۋا رايى بولجامى
اۋا رايى • بۇگىن، 09:14
بيىل ەسىرتكىگە قاتىسى بار 1 400 قۇقىق بۇزۋشى ۇستالدى
قوعام • كەشە
كولىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىلدى
قازاقستان • كەشە
وڭتۇستىك كورەيا ەلشىسى قوستانايعا جۇمىس ساپارىمەن كەلدى
ەكونوميكا • كەشە
پەتروپاۆلدا جاس جىگىتتى كاماز قاعىپ كەتتى
ايماقتار • كەشە
اقمولا وبلىسىن دامىتۋعا 118 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان
ۇكىمەت • كەشە
تۇلكىباس اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ۇستالدى
ANTIKOR • كەشە
ەرلان قارين سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەستى
ايماقتار • كەشە
تارازدا 84 ۇيىرمەسى بار وقۋشىلار سارايى اشىلدى
ايماقتار • كەشە
بالالاردىڭ ساۋىقتىرۋ ءىس-شارالارىنا 26،1 ملرد تەڭگەگە شارت جاسالدى
مەديتسينا • كەشە
بىرقاتار وڭىردە اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • كەشە
پرەزيدەنت جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ وتىرىسىنا قاتىستى
پرەزيدەنت • كەشە
قازاقستان-ارمەنيا ۇكىمەتارالىق كوميسسياسىنىڭ وتىرىسى وتەدى
قازاقستان • كەشە
الماتىدا «ءال-فارابي - يقبال» حالىقارالىق فورۋمى ءوتتى
رۋحانيات • كەشە
پرەزيدەنت مادەنيەت قايراتكەرى ايتجان توقتاعانعا العىس حات جولدادى
پرەزيدەنت • كەشە
ەلوردادا ۆەلوسيپەدشىلەر شەرۋى وتەدى
ەلوردا • كەشە
232 ماڭعىستاۋلىق كولىك جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلدى
ايماقتار • كەشە
قارجى • كەشە
قاسىم-جومارت توقاەۆ پولشا پرەزيدەنتىمەن سويلەستى
پرەزيدەنت • كەشە
دەمالىس كۇندەرى 33 گرادۋسقا دەيىن ىستىق بولادى
اۋا رايى • كەشە
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
اقتوبە وبلىسىندا جول اپاتىنان ەكى ادام قازا تاپتى
وقيعا • كەشە
رەفەرەندۋمعا لاتۆيالىق باقىلاۋشىلار كەلەدى
رەفەرەندۋم-2022 • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار