بىلتىر پرەزيدەنت «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاق ءتىلى – قازاقتىڭ جانى» دەگەن قىمبات ءسوز ايتتى. ءيا، جانعا، شىمبايعا باتقان سوڭ شىرىلدايمىز عوي.

ايتالىق، ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­لىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا ورتا مەكتەپتەردىڭ جالپى سانى 7 مىڭنان اسادى. سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى – 3 793، ورىس ءتىلدى – 1 303، ارالاس ءتىلدى 2 321 مەكتەپ بار ەكەن. ەلوردالىق ارالاس ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ وشاقتارىندا ەڭبەك ەتەتىن پەداگوگتەرمەن سويلەسكەنىمىزدە، اتى-ءجونىن اتاۋدى ءجون كورمەگەن ولار وقۋشىلاردىڭ دەنى، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى سىنىپتاردا وقيتىن بالالار ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسەتىنىن جەتكىزدى. مىنە، بۇگىنگى ارالاس مەكتەپتەردەگى نەگىزگى ماسەلە – وسى. قازىر حالىقتىڭ 42 پايىزى ايماقتاردا تۇرادى. ياعني قالالىق جۇرتقا اينالىپ كەلە جاتىرمىز. ال ءىرى قالالارداعى ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر مەن ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر سانىن قوسساڭىز، مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرمەن مولشەرلەس بولىپ شىعادى. بۇل – حالىقتىڭ جارتىسى، سونىڭ ىشىندە كەلەشەك ۇرپاق انا ءتىلىن شالا-شارپى بىلەدى نەمەسە مۇلدە ماقۇرىم كۇيدە ءوسىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. بۇل رەتتە بىزگە 2030 جىلى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن ۇلتقا اينالۋ مەجەسى الىستاي بەرمەك. وسى ورايدا پرەزيدەنتتىڭ «انا ءتىلى» ۇلتتىق باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىنداعى «مەك­تەپ­تەردىڭ باستاۋىش سىنىپتارىندا قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىلگەنى دۇرىس» دەگەن ءسوزىن دەرەۋ باسشىلىققا الۋ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس.

جالپى، ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردەن ارىلۋدىڭ جولدارى قانداي بولۋى ءتيىس؟ ءبىلىم سالاسىنا عۇمىرىن ارناعان قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ارداگەرى، ءتىل جاناشىرى، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى سايراش ابىشقىزى بۇرىن قازاق ءتىلدى مەكتەپتىڭ پاسپورتى بەرىلەتىنىن، قازىر ونىڭ ورنىنا پايدا بولعان مەكتەپ-ليتسەي، مەكتەپ-گيمنازيا­لار ەلىكتەۋشىلىك پەن اۋەستىكتەن تۋعان دۇنيە ەكەنىن جەتكىزدى.

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان وماروۆ

«ماسەلەن، ليتسەي جاراتىلىستانۋ پان­دەرىنە باسىمدىق بەرسە، گيمنازيا گۋماني­تارلىق پاندەردى تەرەڭدەتىپ وقىتادى. وسى ورايدا ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ليتسەي تۇرسا، بالانىڭ بەيىمى باسقا دەپ الىس اۋماقتا ورنالاسقان گيمنازياعا بالانى سۇيرەي المايسىز. وعان رۇقسات تا بەرىلمەيدى. سون­دىقتان اسىرەقىزىلدان بويدى اۋلاق سالىپ، گيمنازيا، ليتسەي اتاۋلارىنىڭ ورنىنا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ دەگەن قۇجاتقا كوشۋىمىز كەرەك. ال جاراتىلىستانۋ نەمەسە گۋمانيتارلىق پاندەردى تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن سىنىپتاردى كەز كەل­گەن مەكتەپ ىشىنەن اشا بەرۋگە بولادى. بۇل جايت تا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ اياعىن تۇساۋلاپ تۇرعان ماسەلە» دەيدى سايراش ابىشقىزى.

ال «Qazbilim» رەسپۋبليكالىق وقۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام بەلسەندىسى اياتجان احمەتجاننىڭ ايتۋىنشا، ارالاس مەكتەپتىڭ ماسەلەسى مەكتەپ اكىمشىلىگىنە عانا بايلانىستى دۇنيە.

«ەلىمىزدە ارالاس مەكتەپتەن قورقادى. ارالاس مەكتەپتەن قورقۋ – ورىس مەكتەپ­تەرىن قازاقىلاندىرۋدان قورقۋ دەگەن ءسوز. ەگەر مەكتەپ اكىمشىلىگى قازاقتىلدى بول­سا، ياعني، ديرەكتورى، ورىنباسارلارى قازاق تىلىندە سويلەسە وندا ارالاس مەكتەپتەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى، ەلىمىزدەگى ارالاس مەكتەپتەر نەلىكتەن ورىس تىلىندە ويلايتىن، سويلەيتىن بالالاردى تاربيەلەپ شىعارىپ جاتىر دەگەن ساۋالعا كەلسەك، ارالاس مەكتەپ­تەردەگى ءىس-شارالار، مەكتەپىشىلىك وقۋ-تاربيە جۇمىسى 100 پايىز ورىس تىلىندە وتەدى. ارالاس مەكتەپ ديرەكتورلارى مۇعالىمدەر كەڭەسىن، جيىنداردىڭ ءبارىن ورىس تىلىندە جۇرگىزەدى. ءدال وسى دۇنيەگە تىيىم سالىنۋى ءتيىس. ويتكەنى مۇندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى ورىنداۋداعى قايشىلىق جاتىر. مۇنداي ساناتتاعى مەكتەپتەردەگى ءىس-شارالار ەڭ بولماعاندا 70/30 پايىز كولەمىندە، ياعني، باسىم بولىگى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى كەرەك. ەگەر مەكتەپتەگى ءىس-شارالار مەن ءىس قاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسە، وندا ونى بىرتىندەپ قازاق ءتىلدى مەكتەپكە اينالدىرۋعا بولادى. ال ورىس مەكتەپتەرىن ءبولىپ تاستاۋ بولا­شاقتا ۇلكەن قاۋىپ تۋدىرۋى دا ىقتيمال. سوندىقتان ورىس ءتىلدى مەك­تەپتى بىرتىندەپ ارالاس مەكتەپكە، ارالاس مەكتەپتى اقىرىنداپ قازاق ءتىلدى مەكتەپكە اينالدىرۋ ءىس-شارالارى جۇرگىزىلۋى قاجەت. بۇل رەتتە مەكتەپ باسشىلارىنا ءىس-شارالاردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋ تالابى قويىلعانى ءجون. سونىمەن بىرگە ورىس ءتىلدى جانە ارالاس ءتىلدى مەك­­­تەپتەردەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پا­نىنەن ساباق بەرەتىن ۇستاز­داردىڭ كوبى، شىنى كەرەك، بۇرىنعى فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرى پاندەرىنەن ساباق بەرۋشىلەر، قايتا دايارلاۋدان ءوتىپ، كۋالىك العان مۇعالىمدەر. ولاردىڭ باسىم بولىگىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى بويىنشا ءوز دەڭگەيىندە ءبىلىمى جەتىسپەيدى. سوندىقتان بۇل مەكتەپتەردەگى اتالعان ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ بىلىكتىلىگىنە جوعارى نازار اۋدارىلۋى كەرەك. شىنى كەرەك، بۇل مەكتەپتەردەگى مۇعالىمدەر وقۋشىلارمەن ورىس تىلىندە سويلەسەدى. ياعني ولار قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارى ەمەس. مۇنى ەلىمىزدەگى بىلىكتىلىك تەستىلەۋىنەن دە بىلۋگە بولادى»، دەيدى اياتجان احمەتجان.

قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر مەن پاندەرگە ارنالعان 20 شاقتى جۋرنالدى جارىققا شىعارعان سايراش ابىشقىزىنىڭ ايتۋىنشا، ارالاس مەكتەپتەر پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقتىڭ تامىرىن سۋالتىپ، انا ءتىلىنىڭ قاسيەتىن جويۋدا ءتۇرلى قيتۇرقى ساياسات قولدانۋىنان باستالدى، كەڭەستىك داۋىردە ونى ودان ءارى جالعاستىردى.

«ياعني كەڭەستىك بيلىك بۇل ساياساتتى دوستىق دەگەن جالعان ۇرانمەن جالعادى. دوستىق – ۇرانمەن، بۇيرىقپەن كەلەتىن قارىم-قاتىناس ەمەس. جالعان جەلەۋمەن انا ءتىلىمىزدى شەگەرۋ ارقىلى باسقا ءتىلدى دامىتۋعا ءمان بەرىلدى. وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى ارالىعىندا 700-دەي قازاق مەكتەبى جابىلدى. ماسكەۋ ورتا مەكتەپتەردى ىرىلەندىرۋ، كادرمەن قامتاماسىز ەتۋدى جاقسارتۋ دەگەن قاۋلىلارىمەن قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ، ءبىر-بىرىنە قوستى، مەكتەپ جانىنان ينتەرنات اشىپ، بالانى اتا-اناسىنان ءبولدى، قازاق جانە ورىس ءتىلدى سىنىپتاردى ءبىر مەكتەپكە توعىستىردى، وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ توردەگى ورنىن بوساعاعا جىلجىتتى. 1973 جىلى كەيىن وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بولعان س.گ.ششەرباكوۆ ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر بويىنشا ديسسەرتاتسيالىق جۇمىس قورعادى. سول جىلى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزى اۋىرىپ جۇرسە دە سونداي ديسسەرتاتسيا قورعاعالى جاتىر ەكەن دەگەندى ەستىپ كەلىپ، ءسوز سويلەگەنىنە كۋامىن. سوندا سابەڭ جا­رىقتىق «بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىن سۋال­تۋ، قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ جولىن جابۋ» دەگەندى اشىق ايتىپ، اتالعان ديس­سەر­تاتسيالىق جۇمىستى قابىلداماۋ، قول­دانىسقا ەنگىزبەۋ جونىندە اشىنا سوي­لەدى.

انا ءتىلى – ۇلت تولقۇجاتى، ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ قاينارى. ال قايناردان قانىپ ىشپەگەن ادام قانداي بولاتىنى بەلگىسىز. ول ۇلتىنان الىستايدى. قازىر مۇنداي جاعدايدى ءجيى كورىپ ءجۇرمىز. قازاقتىڭ ءانىن تۇسىنبەيتىن، ءسۇيسىنىپ تىڭدامايتىن، وزىنىكىن ورەس­كەل، وزگەنىكىن وزگەشە كورەتىن، ونى بىلىم­دىلىك پەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگى­سى سانايتىنداردى ۇلكەندەردەن دە، جاس­تاردان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. قايران قالاسىز.

نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ارالاس ءتىلدى ءبىر مەكتەبىندە 12 سىنىپ اشىلعاندا، سونىڭ 11-ءى ورىس ءتىلدى بولدى. جانە وندا وقيتىندار قازاق بالالارى. سوندا ءبىر سىنىپتىڭ عانا ەنشىسىنە تيگەن قازاق ءتىلى قانشالىقتى قاۋقارلى؟ مەكتەپتىڭ جينالىستارى، جۇمىستارىنىڭ بارلىعى ورىس تىلىندە جۇرەتىن بولسا، بەيشارانىڭ ءحالىن كەشكەن قازاق ءتىلىنىڭ ول مەكتەپتە اتى بار دا، زاتى جوق قوي. مىنە، قازىرگى جاعداي وسىنداي. سوندىقتان باتىل ارەكەت كەرەك، بۇل وسى مەكتەپتەن باستالۋى كەرەك. مەكتەپ – وقۋ-ءبىلىم وشاعى عانا ەمەس، ۇرپاق ماسەلەسى. ورىس تىلىندە وقىعان ءوز قازاعىمىز قازاق مەكتەبىن كورمەسە دە قازاق ءتىلدى مەكتەپتە ءبىلىم ناشار دەيدى. مىنە، جالپى ساياسات، جالپى ۇران سانادان دا، سۇيەكتەن دە ءوتىپ كەتكەن، قانعا سىڭ­گەن. قازاق تىلىندە ەركىن سويلەمەگەن اتا-انا ۇرپاعىن دا انا تىلىنەن ايىرۋعا ەش ويلانبايدى. بالاما قيانات جاساپ وتىرعان جوقپىن با دەگەن سۇراقتى وزىنە قويمايدى. ونى كورىپ تە ءجۇرمىز. ءبارىمىز قىنجىلامىز. وسى شاراسىزدىقتان شىعۋىمىز كەرەك. قازاق تىلىندە وقىپ جۇرگەن شاكىرتتەردىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن ورىس تىلىندە سويلەسۋگە قينالمايتىنىن، نامىستانبايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. نامىس ءسوزىنىڭ بالاماسى ورىس تىلىندە جوق. نامىستانۋ دەگەندى بويعا سىڭىرمەگەن بالا نامىس جونىندە ويلانادى دەۋ وتە قيىن. سوندىقتان پرەزيدەنت ايتقانداي، قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە كو­تەرۋ ءۇشىن قازاق مەكتەبىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك»، دەدى سايراش ابىشقىزى.

P.S. قازىر عىلىمدا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ 40 پايىزى انا تىلىندە سويلەمەسە، سول ءتىلدىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ تونەتىنى انىقتالىپ وتىر. سوندىقتان مەكتەپ­تەردەگى ءتىل ۇس­تەمدىگى مەن ۇلەسى قان­شا­لىقتى ەكەنىنە ناقتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت. ويتكەنى قازاق ءتىلدى مەكتەپتى كوتەرۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ جۇ­زەگە اسۋىنا ۇلكەن نەگىز قالايدى. مەملە­كەتتىك ءتىل ماسەلەسى ءالسىز بولسا، حالىقتىڭ بىرتۇتاستىعى دا جالاڭ ءسوز كۇيىندە قالا بەرمەك. تاياۋدا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ ءبىلىم سالاسىنىڭ جاڭا وقۋ جىلىنا دايىندىعى جونىندە ونلاين كونفەرەنتسيا بارىسىندا بيىل رەسپۋبليكادا 131 جاڭا مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىرعانىن ايتتى. ونىڭ 80 پايىزى، ياعني، 104 مەكتەپ قازاق تىلىندە ساباق بەرەدى. باسقالارى – ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر. جالپى، ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردىڭ 66 پايىزى تازا قازاق تىلىندە ساباق بەرەدى. بۇل تسيفرلىق كورسەتكىشتەردى وسىرە ءتۇسۋ وتە وزەكتى.